Tekstilindustri

Tekstilindustri er industriell produksjon av tråd, garn, tøy eller klede i stor skala. Tekstilindustrien har århundrelange røter som hushaldsindustri og handverk, men oppstod som maskinell produksjon i England på slutten av 1700-talet.

Tekstilindustrien var heilt mekanisert i etterkrigstida, og vart i større grad eit kvinneyrke. I eldre tider var dei faglærte produksjonsprosessane mannsbastionar, med røter i laugtradisjonane til mellomalderen.

Foto: Bundesarchiv

Tekstil utan industri: Heimespinning av lin i svensk heim, ca. 1920.

Foto: Peter Sjögren

Spinning jenny på museum i Wuppertal, Tyskland. Slike spinnemaskiner åttedobla produksjonen til ein arbeidar samanlikna med handspinning.

Den einaste eksisterande modellen av Samuel Cromptons Spinning Mule.

Eldre mekanisk vevmaskin ved tekstilmuseet i Lowell i Massachusetts.

Tekstilindustrien er inndelt i nisjar etter produksjon og råvarebruk:

• Produksjonen skjer gjennom ei verdikjede med spinneri, veveri, konfeksjonsfabrikkar (sying) og trikotasjefabrikkar (strikking).
• Råvarene er naturlege materialar som bomull, ull, lin og silke, og syntetiske stoff som til dømes nylon, fleece og gore-tex. Dei syntetiske stoffa kom saman med råolje-revolusjonen tidleg på 1900-talet.

Produksjonsprosessen for tekstilar og klede går gjennom ein rekkje prosessar, og nokre blir gjentekne meir enn éin gong: vasking, karding, kjemming, toving, bleiking, farging, spinning, tvinning, veving eller strikking, og sying. I løpet av den industrielle revolusjonen vart stadig fleire av desse prosessane mekaniserte. Den utviklinga starta i 1760-åra og skaut fart med nye prosessinnovasjonar gjennom heile 1800-talet.

Historie

Tekstilproduksjonen starta som handverksproduksjon av tråd, garn og stoff i familieføretak i Italia og Flandern på 1300-talet, i eit manufaktur-system der produksjonen i stor grad gjekk føre seg i private heimar (difor namnet manufaktur, eller «handproduksjon»). I den italienske byen Lucca vaks det fram ein stor silkeproduksjon allereie frå 1200-talet. Eit anna viktig behov var seglduk for den veksande skipsfarten. Produksjonen la grunnlag for rikdom hos mellommennene til handelen, men det vart ikkje sett i gang reell industriell masseproduksjon i seinmellomalderen. Det var tilgangen på råvarer som avgjorde kvar denne proto-industrien vart lokalisert. I Tyskland kunne dei midtre høglandsområda by på både lin- og ullproduksjon i høgareliggande område i det som i dag er Hessen, Baden-Württemberg og det nordlege Bayern.

Frå 1400-talet var både Spania og England enno råvareeksportørar av ull, medan ferdigvarer som tekstilar og ulike industrivarer vart importerte frå kontinentet, spesielt Nederland, Flandern, Italia, og Frankrike.^[1] Fargarane var ein viktig handverksstand med høg prestisje, og særleg i renessansen vart det lagt stor vekt på fargen på kleda.^[2]

Henrik VII av England såg velstanden som følgde av tekstilproduksjonen i Burgund, og starta i 1485 ein industrialiseringspolitikk med toll på eksport av rå ull til kontinentet, og skattefridom og tidsavgrensa monopol til entreprenørar som starta spinneri og veveri i England. Dette tiltrekte seg handverkarar frå Italia og Nederland. Eksporttollen auka råvarekostnadene for spinneria på kontinentet, og hjalp difor industrialiseringa i England.^[3]

Denne politikken fekk seinare namnet Tudorplanen, og vart vidareført av etterfølgjarane hans som eit av verdas første forsøk innan merkantilistisk politikk. Den førte til at blant anna Firenze vart utkonkurrert som tekstilsentrum og gjekk inn i ein økonomisk nedgangsperiode. Ein kan sjå grunnlaget for den engelske industrielle revolusjonen som kom seinare i denne politikken.^[4] Rå ull frå Spania var eit alternativ for tekstilindustrien på kontinentet, og utover heile 1500-talet var denne faren med på å trekkje England inn i eit bittert motsetnadsforhold til Spania, i allianse med Portugal.

Ull var den dominerande råvara i tekstilindustrien i tidleg moderne tid. Heimeindustri basert på spinning og strikking eller veving i private heimar oppstod på 1500-talet på det sentrale Jylland, og då særleg rundt byane Herning og Ikast, der produksjonen vart mekanisert tidleg på 1880-talet. Lintøy-produksjonen ved Køng fabrik på Sjælland frå 1781 var òg basert på spinning for heimeproduksjon (manufaktur) i mange tiår. I seinmellomlalderen byrja ein òg å importere bomull til Europa – ei råvare det var vanskeleg for nordeuropearar å forstå opphavet til.

Mekaniseringa

Fabrikkproduksjon i større skala var avhengig av vasstilførsel til skylling, og kraft til maskinene. I starten vart vasskrafta brukt direkte via vasshjul. Tekstilindustrien var, saman med gruvene, den første industrien i England som vart mekanisert med dampkraft. Viktige nyvinningar som James Hargreaves si spinnemaskin, Spinning Jenny (1764), Samuel Crompton sin modell Spinning Mule (1779) og Edmund Cartwright sine mekaniske vevstolar (1785) skapte ein effektivitetsvekst i produksjonen som la grunnlag for stor rikdom og re-investering. No vart det vanleg å produsere stoff i stor skala i staden for å veve i private heimar, sjølv om mange fabrikkar enno dreiv rein trådproduksjon til heimesaum. I tekstilindustrien oppstod for første gong i historia ein maskinell produksjon i ein skala som skapte stordriftsfordelar og dermed reell økonomisk vekst. I England vart det på 1700-talet lagt kanalar til å frakte ull til fabrikkane og ferdig stoff for sal innanlands og utanlands. Napoleons blokade av engelsk eksport under Kontinentalsperren 1806-14 vart avløyst av ein sterk vekstperiode for britisk tekstileksport.

Byar som Manchester og Leeds vart viktige sentrum for engelsk tekstilindustri. I løpet av 1800-talet vart stadig fleire delar av produksjonsprosessen mekaniserte, og det som kanskje var den fremste oppfinninga vart den holkortet-styrte vevmaskina, som Joseph Marie Jacquard fann opp i 1805 – ei såkalla «jacquardmaskin». Lenge vart fossekraft brukt direkte, som ved Kreenholmi Valduse ved Narvaelven aust i Estland, ein bomullsvarefabrikk etablert i 1857, som rundt århundreskiftet hadde 10 000 tilsette, og var blant dei største i verda. Seinare på 1800-talet overtok elektrisitet for kol og mekanisk vasskraft som energi. Ein importerte òg bomull frå koloniane i Egypt og India, og dette utkonkurrerte mange europeiske føretak som hadde basert seg på lin eller ull, m.a i Tyskland, der det vart stor sosial uro og hungersnaud. I Schlesien førte dette til ein «vevaroppstand» i 1844, der lin-vevarane i den tradisjonelle tekstilindustrien gjorde opprør mot import- og mekaniseringstrendane.

Rad med rundstrikkemaskiner på Salhus Tricotagefabrik utanfor Bergen.

1900-talet

Storstilt etablering av tekstilindustri i India, Russland og ei rekkje andre land seint på 1800-talet og tidleg på 1900-talet kunne sjeldan å konkurrere med den effektive engelske produksjonen, som var leiande innan arbeidsproduktivitet.^[5] Tabellen under viser korleis tekstilindustrien utvikla seg under den industrielle revolusjonen i nokre utvalde land: Kolonne 1 viser året då det første bomullsspinneriet vart etablert.^[6] Kolonne 2-3 viser kor mange ringspinnemaskiner frå engelske Platt & Co som vart tinga i tjueårsperiodar før og etter den første verdskrigen. Kolonne 4 viser fraktkostnaden for eksportert bomullstøy frå England. Kolonne 5-7 viser handelsbalansen med fabrikkerte bomullsprodukt i 1910. Kolonne 8 viser det relative kostnadsnivået for produksjonen i bomullsindustrien, justert for mengda arbeidstimar som gjekk med til ei lik produksjonsmengd.^[7] Tabellen viser tydeleg den britiske dominansen i tekstilhandelen, og korleis industriland som Frankrike og Tyskland knapt var sjølvforsynte. Sjølv land med låge produksjonskostnader, som India og Kina, hadde stor import frå England.

Tekstilindustrien 1910 (utvalde land)

Land	Første mekaniske bomulls- spinneri	Sett ringspinne- maskiner tinga frå Platt & Co. 1890-1914	Sett ringspinne- maskiner tinga frå Platt & Co. 1915-1936	Kostnad i £, frakt 40 fot³ bomullstøy frå England 1907	Handels- balanse mill. $ Bomullstråd 1910	Handels- balanse mill. $ Grått bom.tøy 1910	Handels- balanse mill. $ Farga bom.tøy 1910	Kostnader i bomulls- industrien England=100 1910
England	1771	110	74	..	83	100	270	100
Frankrike	1778	41	31	..	-3	4	22	95
Tyskland	1784	47	6	..	-11	-3	29	100
USA (aust)	1791	2	0	..	..	..	..	159
Russland	1793	131	23	..	..	..	..	91
Sveits	1794	3	0	..	..	..	..	115
Belgia	1799	24	17	..	..	..	..	..
Austerrike	1801	4	4	..	..	..	..	85
Italia	?	69	29	..	..	..	..	81
Polen	?	41	8	..	..	..	..	..
India	1817	66	132	0,93	18	-53	-65	61
Tyrkia	?	0	6	..	-1	-7	-11	..
Sentral-Amerika	?	3	1	2,38	..	..	..	..
Mexico	1835	75	7	..	..	..	..	94
Brasil	1846	95	43	3,25	-2	0	-9	..
Argentina	?	..	..	1,75	-3	-1	-25	..
Japan	?	66	117	1,66	22	5	-1	73
Kina	?	5	64	1,66	-41	-11	-30	53
Australia	?	..	..	1,78	-2	-1	-22	..
Egypt	?	0	5		-1	-17	..	..

Sjølvstendekampen til Mahatma Gandhi i India fekk næring frå arbeidarkampane som oppstod då billege, britiske tekstilar stadig utkonkurrerte indiske produkt prismessig. Etter den andre verdskrigen har derimot tekstilindustrien i stor grad blitt flytta frå Europa til Asia, grunna god tilgang på billeg arbeidskraft. Kina, India og Pakistan vert rekna som nokre av dei største produsentane.

Tekstilindustrien i Noreg

Hjulafossen var den andre staden langs Akerselva der tekstilindustrien oppstod. Her låg Hjula Veveri (biletet) og Nedre Vøiens Bomuldsspinderi, frå 1855. Ti år tidlegare vart to fabrikkar starta i Nydalen, lengre oppe i elva.

Det var stor etablering av tekstilfabrikkar i heile Europa og delar av Asia seint på 1800-talet. Biletet viser Sjølingstad Uldvarefabrikk i Lindesnes, grunnlagd i 1894.

Salhus Tricotagefabrik nord for Bergen i 1935. Han vart nedlagd i 1989, som ein av Noregs siste, større tekstilfabrikkar.

Norsk tekstilindustri oppstod i industriell skala ved fossane dei øvre delane av Akerselva i Oslo midt på 1800-talet, og i resten av landet frå 1870-talet, basert på norsk ull og vasskraft. Ein tok i bruk mekanisk vasskraft (vasshjul) i starten, men seint på 1800-talet overtok elektrisiteten. Det har òg vore nisjeproduksjon basert på kokos (Mandal Kokosveveri), jute og lin.

Produksjonen trong òg rikelig reint ferskvatn til vasking og skylling, og difor vart fabrikkane gjerne lagt til stadar ved små elver der det var god tilgang på kraft. Ein brukte først vassmøller, og seinare elektrisitet som energikjelde i fabrikkane. I Noreg låg ullvarefabrikkane spreidde rundt om i landet med eit oppland av lokale bønder som leverte ull direkte til oppkjøparane til fabrikken – tidvis i direkte byte mot ullstoff og pledd.

Norske tekstilfabrikkar

I tabellen nedanfor står fabrikkar som enno er i drift i feit skrift:^[8]

Namn	Kommune	Fylke	Grunnlagd	Nedlagd	Produkt
Haldens Bomuldspinderi & Væveri	Halden	Østfold	1815		Tråd, stoff
Drammens Bomuldspinneri, seinare Solberg Spinderi	Drammen, Eker (Nedre Eiker)	Buskerud	1818		Bomull- og linvarer
Nydalens Compagnie, seinare Tefas	Nydalen	Oslo	1845	1954	Stoff
Ellendalens Spinderi	Nydalen	Oslo	1846
Arne Fabrikker	Arna	Hordaland	1846	1998	Ullvarer, bomullsvarer
Nedre Vøiens Bomuldsspinderi	Sagene	Oslo	1846
Høie Fabrikker	Kristiansand	Vest-Agder	1850		Sengetøy
Joh. Petersen Aktieselskab	Bergen	Hordaland	1852		Dekketøy
Christiania Seildugsfabrik	Grünerløkka	Oslo	1855		Seilduk
Hjula Veveri	Sagene	Oslo	1855	1957	Stoff
Fuglesangs Sønner AS / Ajungilak	Sagene	Oslo	1855		Vatt, soveposar
Salhus Tricotagefabrik	Bergen	Hordaland	1859	1989	Trikotasje
DFU Grorud Tekstilfabrik	Grorud	Oslo	1867	1962
DFU Aalgaards Uldvarefabrikker	Gjesdal, Figgjo, Aasen	Rogaland	1870		Ullvarer
Helly Hansen	Moss, Oslo	Østfold	1877		Trikotasje
C. N. Lauritsens trikotfabrik	Oslo	Oslo	1878		Fritidsklede
Dale Fabrikker	Vaksdal	Hordaland	1879	2014	Trikotasje
Berger og Fossekleven fabrikker	Svelvik	Vestfold	1880	2003	Stoffer, Ullvarer
N. Sørensens trikotfabrik	Oslo	Oslo	1883		Trikotasje
Brænne, Bernhard AS	Trondheim	Sør-Trøndelag	1883		Ullvarer
Gudbrandsdalens Uldspinderi	Lillehammer	Oppland	1887		Tråd
Gudbrandsdalens Uldvarefabrik			1887		Stoff
Sognefjorden Uldvarefabrik	Sogndal	Sogn & Fj	1887	1972
Sandnes Uldvarefabrik	Sandnes	Rogaland	1888		Ullvarer
H. Meyers Trikotasjefabrikk	Oslo	Oslo	1888		Sportsklede
Holm Hansen & Co konfeksjonsfabrikk	Oslo	Oslo	1889		Herreklede
Indvik Uldvarefabrik	Innvik	Sogn & Fj	1890
Christiania Corsetfabrik / Okko	Oslo	Oslo	1892		Dameklede
Oslo Baand & Lidsefabrik	Oslo	Oslo	1893	1970	Band
Sjølingstad Uldvarefabrik	Lindesnes	Vest-Agder	1894	1984	Stoff, pledd
Salhus Væverier	Bergen	Hordaland	1894	1977	Stoff
Espelandfos Spinderi & Tricotagefabrik / Janus	Arna	Hordaland	1895		Undertøy
Troldefos Uldvarefabrikk	Holmedal	Sogn & Fj	1895		Ullvarer
DFU Fredfoss Uldvarefabrik	Vestfossen	Buskerud	1895		Ullvarer
Stenersens Konfeksjonsfabrik	Oslo	Oslo	1897		Herreklede
Herkules Confektionsfabrikker	Oslo	Oslo	1898		Herreklede
Tingvoll Ullvarefabrikk	Tingvoll	Møre og Romsdal	1898	1967	Ullvarer
DFU Frysja Uldvarefabrik	Nydalen	Oslo		1955	Ullvarer
Oslo Flaggfabrikk	Oslo, Høland	Oslo	1902		Flagg
Oslo Plissé-Fabrik	Oslo	Oslo	1902		Band, faner, knappar
Bergens Tekstilfabrikk	Bergen	Bergen	1903	1959	Herreklede, vattolin
Blystad Fabrikker	Sagene	Oslo	1906		Band, belte
Viking Gummivarefabrikk	Asker	Akershus	1906	1913	Kalosjar
Viking Gummivarefabrikk	Askim	Østfold	1921		Kalosjar m.m.
Sandnes Kamgarn Spinneri	Sandnes	Rogaland	1906	1986	Garn
Evebøfoss Fabrikker	Sandane	Sogn & Fj	1910		Ullvarer
Gustav Skogsfjord AS	Oslo	Oslo	1910		Fritidsklede
Sygna Uldvarefabrik	Leikanger	Sogn & Fj	1910	1982	Ullvarer
Bergans Meis & Ryggsekk AS	Oslo	Oslo	1911		Sportsutstyr
Joh. Aass & Co.	Oslo	Oslo	1913		Trikotasje
Pelly's Konfeksjonsfabrikk	Oslo	Oslo	1914		Arbeidsklede
De Forenede Ullvarefabrikker	Ålgård-Aasen-Fredfos-Frysja-Grorud		1916	1990
Mandal Veveri	Mandal	Vest-Agder	1918		Bunadstoff
Bredesen & Jørgensen AS	Oslo	Oslo	1918		Sportsutstyr
Norske Konfektionsfabriker Herrekonfektion AS	Oslo	Oslo	1918		Herreklede
Norske Konfektionsfabriker Herrekonfektion AS	Lillehammer	Oppland	1946		Herreklede
Kristiania Leggings- & Gamachefabrik	Oslo	Oslo	1919		Sportsklede
Førde Ullvarefabrikk	Førde	Sogn & Fj	1919		Ullvarer
Birkelund Trikotasjefabrikk	Salhus	Hordaland	1920	1959	Trikotasje
Øistein Stokkeland & Co	Oslo	Oslo	1921		Dameklede
DFU Heggedal Ullvarefabrikk	Asker	Akershus	1921	1958	Stoff
Trondhjems Konfektionsfabrik	Trondheim	Sør-Trøndelag	1923	1980	Herreklede
Leif W. Nielsen AS	Oslo	Oslo	1925		Linsaum, dameklede
Sellgrens Veveri	Trondheim, Tingvoll		1926		Møbelstoff
Rauma Ullvarefabrikk	Veblungsnes	Møre og Romsdal	1927		Stoff
Amorett Konfektionsfabrik	Oslo	Oslo	1927		Dameklede
O. Folkedals Farveri	Oslo	Oslo	1927		Trikotasje
A. Stokstad & Co	Oslo	Oslo	1927		Dameklede
Norrøna Sport	Asker	Akershus	1929		Sportsutstyr
Norsk Kamgarn Industri	Oslo	Oslo	1931		Garn
Norrøna Trikotasjefabrik	Oslo	Oslo	1932		Undertøy
Norena Paraplyfabrikk AS	Oslo	Oslo	1932		Paraplyar
Ihle & Nielsen AS	Oslo	Oslo	1933		Dameklede
Gerners Konfeksjonsfabrikk	Oslo	Oslo	1934		Dameklede
Røros Tweed	Røros	Sør-Trøndelag	1935		Teppe
Sandvika Veveri	Bærum	Akershus	1936		Stoff
Tele Silkeveveri	Notodden	Telemark	1936		Silketrikot
Condor Konfeksjonsfabrikk	Haugesund	Rogaland	1929		Herreklede
Odlo / Union Farveri og Silkeveveri		Akershus	1945
Scandia Konfeksjonsfabrikker	Ø Toten, Oslo		1947		Dameklede
Mosjøen Veveri	Vefsn	Nordland	1953		Stoff
Oleana	Arna	Hordaland	1992		Trikotasje
Stormberg	Kristiansand	Vest-Agder	1998		Sportsklede
Bj Sport	Oslo	Oslo	2007		Sportsklede

Fabrikkane merka DFU gjekk i 1916 saman i Dei Forenede Ullvarefabrikkar for å effektivisere produksjon og omsetnaden. I mellomkrigstida fekk industrien ein oppsving på 1930-talet, men etter den andre verdskrigen starta nedgangsperioden, og dei siste produksjonane vart nedlagde på 1970 og 80-talet, eller omstilte til nisjeproduksjon med masseproduksjonen lagt til utviklingsland eller Aust-Europa.

Referansar

1. Jan Fagerberg, Bart Verspangen og Nick von Tunzelman, The Dynamics of Technology, Trade, and Growth, Aldershot 1994, side 168-197.
2. Amy Butler Greenfield: A Perfect Red – Empire, Espionage and the Qest for the Color of Desire, 2004, s. 9-10.
3. Erik Reinert, How Rich Countries Got Rich and Why Poor Countries Stay Poor, Constable 2007, ed 2008, side 79-80.
4. Erik Reinert, How Rich Countries gor Rich and Why Poor Countries Stay Poor, Constable 2007, ed 2008, side 80.
5. Gregory Clark, A Farewell to Alms, Princeton University Press 2007, side 339-340.
6. Gregory Clark, A Farewell to Alms, Princeton University Press 2007, side 304, 310, 314, 316, 340.
7. Gregory Clark: Why isn't the whole world developed, Cambridge University Press, tabell side 7.
8. Norsk Industrimuseum - oversikt over bedrifter. Besøkt 10. mars 2015.

• Denne artikkelen bygger på «Tekstilindustri» frå Wikipedia på bokmål, den 29. april 2021.

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Tekstilindustri

• Tekstilbedrifter - Norsk museumsnettverk for industrihistorie.
• Textiles – Ancient to Modern Times The Textile Heritage Museum (USA). Arkivert nettside.
• The Story of the Cotton Industry – Spinning the web (England). Arkivert nettside.

Litteratur

• Bruland, Kristine: British technology and European industrialization : The Norwegian textile industry in the mid nineteenth century, Cambridge 1989.
• Butler Greenfield, Amy: A Perfect Red – Empire, Espionage and the Quest for the Color of Desire, HarperCollins Publisher, New York 2004, ISBN 0-06-052275-5
• Gregory Clark: Why isn't the whole world developed, Cambridge University Press, hos Georgetown University, 2009.