Primstav

Primstav er ein flat, stavforma kalender av tre der ymse merkedagar er markerte med innskorne symbol.

Primstav, sommar- og vinterside.

Detalj av primstav frå byrjinga av sommarsida.

Bruk

Kalenderen på primstaven er evigvarande og vart brukt før det vart vanleg med trykte almanakkar. Staven vart stort sett berre brukt i Noreg, Sverige og Danmark, og er ikkje kjend til dømes på Island.

Primstavar er gjerne 50-80 cm lange og 4-6 cm breie. Kvar dag er merkt med ein strek eller eit hakk, og heilagdagar og andre merkedagar er avmerkte med spesielle teikn eller figurar. Primstaven har kalenderoppteikningar på begge sidene; ei sommarside og ei vinterside. Sommarsida gjeld frå 14. april til 13. oktober og vintersida frå 14. oktober til 13. april.

Namn

Namnet primstav kjem truleg gjennom norrønt prímstafr, gyllental, frå latin primatio lunae, 'første tilsynekomst av nymånen'. Bakgrunnen var at den 19-årige månesyklusen var utgangspunkt for den gamle tidsrekninga. Gyllental finn ein likevel sjeldan på norske primstavar.

Medan han er kjend som 'primstav' i Noreg og Danmark, er kalenderen i Sverige kjend som runstav.

Merkedagar på den norske primstaven

Primstaven har opphav i ein katolsk kyrkjekalender, og har vore i bruk over store delar av Europa. Messedagane for dei ulike helgenane vart synte med teikn som symboliserte ein av attributtane til helgenen. Etter reformasjonen vart det religiøse innhaldet i mange av helgendagane gløymt, og i den folkelege tradisjonen vart dei ulike figurane nytolka. Til dømes vart muslingskalet som skulle symbolisere apostelen Jakob omtolka til ein vassdrope, slik at merkedagen vart kalla Jakob våthatt.

Merkedagane kan ha fleire namn. Kvar merkedag har dessutan sitt eige merke, som òg kan variere. I tabellen nedanfor er merkedagar vi kan finne på norske primstavar lista opp. Nokre av merkedagane finst på alle primstavar, medan andre berre sjeldan er avmerkte. Venlege merkedagar på norske primstavar er merkte med ein *.

Sommarhalvåret

Dato	Merkedag	Merkenamn	Primstavmerke
14. april	*	Sommardag, sommarmål, sommarnatt	Lauvtre, grein
16. april		Magnusmesse, tredjedag sommar	Pil, øks, halv kross
23. april	*	Jørgensdag	Krossar, hest
25. april	*	Markusmesse, Markusdagen, store gangdagen	Blad på ein kvist, fjørpenn, fugl
1. mai	*	Gaukmesse, vesle gangdagen	Gauk, dobbel kross
3. mai	*	Krossmesse om våren	Stor kross
15. mai	*	Hallvardsmesse, Hallvardsvaka, hallsok	Møllestein, prikkar (såkorn)
18. mai		Eriksmesse	Aks, sverd, krone
22. mai	*	Bjørnevòk	Bjørnefot, bjørn, bispelue
25. mai	*	Urbanus	Møkkagreip
3. juni	*	Skoklefallsdagen, rasmusdagen	Bur
8. juni		Medardus og Gilardus	Fiskekrok
9 .juni	*	Kolumbamesse, Kolbjørn med laksen	Fisk
17. juni	*	Botolvsmesse, botsok	Bispestav, kross
21. juni		Sommarsolkverv	Sol
22. juni	*	Dei ti tusen riddarar, dei ti tusen martyrar	Timeglas
24. juni	*	Jonsok, Jonsmesse, Sankt Hans	Sol, timeglas
29. juni	*	Persok, Petersmesse, Peter med gullnøkkelen	Nøkkel, blome
2. juli	*	Syftesok	Bispestav
8. juli	*	Tredjevaka, Kjell fut, Kjell sviebygg, Seljumesse, Sunniva Virginis	Ljå
10. juli	*	Knut med ljåen, knutsok, kong Knut, Knutsmesse	Krone, rive, ljå
12. juli		Kari med riva	?
14. juli	*	Midtsommar	Sol, strek tvers gjennom primstaven
20. juli	*	Marit vassause, Margretemesse, Mari(t)messe	Hjul, «M», krossar med glorie
22. juli	*	Mari stol, magdalidagen, magdalimesse	Krone med krossar, beger
25. juli	*	Jakob våthatt, Jakobsmesse	Krossar, sverd, hatt
29. juli	*	Olsok, Olavsvaka (for Sankt Olav)	Øks (Olavsøks eller Olavsbile)
1. august		Peters lenkjer, Peder vindfells dag, Per vinkel	Nøkkel
3. august		Olsok siare, vesle olsoken, Translatio Olavi	Øks (mindre enn olsokøksa)
10. august	*	Larsok, Lavransvaka (for Sankt Laurentius)	Rist
15. august	*	Marimesse om hausten, våre frue dyre, Marias himmelfart	Krone eller kvinnefigur
24. august	*	Barsok, Bartholomeusmesse, bardonsok, Berdon bukkekniv, Bertel brytestrå	Øks, kniv eller ein kross
29. august	*	Johannes halshogg, Vergismesse, Andre barsok	Sverd (verje)
1. september	*	Eidismesse, Kvernknarren	To kvernsteinar, kross
8. september	*	Morsmesse, marimesse siare	Krone, «M», sauesaks
14. september	*	Krossmesse om hausten	Kross
21. september	*	Mattismesse haust, Mattheusmesse, Mattisdag, (haustjamdøger)	Øks
29. september	*	Mikkjelsmesse, mikeli	Lur, vekt
4. oktober	*	St. Frans, Fransiscus	Halvkross
7. oktober	*	Britemesse	Bok, hus
9. oktober		Dinesmesse, Deinets dag	Fisk, flagg, bispestav

Vinterhalvåret

Dato	Merkedag	Merkenamn	Primstavmerke
14. oktober	*	Vinterdag, vinternettene, vinternatt	Tre utan blad, (pave)hanske
18. oktober		Lukasmesse, Lukas våtmann	Krossar, okse, slaktebenk
21. oktober	*	Jomfrudagen, Ursula	Kvinnefigurar, krone, pil, palme, ring
28. oktober	*	Simonsmesse, Simon og Judas	Krossar med to sett armar, grein med to blad
1. november	*	Helgemesse, Allehelgensdag, aldermesse	Krossar, omvendt skip
2. november	*	Alle sjelers dag	Menneskefigur
11. november	*	Mortensmesse, Mortensdag	Gås, bispestav
21. november		Marioffer (Presentatio Mariae)	Hovud med krone eller glorie
23. november		Klemetsmesse, båtsok, Klemet kyrkjebyggjar, Klemet saueskjerar	Ankar, kyrkje, pavekrone
25. november	*	Karimesse, Karenmesse, Kari med rokken	Sverd, krossar, hjul
30. november	*	Andersmesse, Anders fiskar	Andreaskross, revesaks, fiskekrok
4. desember	*	Barbromesse, Barbara	Krossar, tårn, sverd, «B»
6. desember	*	Nilsmesse, Nikolausdagen, Nicolaus biskop	Bispelue, bispestav, «N»
8. desember		Maria unnfangelsesdag, vår frue ventedør	Krona hovud, bok
9. desember	*	Anna matris Mariae, Anna røytrauv, (Anna) pissihose, Annadagen	Kvinnehovud
13. desember	*	Lussimesse, Lussinatt, Luciadagen	Bål, ljos
21. desember		Tomasmesse, Tomas bryggar	Tynne, krossar, hand
22. desember	*	Vintersolkverv	Sol
23. desember	*	Tollesmesse, Sjursmesse, vesle julaftan, vaskenatt	Halvkross
25. desember	*	Juledag, Natalis Christi	Drikkehorn, kandelaber, tynne, sol
28. desember	*	Barnedag, barnemesse	Lite kross, (sverd)
1. januar	*	Nyårsdag, åttandedagen	Solhjul, timeglas, kyrkje
6. januar	*	Heilage tre kongar, trettandedagen	Tre krossar, tre kroner, tre menn
7. januar	*	Eldbjørgdagen, ildbergingsdag, St. Knut	Kross
11. januar	*	Brettemesse, brokkismesse, brykkesmesse	Øks, hest
12. januar		Midtvinter, hǫkunótt	Prikkar (snø)
13. januar	*	Tjuandedag jul, Tjuandedagen, Knutsdag, avfaredag, gamle nyårsdagen	Øks, klokke, tynne, omvendt drikkehorn
17. januar	*	Antonsmesse	Krossar, gris
20. januar	*	Brødremesse	Øks, to pilar i kross
25. januar	*	Pålsmesse, Pål med bogen, Pål skyttar	Bue, sverd, fisk
2. februar	*	Kyndelsmesse, kindermesse, kjærmesse, lysene sine messe, missa candelarum	Sjuarma lysestake, lilje, krona hovud
3. februar	*	Blåsmesse, Blåsius	Horn, båt for fulle segl
5. februar		Ågotsmesse, musedagen	Mus, kross
22. februar	*	Peters stol, Per varmestein, Per heitstein	Nøkkel, stein
24. februar		Mattismesse vår, Mattis	Øks, (omvendt) «M»
9. mars		Dei førti riddarar	Halv sol
12. mars	*	Gregormesse, Gregoriusdagen, Gregusmesse, Groårsmesse	Fugl (duve)
17. mars	*	Gjertrudsmesse, Gjertrudsdagen	Rokkesnelle, lilje, bjørkekvist, kapell
18. mars		Petrus martyr, Per pekk i vatn	Pigghakke
21. mars	*	Bendiksmesse, Bendik/Bent prøvesvin, (vårjamdøger, jamvår)	Halv kross
25. mars	*	Marimesse om våren, vårfrumesse, Maria bodskapsdag, vårmesse	Krone, kvinnefigur, hovud, tre

Bakgrunnsstoff

• Forklaring av primstaven Arkivert 2009-04-09 ved Wayback Machine.
• Primstav Arkivert 2007-09-27 ved Wayback Machine. på http://www.maihaugen.no
• Primstaven Arkivert 2005-11-22 ved Wayback Machine.

Litteratur

• Norvald Losnegard Primstaven : gamle minne- og merkedagar, Setesdalsforlaget, 1999, ISBN 82-91820-47-3.
• Dybdahl, A., Primstaven i lys av helgenkulten, Tapir, 2011.
  Denne artikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.