Aurès (del berbèr Awras) es un vast territòri montanhós istoric e etnolinguïstic dins l'èst d'Argeria, ont vivon majoritàriament los shauis, grop berberofòn.
Aquela region èra coneguda dempuèi l'Antiquitat jol nom d'Aurasius mons, toponim latin d'origina berbèra significant «lo mont feram»[1]. Aurès èra una partida del territòri de l'anciana Numidia[2]. Cal apondre que quand Ibn Khaldun, istorian del sègle XIV, parlava d'Aurès, indicava una òna geografica mai larga qu'aquela de uèi[3].
Article detalhat: Geografia de l'Aurès.
Evocacion anciana
Le recit de Procòp dins las Guèrra dels Vandals indica qu'en 539, quand lo general bizantin Solomon foguèt enviat pel segond còp en Africa per l'emperaire Justinian, pacifiquèt d'en primir las províncias de Zeugitana, de Numidia e de Byzacèna. Volguèt enseguida sometre Aurès amb una partida de l'armada bizantina comandada per Gontaris, venguda campar prèp del flum Abigas, a costat Baghaí, vila alara abandonada aprèp las atacs dels Aorasians. Aprèp un combat perdut, lo general bizantin deguèt se retirar, quand arrivèt, amb lo rèsta de l'armada, Solomon que li envièt d'ajudas e campèt a 50 Estadis mai naut[4].
Situacion
Lo nom Aurès designa en majora partida tota la cadena orientala del massís de l'Atlàs, avent coma representant son suc de Chelia e subretot las ancianas vilas Mascula Khenchela e Lambèse Tazolt.
Segon Ammar Negadi[5] :
- Segon los Romans e los Numids : Salluste descriu una cadena de sèrras que separa doas regions, l'una maritima (la còsta èst d'Argeria) e l'autre interiora (Tell). Los monts Aurès se terminan pel desèrt de Sahara[6]. D'autras fonts indican coma nom de la cadena Auréus clupeus qu'aprèp venguèt Mons Aurasius.
- Segon los geografs de l'Edat Mejada: Procòp prepausèt una superfícia anant de 1 800 a 2 000 km2. Ibn Khaldon limita los Aurès pel reialme dels Kutumas, los Zibans, lo Mzab, l'Oèd righ. Ibn Khaldon designa per Aurès, le reialme dels Zenètas.
- L'istorian e geograf Francés, Émile Félix Gautier (de l'Universitat d'Argièr) destria l'Aurès oriental de l'Aurès occidental d'aprèp los estudis d'Ibn Khaldoun[7].
- Segon los Argerians : pendent l'ocupacion francesa, los responsablas de l'armada de liberacion nacionala (ALN) nomenèron Aurès per Wilaya I que correspond en superfícia de 450 000 a 500 000 km2. Aquela superfícia designa lo territòri shaui, que conten una partida de la Hodna fins la frontièra tunisiana e de Doucen a Aïn M'lila.
Topografia
en Aurès forma la partida èst de l'Atlàs presaharian que lo trescòl es lo mont Chelia a 2 328 mètres d'altitud.
en Aurès es una region comprenent una cadena de montnaha e de planas s'espandissent sus l'actuala Argeria e l'actuala Tunisia. Es un massís que dona gaire de passatges nòrd/sud, mas parcialament traversat per una depression sinclinala nòrd-èst/sud-oèst al fons de que raja l'oèd Abiod.
- Las Horseshoes son fòrça nombroses mejans los rius d'Aurès, las mai conegudas son:
- Lo Canhon de Ghofi o los « Balcons de Ghofi »,
- L'Horseshoe de Chechar o Taberdga.
El Kantara
Bauces de Ghofi dins Aurès
Riu en Aurès
Paisatge d'Aurès
Horseshoe de Taberdga, Chechar
Vilatge en Aurès
Vilatge en Aurès
Amantana
- Los rius e las estancas: Oèd Abiod (en amazigh Ighzer Amellal), estanca de Timgad, Oèd Abdi (en amazigh Ighzer n'Abdi), Oèd el ahmer (en amazigh Ighzer Azggagh), Oèd Taga (en amazigh Ighzer n'Taqqa), estanca de Beni Haroun Wilaya de Mila, palun de Medghassen (en amazigh Alma n'Imadghassen), palun de Draâ Boltif (en amazigh Alma n'Ighil n'Boltif), Chott Djendli, Chott Tincilt, Oèd El Madher, eca.
- Los monts : lo mont Chelia(2 328 m) (Batna- Khenchela), lo mont Boarif (Batna), còl du Telmet (en amazigh Tizi n'Talmet), (som dels Cèdres) prèp de Batna, Chechar (Tbessa), Belezma (Batna), Awras (Batna), Mahmel, Mahmed Wilaya de Batna(2 321 m) Bozina), Noacer, lo som d'Oled Ali (en amazigh Tizi n'Ath Ali), lo còl Tifrasin (en amazigh Tizi n'Tifrassin), Djebel Ouled Aïcha (en amazigh Adhrar n'Ath Aicha), Djebel Ben Bouslimane (en amazigh Adhrar n'Ath Bou Sliman), Djbel Ali (en amazigh Ich n'Ali, près de Batna), eca.
- Las planas : Nerdi (Bouzina dins la Wilaya de Batna)
- Las selvas: los bòsques de Belezma, los bòsques de Beni-Oudjnan, los bòscs de Beni Amloul (en amazigh Ath Melloul), los bòsques d'Oled Yakoub, selva de Boarif, selva de Legag, eca.
- Los espacis o pargues protegits: Pargue nacional de Belzma
- Los oasis : El Kantara, Ghoufi, eca.
- Los jaces e ressorsas naturalas: ciment, sal, mercuri, fèrre, zinc, coire, argent, aur, plomb, antimòni, fosfats, petròli, gas, fusta, eca[8].
- font termala: la Font cauda Hammam Essalihine de Khenchela, font de Batna (Kasro), font de Biskra, font de Guelma (hamam Maskhoutine), eca.
Clima
Los ivèrns son fòça fregs, la temperatura aten a vegada los -18 °C sens factor umids. Los estius son fòrça cauds, fins a 50 °C a l'ombra. Las variacions de temperatura son fòrça importantas dins aquela region del mond.
En Aurès, la temperatura estivala varia de 30 °C a 38 °C.
La quantitat de pluèja indica prèp de 325 mm de mejana annadièr al nivèl de las grandas vilas mas aquelas quantitats son fòrça mai nautas als monts qu'i a de microclimas umids. Las nevadas arriban cada an a partir de la segonda mitat del mes de novembre e fins al començament de març. Los monts demoran nevats fins al mes d'abril veire al començament de mai. Alara que de pluèjas diluvianas son constatadas en Aurès, los damatges son considerables.
Fauna e flora
- Los animals: l'ièna, la lèbre, lo rainal, l'aigla, lo singlar, la cernalha, la Tartuga Hermani, lo chacal daurat, la cigonha blanca, lo guit, lo ganga e lo caracal eca. Lo darrièr leon foguèt caçat al sègle XIX prèp d'Arris.
Qualques espècias de peises vivon dins las aigas de rius prèp de Timgad.
- La vegetacion : fòrça conifèrs e arbrilhons (cèdres, pins blanc, avet, euse, eca.). I a de palmièrs, lo cade, Lo sause, lo ginjorlièr, lo tamarind, los arbres fruchièrs (pomièr, milgranièr, albricotièr, perièr, figuièra, olivièr, ametlièr, eca.)
Article detalhat: Istòria d'Aurès.
L'Aurès guerrièr, tèrra de revòlta, de conquèsta e d'insomeses
en Aurès e sa tribú los shauis totjorn foguèt tèrra de revòltas e de començament de conflites dempuèi l'Antiquitat mas tanben abans[9],[10],[11]
Recits istorics de l'antiquitat fins ara
Lo mausolèu de Medghassen dins Aurès data de 300 ans AbC. S'agís d'un monument numid; es lo mai ancian de l'actuala Argeria[14]. Aurès seriá estat lo fogal dels Zenèts. Segon l'ipotèsi controversiada d'Ibn Khaldon Medghassen seriá lo patriarca dels Zenèts[15].
Los Romans fondèron Lambèsa a Batna coma capitala del sètge roman. Fòrça vilas e capitalas se desvelopèron, Tobna, Timgad (Batna), Cirta e Tiddis a Constantina, Madaura e Baghaï a Khenchela, Theveste a Tebessa, Diana (Zana) a Batna, Ipòna a Annaba, Tibilis e Calama a Guelma, Nicivibus o N'gaous a Batna, Vescera a Biskra, Djemila, Thagaste, vila natala de Sant Augustin, Madaure (M'daoroch) dins la Wilaya de Souk-Ahras, Sitifensium a Setif.
Massinissa, nascut vèrs 238 AbC dins la tribú dels Massíls (Mis Ilès) e mòrt al començament de genièr de 148 AbC, unifiquèt Numidia. Fòrça reis li succediguèron.
Fòrça caps berbèrs se revoltèron enseguida dins Aurès. Tacfarinas (primièr sègle après Crist), combat l'Empèri Roman jol reialme de l'emperaire Tibèri. Faraxen, en 253[16], venent del Djurdjura, ataquèt la Numidia romana[17], amb l'ajuda de cinc tribús, los Quinquegentiani e los Babars e les tribús originàrias d'Aurès, del sud e d'Hodna. Foguèt pres a Lambèsa, a 10 km de Batna vèrs 260 ApC . Las inscripcions qu'indican sa captura pels Romans son a Lambèsa. Se pòt tanben citar lo nom de Iabdas, rei d'Aurès, vèrs 536[18].
Los Vandals e los Bizantins influencièron la region. De revòltas foguèron contada pels istorians coma dels Zenèts..
Enseguida, los musulmans arribèron per islamizar la region. Koceila e Dihya s'imposèron al nòrd de la region e dins tot l'èst d'Africa del Nòrd.
Al sègle VII, d'aprèp Ibn Khaldun, Aurès èra subretot abitats dels Aurebas, tribú de Koceila, dels Zenèts Djerawa, tribú de la reina Kahina-Dihiya, e dels Hoaras[19]. Las tribús Aurebas son tanben descrichas coma essent originaris de l'actuala Libia[20].
L'unitat politica e administrativa de la Berberiá Orientala e Centrala èra en granda partida realizada per Kusayla que s'èra convertit a l'Islam. Dempuèi alara, un conflicte esclatèt entre aquel cap berbèr e lo cap de las armadas omeias. Cairoan foguèt presa per Koceila, aquel darrièr tornèt al cristianisme. Oqba Ibn Nafaa tuèt Koceila. Dihya, dicha la Kahina, prenguèt lo cap de la resisténcia. Eissida de la tribú dels Djerawa foguèt elegida o nomenada a aquela carga pel conselh de la confederacion de las tribús. Dihya tuèt Oqba Ibn Nafaa segon Ibn Khaldoun, venjant Koceila.
Dihya procedèt atal a la reünificacion de fòrça tribús de l'Africa del Nòrd orientala e del Sud. Dihya vencèt per dos còps la granda armada Omeia mercé a l'apòrt dels cavalièrs dels Ayth Ifren. Regnèron sus tota l'Ifriqiya pendent cinc ans. Dihia foguèt vencuda dins una darrièra batalha contra los Omeias. Foguèt la sola femna de l'istòria a combatre l'empèri omeia. Aprèp la desfacha de la Kahina, la populacion d'Aurès, region a l'encòp entre las actualas Argeria e Tunisia e una partida de l'actuala Libia (la província de l'Ifriqiya), aderiguèt al principis de l'Islam.
Ibn Khaldoun escriguèt que lo comandant Musa ben Nusayr aumentèt los seus militars en exigissent 12 000 Berbèrs d'Ifriqiyya (qu'Aurès èra partit)[pas clar] per tornar islamizar las demai populacions situadas a l'Oèst de sa província (Ifriqiya); cal precisar qu'en arabi l'Oèst o Occident o País del solelh clocant se dich Magrèb e tanben d'una partida de l'islamizacion del Magrèb ja comencèt jol precedent Oqba e que i a de milièrs de quilomètres entre l'Aurès de l'Edat Mejana o Cairoan e Tanger es a dire a de meses de marcha e encara mai de tribús berbèrs a convertir o tornar coma lo menciona Ibn Khaldoun[21]. Ibn Khaldon jamai escriguèt que los 12 000 òmes exigits serviguèron a la conquèsta d'Andalosia, d'Espanha o de l'occident crestian. Ibn Khaldon escriguèt segon la conquèsta del Magrèb per las tropas de Musa ben Nusayr, Tariq, governador de Tanger, i demorèt amb 12 000 berbèrs venent d'èsser convertits acompanhat de 27 Arabis cargat de lor formacion coranica, sens cap d'autre precision, coma l'origina de las etniás presentas[22]. Es solament aprèp aver jutjat l'Islam pan ancrorat al Marròc que Moussa Ibn Noçaïr tornèt en Ifriqiya que demandèt en 711 Tariq ibn Ziyad demorant a Tanger de conquerir Espanha[23],[24].
Enseguida, de conflites entre Berbèrs e dinastias arabias (Omeias, Fatimidas, Abbassidas) son senhaladas pels istorians dins la region d'Aurès coma Al Bakri e Ibn Khaldon.
Abu Yezid de la tribú dels Banon Ifren capvirèron los Fatimids ajudat per las tribús Zenèts d'Aurès mas foguèt vencut pels Zirids, aliats dels primièrs temps als Fatimids.
Los Hilaliens ganhèron la batalha contra los Berbèrs. I aguèt un acòrdi entre ambedoas partidas. Los Hilaliens venguts amb lors familhas vivián amb los Berbèrs amb a vegadas de tensions. Seguèt un periòde d'unificacion amb la dinastia dels Almoads (dinastia berbèr). Aprèp, los Hafsides(dinastia berbèr) prenguèron tota la region fins a l'arribada dels Otomans.
Al sègle XIX la region foguèt mièg conquerida per França. De revòltas (Ahmed Bey, los Zaatchas, los movements nacionalistas argerians) se faguèron contra l'ocupacion francesa fins al començament de la Guèrra d'Argeria. Aurès es un territòri qu'abriguèt mai de 20 mila maquisards. L'Armada francesa patiguèt sa mai granda desfacha aprèp Indochina dins Aurès.
A causa de la geografia, Aurès es dificils d'accès per las fòrças estrangièras. Pasmens l'islamizacion ganhèt sus aquel relieu escalabrós. L'armada francesa donèt l'escais als combatents d'Aurès, los òmes invisibles. Mas las lutas intèrnas faguèron de ravatges dins tota la region e dins Argeria pendent la Guèrra d'Argeria e los començaments de l'Argeria independanta.
La partida occidentala d'Aurès fa partit de l'actuala Argeria aprèp l'independéncia de 1962.
Aquela region abriga las tribús shauis[25]. Mas amb lo temps e del meteis biais qu'al nòrd d'Argeria, d'argerians de totas originas confondudas s'i installèron, subretot dins las vilas.
La region d'Aurès compren las wilayas de, Batna, Khenchela, Om el Boaghi, Sok-Ahras, Tebessa e la partida nòrd de la wilaya de Biskra.
Pasmens lo país shaui es mai vaste e compren, en mai d'Aurès, d'autras wilayas e s'espand sus una partida de la wilaya de Tebessa e lo sud de la wilaya de Guelma.
Una cultura mai d'un còp milenària
La region dispausa d'un vaste potencial cultural e lo tèrme « cultura » es vaste. Atal « culturalament » parlant, vaquí qualques personalitats eissidas d'Aurès:
- Koceila, prince berbèr d'Aurès al sègle VII
- Kahena, reina guerrièra berbèra zenèta d'Aurès que se batèt contra los Omeiadas pendent l'expansion islamica en Africa del Nòrd al sègle VII
- Mostefa Ben Bolaid (1917-1956), un dels caps istorics del FLN pendent la guèrre d'Argeria, d'escais lo Paire de la Revolucion Argeriana
- Larbi Ben M'Hidi (1923-1957), combatent e eròis de la guèrra d'independéncia
Praticas culturalas de la region d'Aurès
La circoncision es una practica millenària en Aurès segon totjorn lo meteis ceremonial[26].
Artesanat
Terralha
Segon mai d'un istorians, las terralhas d'Aurès apareguèron dins las especificitats plasticas de lor decòrs talhats e de lors formas carenadas, coma mai pròchas de las primièras formas de l'art berbèr.
- Originas
« Coma malgrat la colonizacion romana de Lambèsa, los berbèrs Chaoïa demorèron alunhat dels grands corrents » exteriors, « se pòt admetre qu'aquela ornamentacion de relieu [...] caracteristica de la terralha berbèra vertadièra, diriam primitiva. », çò escriguèt Arnold van Gennep[27]. Gabriel Camps supausa « una origina sicílioitalica », pensa qu'aquel decòrs, s'espandiguèt al Calcolitic dins une region anant de las còstas de la Tunisia fins a en Aurès[28]
- Caracteristicas
Decoradas de relieu o de talhs, las terralhas d'Aurès son enducha d'una laca roja escura o bruna, lo « loq », practica a l'encòp ornamentala e impermeabilizant las terralhas.
Lo « tarbot » a un perfil original, redond al bòrd, sens mesplan, clinant leugièrament cap a l'exterior en quatre punts oposats, sovent soslinhat d'òscas.
Le « fán », utilizat per còser la galèta, es pas vernissada mas ornada de releus amb de linhas e punts roges.
D'autres terralha, benlèu de joguinas, an de formas d'animals (coma d'aucèls).
Tissatge
La tecnica del tapís de lana es pas locala, son los tissatges, les cobèrtas, coissins e saquetas pal grans que son caracteristics de l'estil d'Aurès. A la lana sivent se mèscla lo pel de cabra.
Los « tellis » son sovent compausat de bendas de coulors, mas se los pòt ornar d'orlats o de linhas coirats. De larges registres sombres, sur lesquels un décor semble brodé, de pèças en lasange se pòdon apondre a la superfícia. [29].
Jòias
Escultura
Pintura
- Los pintres orientalistas
Fòrça pintres europèus e subretot francese, orientalistas, pintavan pedent lor demoranças en Aurès de paisatges e retraches, coma Gaston Bouchinet (Los Sarrasins, 1898 - Verdun de Garona, 1966), Eugène Deshayes (Argièr, 1862 - Argièr 1939), Paul Fenasse (Argièr, 1899 - New Braulnfeg, Tèxas, 1976), Eugène Girardet (París, 1853 - París, 1907), Louis Granata (Spezzano Grand, 1901 - Selon de Provença, 1964), Édouard Herzig (Neuchâtel, 1860 - Argièr, 1926), Roger Irriéra (Bordèu, 1884 - Ais de Provença, 1957), L. (Léonie?) Lebas, Constant Louche (Argièr, 1880 - Grenòble, 1965), Fritz Müller (Blida, 1867 - Argièr, 1926), Maxime Noiré (Guinglange, Mosèla - 1861 - Argièr 1927), Jules Van Biesbroeck (Portici, Itàlia, 1873 - Brussèlas, 1965)[30].
- Los pintres argerians contemporanèu
D'artistas , coma Jeballah Bellakh[31], nasquèron e vivon dins de vilas d'Aurès. D'autres son morts coma Abdo Tamine e Cherif Merzogui. E mai imigrèron cap a Euròpa coma Hoamel Abdelkhader que viu en Itàlia.
Musica
Lo folklore es diversificat dins las regions d'Aurès. La musica tradicionala es paln representada. Los primièrs cantaires amb vam internacional son Aissa Jermoni e Ali Khencheli[32]. L'estile de musica Rahaba es pròpri a tota la region d'Aurès. E mai, d'autres estiles de musica existisson coma l'estile araboandalós]], amb Salim Hallali o Youcef Bokhantech.
Un autre genre de musica moderna shaui s'impausèt dins la region. Aquela musica atipica es una mescla d'inspiracions de rock, de blues, de folk e de raï en lenga shaui e arabi. Qualques instruments de musica son pròpris a la region coma la Gasba e d'autres coma la Zorna son especifics a l'ensems de la musica orientala.
Literatura
- Qualques escrivans escriguèron dins las lengas arabi e francesa, es lo cas de Kateb Yacine.
- La poèsia orala, los contes e legendas fan l'objècte d'estudi pels especialistas en literatura e lenguistica.
- Mohamed Hamouda Bensai (1902-1998) èra ensagista e filosof[33].
- La granda romancièra soïsse Isabelle Eberhardt (1877-1904) demorèt a Batna.
- Èran tanben Batnéens los escrinans: El hachemi Saidani (mòrt en 2005), Mohamed Nadir Sebaa (nascut en 1956), Abderezzak Hellal (nascut en 1951), Beïda Chikhi, Doctor d’Estat e professor a la Sorbona, eca.
- D'autors d'origina francesa escriguèron tanben de libres que tractan de tèmas ligats a ;'Aurès e a la vila de Batna coma Jean-Pierre Marin, Jean-Noël Pancrazi (nascut en 1949), Liliane Raspail, Jean Pèrés e Eugène Delessert, eca.
- Claude-Pierre-Hypoplyte Polain, istorian, moriguèt lo 17 de març de 1876 a Batna[34].
- Anna Gréki (1931-1966) foguèt escrivana e militanta de la causa del Front de Liberacion Nacionala (Argeria)[35].
- Los autors Redha Malek (nascuda en 1931), Mustapha Bekkouche (nascut en 1930), Amar Mellah (nascut en 1938), Merarda Mostefa Bennoi, Ali Merouche escriguèron de libres documentaris e istorics.
- La poèsia arabia: le poèta Mohamed Laïd Al-Khalifa (1904-1979), Mohamed el akhdar el Saihi, Mohamed Ababsa El Akhdari[36], escriguèron de poèmas sus Batna e en Aurès.
- Messaod Nedjahi escriguèt de romans en lenga francesa sus la vida dels shauis[37]..
- André Gide (1868-1951) visitèt en Aurès. Èra amic de Mohamed Hamoda Bensai (1902-1998).
- Liliane Amri (nascuda en 1939), maridada a un shaui, es l'autora del roman La Vie à tout prix. Es una autobiografia e descriu de la vida d'Aurès, subretot de las femnas pendent los ans 1960 a 1990. Parla parfaitement shaui e contribuguèt al desvelopament de la region d'Aurès.
- Germaine Tillion (1907-2008) demorèt en Aurès pendent d'ans. Faguèt grand trabalh scientific sus la region d'Aurès[38],[39]. Envièt de letras al govèrn francés per defendre la causa dels Argerians pendent la Guèrra d'Argeria.
- Dins son òbra, Mathéa Gaudry descriguèt la vida de las femnas Shauis, los usatge e cotumas d'aquela region subretot dins lo periòde colonial de 1929. Fa l'istoric de la Kahina[40].
- Bachir Rahmani (1957), mètge escrivan, escriguèt "Amrir", (2002).
- Saleh Bezzala, poèta de lenga shaui.
- Nassira Belloula, nascuda a Batna e autora de mai d'un romans, recits e ensags coma La Revanche de May, Visa pour la Haine, Rebelle en toute demeure, Djemina o Les Belles Algériennes.
Dança
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
