Universet

Universet vert definert som heilskapen av alt som eksisterer, derfor all fysisk masse og energi, planetar, stjerner, galaksar, og alt i det intergalaktiske rommet.

Diagram over universet i det katalanske atlaset frå 1300-talet.

Oppbygging

Det djupaste synlege lyset som det er tatt bilete av i kosmos. Hubble Ultra Deep Field.

Universet inkluderer alt, frå det minste til det største. Om ein startar i det minste (kjente), har ein kvarkar. Dei er byggesteinane i elektron, proton og nøytron. Dei igjen kan danne atom. Fleire atom kan saman danne eit molekyl, og mange molekyl dannar ein substans, for eksempel leire eller ein hudcelle. Mange nok molekyl dannar forskjellige kombinasjonar handfaste ting, som for eksempel stein eller menneske. Finn tilstrekkeleg mange molekyl saman, kan ein ende opp med heile planetar eller soler. Null eller fleire planetar rundt ei sol dannar så eit solsystem, og fleire solsystem dannar ein galakse, for eksempel Mjølkevegen (Vinterbrauta). Det finst om lag 100 milliardar (10¹¹) galaksar i det synlege universet, der kvar galakse består av om lag 100 milliardar stjerner,^[1] og langt dei fleste av desse finn ein «klumpa saman» i galaksehopar med enorme avstandar imellom. Galaksehopane er likevel bundne saman i superklynger av tyngdekrafta. Mellom superklyngene finst berre dét som det aller meste av universet består av: tomt rom, med eit mykje meir perfekt vakuum enn det er mogleg å få til på jorda, men likevel fylt av stråling.

Innan vitskapen er dei fleste forskarane tilhengarar av Big Bang-teorien der universet, hermed tid, energi og materie, oppstod gjennom eit stort smell for om lag 13,8 milliardar år sidan. NASA har kome fram til dette talet ved å måle alderen til dei eldste stjernene og snøggleiken som universet utvidar seg med. Dei målte også utvidinga ved å observere Doppler-skiftet i lys frå galaksar, som nesten alle reiser bort frå oss og frå kvarandre.^[2]

Ekspansjonen frå Big Bang pågår framleis, og moderne forsking synest å tyde på at den til og med akselererer. Fleire teoriar har vortne lagde fram kring kva som driv ekspansjonen. No for tida er den mest populære teorien at det er mørk energi. Resultatet blir eit univers som blir større og større og der dei ulike delane av universet går stadig lengre frå kvarandre.

Historie

Universum - C. Flammarion, Woodcut, Paris 1888, Coloration : Heikenwaelder Hugo, Wien 1998.

Ordet «univers» er frå latin, og i norsk fanst det før ei rekkje ord og omgrep som var meint å dekkje same omgrepet.

• Heimen kunne tyde både jorda og universet. Om ein snakka særskilt om universet var og Allheimen nytta.

• Himmelrømdi (verdsrommet) har og vore i vanleg bruk: Me sjå uti rømdi så styr ei kring, der stjernor i nattyi yrja (Ivar Aasen: Vit og tru). Etter det, som fyrr er sagt, er Jordi sjølv ein svivande klump eller klot i den store himmelrømdi (Aasen: Heimsyn).

• Olav Aukrust sette saman Allheimen og Himmelrømdi, og fekk eit vidtfemnande omgrep: ...Inn i brusande allheimsrømdi, - (Himmelvarden).

Altet er og nytta om universet, særleg i meir metafysisk forståing: «Uendelig alt, hvor det minste og største / løper i ett.» (B.Bjørnson: «Salme II»). Altet svarar i røynda til Allheimen.

Universet i kulturen

Douglas Adams sin humoristiske science fiction-trilogi Haikerens guide til galaksen påstår at om nokon hadde funne ut korleis universet eigentleg fungerte, ville det straks bli borte og erstatta med eit univers som er enda meir komplekst og uforståeleg. Han skriv vidare at andre hevdar at dette allereie har skjedd.

Kjelder

1. «How many stars are there in the Universe?». ESA. Henta 11. januar 2023.
2. «What is the Universe?». NASA. 13. april 2022. Henta 11. januar 2023.

• Denne artikkelen bygger på «Universet» frå Wikipedia på bokmål, den 11. januar 2023.
• Delar av denne artikkelen bygger på «Universum» frå Wikipedia på svensk, og «Universe» frå Wikipedia på engelsk den 11. januar 2023.

Denne vitskapartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.