From Wikipedia, the free encyclopedia
Lo can (var. canh, chan, chen, chin)[1] o gos[1] es un mamifèr de l'òrdre dei carnivòrs e de la familha dei canids. Es una sosespècia domesticada dau lop (Canis lupus). La femèla es la « canha » ò la « gossa » e lei pichons son lei « cadèus », lei « canhòts » ò lei « gossets ». Existís un nombre fòrça important d'autrei variantas localas.
Apercebut d'utilizacions del can
Amont : un can de granda corsa
A esquèrra : un can militar
Amont a dreita : un can d'assisténcia
Aval a dreita : de cans de lisa
| Règne | Animalia |
|---|---|
| Embrancament | Chordata |
| Classa | Mammalia |
| Òrdre | Carnivora |
| Sosòrdre | Caniformia |
| Familha | Canidae |
| Genre | Canis |
| Espècia | Canis lupus |
Canis lupus familiaris
(Linnaeus, 1758)
Sinonims
Lei cans domestics son d'animaus de talha pichona a mejana dotats d'una endurança importanta. La societat canina es caracterizada per una ierarquia fòrta, onte cada individú tèn un reng especific. Probablament eissit dau lop, aqueu trach foguèt selecionnat per l'òme car favoriza l'integracion dau can dins la societat umana. D'efiech, lei cans domestics son utilizats per realizar mai d'un pretzfach coma la proteccion dei bens, la susvelhança de tropèus, la perseguida d'animaus durant la caça ò la cèrca de drògas. Lo procès de domesticacion aguent menat a la formacion dau can auriá començat i a 36 000 ans mai son debanament precís es desconegut. Lo can seriá vengut un animau domestic frequent dins certanei regions i a au mens 10 000 ans avans de se difusar dins totei lei societats umanas. Uei, lo can es un animau domestic fòrça frequent dins la societat modèrna.
Lo mot can vèn de la raiç indoeuropèa kwon, etimòn dau mot grèc κυων (kuōn) e dau mot alemand Hund, que donèt una forma kani en latin. D'aquí provènon totas las formas romanicas coma can, ca, cão, chien, cane ò câine.
Dempuei l'estudi de son patrimòni genetic, lo can es considerat coma una sosespècia domestica dau lop (Canis lupus). Son nom scientific es donc Canis lupus familiaris. Fa partida dei canids que son una familha de mamifèrs carnivòrs caracterizats per d'ulhaus desvolopats, per un nombre important de caissaus e per l'abséncia d'arpas retractilas. Aperavans, l'espècia foguèt classificada coma Canis familiarus domesticus en 1758 per lo naturalista suedés Carl von Linné (1707-1778).
Lo can foguèt probablament lo prenier animau domesticat per l'èsser uman durant lo Paleolitic. Pasmens, lo debanament e la data dau procès son mau coneguts. Segon certanei elements, auriá agut luòc i a 25 000 a 35 000 ans en Euròpa Occidentala. Aquela ipotèsi es sostenguda per la descubèrta d'esquelètas de canids presentant de diferéncias morfologicas amb lo lop dins lei baumas de Goyet (Belgica) e de Chauvet (Occitània). Dins aquò, en 2020, l'identificacion d'aqueleis esquelètas èra totjorn l'objècte de debats[2][3].
En revènge, la domesticacion dau can èra clarament acabada i a 16 000 ans. Aquò es demostrat per la descubèrta d'una mandibula de can dins una tomba a Oberkassel (Alemanha). A partir d'aquela epòca, lei pròvas de domesticacion se multiplican amb l'identificacion de rèstas de cans sus de sites arqueologics en Israèl e en Anglatèrra. Ansin, vèrs 7000 avC, la preséncia de cans dins lei comunautats umanas sembla una causa frequenta en Euròpa, dins lo nòrd d'Africa e en Asia Occidentala. Dins aquelei societats paleoliticas, lo can èra probablament un animau destinat au transpòrt de bens, un auxiliar per la caça e una fònt de carn e de matèrias premieras (òs, cuer...). Tre l'Antiquitat Auta, vèrs 4000 avC, aquelei trabalhs entraïnèron una especializacion amb la seleccion de raças destinadas a de pretzfachs donats coma la caça, la proteccion dei bens ò la proteccion dei tropèus[4]. Aqueu procès de seleccion foguèt perseguit durant l'Edat Mejana, generalament per crear de raças de cans de caça. Puei, lo sègle XIX veguèt una multiplicacion dei raças amb l'adopcion dau can coma animau de companhiá.
Lei factors aguent permés una tala integracion dau can dins la societat umana son en partida desconeguts. L'estudi de l'ADN canin mòstra una proximitat genetica amb lo lop (Canis lupus)[5]. La vida sociala dau lop, en particular lo principi de la chinareda ierarquizada, es probablament la causa majora de la domesticacion relativament aisada dau can. D'efiech, un lop enantit per d'umans pòu normalament s'integrar sensa dificultat dins de comunautats umanas egalament ierarquizadas.
Lo can es normalament un animau domestic que viu dins una comunautat umana. Se tròban donc de cans dins totei leis ecosistèmas colonizats per l'òme, compres dins lei regions polaras, aridas e eqüatoriau. Dins toteis aqueleis endrechs, de cans fèrs pòdon viure d'un biais independent e formar de chinaredas estructuradas. Dins la màger part dei cas, aquelei chinaredas vivon en marge de la societat umana (cèrca de manjar per carrieras...). Pasmens, existís de chinaredas capablas de caçar d'animaus segon un modèl similar a aqueu dau lop[6].
Lei cans presentan de variacions morfologicas fòrça importantas segon lei raças. Per exemple, la massa mejana d'un chihuahua es de 900 g mentre qu'aquela dau mastiff pòu agantar 140 kg. L'esperança de vida varia tanben de 8 a 21 ans e la frequéncia cardica de 70 a 130 baticòrs per minuta. Pasmens, i a d'elements importants que son relativament constants coma la temperatura corporala (38,5-38,7 °C) ò lo nombre de movements respiratòris per minuta (18-20).
Lo pelatge cuerb tot lo còrs e assegura l'isolacion termica de l'animau. Es constituït d'un pelatge primari format de peus lòngs, espés, drechs e ben implantas dins lo dèrma. Forman un jaç impermeable que permet de blocar l'aiga. Lo pelatge segondari es compausat de peus corts, fins e lanuts. La color dei peus es dictada per la preséncia de dos pigments de la familha dei melaninas. L'eumelanina dòna de tenchas sornas e la faeomelanina es a l'origina de coloracions claras. En l'abséncia de pigments, lo peu es blanc.
L'esquelèta dei cans compren entre 279 e 282 òs segon lei raças. Es lo supòrt de muscles poderós que permèton ai cans de realizar d'esfòrç prolongats necessitant una endurança importanta. Per exemple, lei cans utilizats per formar leis atalatges dei tirrassèus pòdon tirar de cargas de plusors desenaus de quilogramas durant de trajèctes lòngs. La velocitat maximala dei cans varia fòrça segon lei raças. Lei pus rapids son lei lebriers anglés que pòdon passar 80 km/h. Pasmens, d'autrei raças de cans de caça son capablas d'agantar de velocitats de 50 a 80 km/h[7].
Un aspècte particular de l'anatomia dau can es sa maissèla de 42 dents. Dotadas de muscles poderós, pòu desliurar de mordeduras fòrça poderosas. Fins a l'aparicion dei cans de companhiá, èra una caracteristica importanta que permetiá de definir l'usatge dau can. Per exemple, lei cans de garda foguèron sovent seleccionats per aver una maissèla impressionanta afin d'alunchar lei raubaires.
L'odorat es lo sens pus desvolopat dau can. A respècte de l'èsser uman, sa sensibilitat es un milion de còps pus fòrta. D'efiech, lo cervèu d'un can mejan contèn generalament 40 còps lo nombre de neurònas reservadas a l'odorat dins un cervèu uman. Aquò permet au can de diferenciar au mens 500 000 moleculas diferentas[8]. De mai, un can pòu decidir de seguir una odor especifica entre una multitud de substàncias olfactivas. Certanei raças dispausan de capacitats encara superioras, especialament aquelei utilizadas per la polícia per la recèrca d'armas ò de drògas.
L'ausida dei cans a tanben de capacitats de remarca gràcias a plusors elements. Lo premier es l'espèctre deis ondas sonòras que lo can pòu ausir que va de 40 Hz a 60 000 Hz (còntra 20 Hz a 20 000 Hz per un èsser uman mejan). Lo can pòu tanben orientar seis aurelhas per melhorar la percepcion d'un sòn. Ansin, pòu detectar de sòns fòrça febles a una distància de 20 m. Coma l'odorat, l'ausida dau can a una capacitat discriminanta que li permet de seguir un sòn donat.
La vision dau can es optimizada per la nuech gràcias a la preséncia d'un tapetum lucidum. Son camp de vision de 250° es relativament important e seis uelhs son capables de veire un nombre important de colors e de seguir un objècte en movement. Pasmens, d'un biais generau, sei performàncias son inferioras a la vision umana car lo can a de dificultats per observar d'objèctes immobils. Lo tocar es pauc desvolopat e passa principalament per lei vibrissas e lei peus a l'entorn de la maissèla. Enfin, lo gost es fòrça feble car lo can utiliza puslèu son odorat per caracterizar un aliment.
Lo sistèma digestiu dau can es relativament similar a aqueu de l'òme. Leis organs son identics e intervènon dins lo meteis òrdre. De mai, en causa de la domesticacion, lo sistèma digestiu dau can s'es adaptat a l'alimentacion presenta dins lei societats umanas. A respècte dau lop, lo can secreta ansin mai d'amilasa, çò que li permet de digerir en partida l'amidon. Pasmens, coma lo can es un carnivòr, la longor de son tube digestiu es pus corta e quauquei foncions presentan de diferéncias leugieras. En particular, sa produccion de taurina es limitada e son organisme es pas capable de sintetizar la vitamina D.
En 2020, la Federacion Cinologica Internacionala reconoissiá oficialament 335 raças de cans. Aquelei raças son obtengudas per la seleccion per l'èsser uman de trachs genetics especifics a partir de la mesa en plaça de programas de reproduccion contrarotlada. A l'origina, aquò èra destinat a permetre la naissença de cans destinats a de pretzfachs precís coma la caça ò lo combat. Pasmens, durant lei sègles XIX e XX, l'adopcion dau can coma animau de companhiá menèt a la creacion de raças destinadas a una vida de familha. Un sistèma de genealogia, lo pedigree, permet de s'assegurar de l'origina d'un can e de mantenir lei raças. D'efiech, per aver un pedigree valid, un can dèu èsser eissit de l'union de dos cans amb un pedigree e passar un examen menat per un expèrt que certifica la preséncia dei trachs caracteristics de la raça considerada.
L'estudi dei raças de cans es l'objècte de la cinologia. La classificacion dei raças es complèxa. Lo sistèma actuau, dich nomenclatura FCI, foguèt adoptat en 1987. Definís 10 grops creats en foncion de la talha e de l'utilizacion dau can. Cada grop contèn un nombre variable de seccions que permèton un recampament pus precís dei diferentei raças. En parallèl, de classificacions pus simplas demòran en usatge coma aquela establida per lo Francés Jean Pierre Mégnin (1828-1905) qu'es fondada sus l'existéncia de quatre grops definits segon de critèris morfologics.
.jpg)
Lo comportament sociau dau can e sei capacitats de comunicacion li permèton de comunicar amb sei congenèrs e amb leis èssers umans. Per lo premier ponch, la comunicacion utiliza un sistèma complèx utilizant d'actituds, d'odors e de feromònas. Lo segond ponch s'explica per la seleccion realizada per concebre lo can domestic modèrne, demenir son agressivitat e sa paur. A permés la mesa en plaça d'un sistèma de comunicacion basat sus la vocalizacion, la postura dau còrs ò lei sinhaus donats per la man.
Un can domestic es un carnivòr amb una tendància omnivòra. Un regim alimentari equilibrat es compausat de 30% a 50% de carn e d'un complement fach de produchs farinós e de lieumes verds. Leis aliments susceptibles de fermentar (cebas, lentilhas, divèrsei varietats faiòus...) son desconselhats car pòdon congrear d'indigestions grèvas. En despiech de la tradicion que consistís a donar d'òs ai cans, lo sistèma digestiu canin es pauc adaptat a la digestion d'aqueleis aliments que pòdon egalament entraïnar d'indigestions. Existís una gama larga d'aliments industriaus per lei cans mai es tanben possible de la fabricar a l'ostau[9]. Un can adulte necessita normalament un repàs jornadier e lo cadèu entre dos e tres. Una gamèla d'aiga dèu demorar accessibla.
Dins la natura, lei cans fèrs son d'opportunistas que manjan principalament de carraunhadas. Pasmens, de chinaredas organizadas son capables de caçar d'animaus de talha importanta segon un comportament similar a aqueu dau lop.
Lo dreiçatge dei cans domestics es necessari per adaptar l'animau a la vida au sen de la societat umana. D'efiech, un can qu'a pas de limits de respectar e de règlas de seguir pòu se considerar coma lo « dominant » de l'ostau, çò que pòu lo menar a adoptar d'actituds agressivas per defendre sei privilègis. De mai, un can isolat pòu pereu aver un comportament inadaptat e mai destructor (japadissas, destruccion de radassiers... etc.). Enfin, fau aprendre au can a limitar l'usatge de la violéncia, especialament per leis individús aguent una maissèla poderosa.
Per aquò, existís de centres de dreiçatge canin que permèton ai proprietaris d'animaus de trobar d'ajuda per educar sei cans. Dins lo cas de comportaments problematics, es tanben possible de consultar un veterinari. Lo dreiçatge avançat permet de desvolopar de comportaments particulars en l'animau e de lo formar a de pretzfachs demandant un entraïnament important (cans de caça, cans guidas de bòrnis, cans sauvaires, cans cercaires d'armas ò de dròga... etc.). De concors de dreiçatge son organizats dins mai d'un país.
.jpg)
Lei comportaments de reproduccion presentan de diferéncias segon lei raças. L'acoblament pòu aver luòc durant lei periòdes de calor de la femèla. Lo ritme dei calors varia. I a generalament dos periòdes anuaus separats per un interval de cinc a nòu mes. La gestacion dura entre 59 e 63 jorns e la portanha compren de 2 a 12 cadèus. Cada an, un nombre important de cadèus es tuat après la naissença car an pas de foncions dins la societat. Per aquela rason, dins la màger part dei país desvolopats, l'esterilizacion dei cans es encoratjada.
L'alachament dura generalament 7 setmanas avans de s'acabar amb la fin de la produccion de lach per lei mamèlas de la canha. La creissença dau cadèu es inicialament rapida amb de variacions importantas segon lei raças (de 20 a 150 g/jorn). Puei, son ritme demenís. Lo cadèu mascle es considerat coma adult après 10 mes. Per la femèla, aquò es pus lòng car 18 mes son en mejana necessaris per acabar son desvolopament.
La mordedura es lo risc principau liat ai cans. D'efiech, la maissèla de certaneis animaus es fòrça poderosa (149 kg/cm² per lo rottweiler, 108 kg/cm² per lo pastre alemand, 106 kg/cm² per lo pitbull...[10]), çò que pòu entraïnar de bleçaduras grèvas. De mai, lei mordeduras pòdon transmetre de malautiás coma la ràbia. Per exemple, en França, lo nombre anuau de mordeduras es estimat a 500 000. Aperaquí 60 000 necessitan una espitalisacion. Pasmens, lo nombre de mordeduras mortalas es feble amb solament 33 decès enregistrats de 1990 a 2010[11].
Per redurre lo risc de mordedura, es necessari de susvelhar leis enfants car pòdon aisament embestiar leis animaus e engendrear una reaccion agressiva. De mai, lo dreiçatge dei cans pus poderós es una necessitat. Dins certanei país, es obligatòri per lei raças pus dangeirosas coma lei cans d'ataca.
.jpg)
Lo can a un nombre fòrça important d'usatges, mai ò mens tradicionaus, dins la societat umana modèrna e certaneis animaus pòdon tenir plusors ròtles :
En causa d'aquela multiplicitat de foncions, lei populacions caninas pòdon èsser fòrça importantas dins certanei país. Per exemple, ais Estats Units d'America, èra estimada a 61 milions d'individús en 2010. En França, èra de 7,6 milions en 2018[14].
La durada de vida d'un can pòu agantar 20 ans. Varia fòrça segon lei raças. Lei cans de raça e lei cans de talha granda vivon generalament mens lòngtemps que lei bastards e lei cans pichons. De mai, la santat d'un can es liada a una bòna igièna de vida (alimentacion equilibrada, activitat fisica sufisenta...).
Lei parasits dan can son nombrós. D'insèctes (nieras[15], pesolhs...) e d'acarids (langastas...) entraïnan sovent de prusitges e d'allergias. Pasmens, pòdon tanben èsser lo vector de malautiás infecciosas grèvas coma la ronha. De micòsis, coma l'arna, pòdon egalament aver d'efiechs nefasts. Un brustiatge regular dau can es conselhat per limitar l'installacion d'aquelei parasits.
Entre lei parasits intèrnes, lei pus coneguts son lei vèrmes. Lei pus frequents son aquelei dei genres Ascaris e Tenia. Dins la màger part dei cas, son pauc dangeirós per l'animau e lei consequéncias de sa preséncia se limitan a de trèbols digestius. En particular, la preséncia d'Ascaris es quasi sistematica en lei cadèus. Lei vèrmes dei genres Ancylostoma e Trichuris son pus rars mai pus perilhós car entraïnan de problemas digestius grèus.
La ràbia es la malautiá infecciosa dau can pus famosa en causa dau risc de transmission a l'òme. Es una malautiá virala mortala qu'ataca lo sistèma nerviós. Pasmens, existís un vaccin eficaç qu'es obligatòri dins la màger part dei país, compres en Occitània. La leptospiròsi es una autra malautiá, d'origina bacteriana, qu'es susceptibla de tocar l'èsser uman. Transmesa per l'urina de rosigaires, ataca lo fetge e lei rens. Per se'n protegir, existís un tractament antibiotic e un vaccin de tornar faire cada an.
Un ensemble de tres malautiás viralas mortalas a ges de tractament eficaç. La premiera es la malautiá de Carré que regarda principalament lei cadèus. Entraïna una destruccion dau sistèma nerviós. La segonda es l'epatita de Rubarth qu'es una infeccion qu'ataca lo fetge. Pòu tuar un animau en quauqueis oras. La tresena es la parvoviròsi qu'es una malautiá dau sistèma digestiu. Dins lei tres cas, l'unic mejan de prevencion es un vaccin.
Dins lei regions mediterranèas, lei cans pòdon tanben èsser victimas de la leishmaniòsi, una malautiá causada per un parasit portat per un mosquilhon. Lo tractament es pas totalament eficaç e i a ges de vaccin. Enfin, se fau citar la piroplasmòsi canina e lo tussir dei canigons. La premiera es una parasitòsi engendrada per un protozoari qu'utiliza lei globuls roges per son cicle de reproduccion. La segonda designa un grop d'infeccions viralas e bacterianas qu'atacan lo sistèma respiratòri. De vaccins eficaç existisson còntra la piroplasmòsi e còntra la màger part deis agents infecciós dau tussir.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
