El (god)

El (Ugaritisch: 𐎛𐎍; Fenicisch: 𐤀𐤋) was oorspronkelijk de naam van een Ugaritische god, de hoofdgod in het Kanaänitische pantheon. De overige goden in het pantheon worden aangeduid met 𐎎𐎅𐎍, 'lhm, "elohim", en worden beschouwd als zonen en dochters van El. Later werd El als aanduiding ook gebruikt als algemene aanduiding van (een) god, zoals het Hebreeuwse אֵל, ’el. Het meervoud אֱלֹהִים, ’^ělōhîm (een cognaat van de Ugaritische variant) kan zowel "goden" als "(de) God" aanduiden.

Verguld beeldje van El van Meggido - Oriental Institute Museum, University of Chicago, Chicago, Illinois, V.S.

In het Akkadisch was de naam bekend als ilum, later ilu, geschreven als 𒀭(DINGIR). De genitief was ilī en het meervoud ilāni of ilū.^[1] De naam komt vaak als theofoor element in persoonsnamen voor, zoals ili-pada of Arik-den-ili.

De Ugaritische El

De meeste informatie over de Ugaritische god El is gevonden in het noorden van het oude Syrië en stamt uit de tweede helft van het 2e millennium v.Chr., maar deze grijpt terug op oudere tradities. Zijn functie was die van oudere vader van de godenfamilie, voorzitter van de goddelijke vergadering en scheppergod. Als zijn partner gold Asjera.

In inscripties uit het 1e millennium v.Chr. uit Syrië, Palestina en Jordanië wordt El echter zelden genoemd en staat hij niet aan de top van de hiërarchie, maar volgt op het noemen van de god die leidend was in de stadstaat of politieke entiteit waarover de tekst gaat.^[2] In een deel van de vakliteratuur wordt daarom vanuit de these geredeneerd dat El rond het begin van het 1e millennium v.Chr. in bepaalde mate een deus otiosus was geworden, een god die niet meer actief werd aanbeden, en dus geen rol van betekenis meer speelde in de religieuze gebruiken in de regio Syrië / Palestina. Veel van zijn vroegere eigenschappen werden overgenomen door goden als Baäl Sjamain ("heer van de hemel") of JHWH.^[3]

Er ontstaat echter een volledig ander beeld als de bewaard gebleven delen van de literatuur uit die periode, met uitzondering van de Hebreeuwse Bijbel, en de persoonsnamen in aanmerking worden genomen. Zo is El in de uit het Aramees overgeleverde spreuken van Achiqar de meestgenoemde godheid met in essentie een ongewijzigd profiel dat al bleek uit de Ugaritische teksten.^[4] Ook in de inscriptie uit het oostjordaanse Tell Dēr ‘Allā (het Bijbelse Sukkot) is El overduidelijk de voorzitter van het pantheon, wiens spreuken aan de ziener Balaam (de Bijbelse Bileam) worden overgedragen.^[5] Ten slotte tonen ook de werken van Philo van Byblos over Kronos / El aan dat El nog tot in de eerste eeuw n.Chr. algemeen bekend was, ook al werd zijn profiel in de hellenistische periode kritiekloos vermengd met de overige mythologie.

Profiel van El

El spruit voort uit een als clan of grote familie geconcipieerd pantheon, dat hij als ideale patriarch voorzit en waarvan zijn goddelijke medeleden als zijn kinderen worden beschouwd. Een voorbeeld hiervan is de "Aanroeping van de goden":

El, zonen van El, kring van de zonen van El, verzameling van de zonen van El.^[6]

De godheid El wordt als godenvader afgeschilderd in een kring van de overige goden, waarbij deze familie-godengroep in het huis van El aanwezig is om hun vader tot en met volledige dronkenschap te lauweren.^[7]

De positionering van El als patriarch leidde tot de Interpretatio Graeca met Kronos door Philo van Byblos. Kenmerken van zijn eigenschappen zijn:

1. Hij is als vader van de goden al zeer oud en gaat terug tot in de Oertijd. Hij wordt daarom ook wel "de vader van de jaren" genoemd^[8] of als "grijsharige god" afgeschilderd.^[9]
2. Hij is niet alleen de stamvader van de goddelijke stam, maar geldt ook als "schepper van het geschapene"^[10] en "vader van de mensheid".^[11] Daarom kan hij in gebed ook als "vader" worden aangesproken.^[12]
3. Door zijn hoge leeftijd verschijnt El ook als een wijze god,^[13] die op dit gebied alle goden en mensen overtreft.^[14][15]
4. Een in het oog springende eigenschap van El is zijn vriendelijke geaardheid, die zich in een goedaardige houding vertaalt. Zo wordt El in Ugaritische teksten aangeduid met elkaar aanvullende epithetons als lṭpn, "de goede / vriendelijke" en d pid, "die van het hart / betekenis", waarbij die laatste aanduiding verwijst naar zijn verstand en grote wijsheid. Dit komt overeen met het feit dat het El is die zich op eigen initiatief tot de rouwende Keret richt en hem door wijs advies aan een nieuw gezin helpt. Het is ook El die de andere goden vraagt om de terminaal zieke Danil te genezen, en uiteindelijk, nadat ze dit duidelijk niet kunnen, hen vriendelijk wegstuurt om vervolgens zelf een helende demon te creëren.^[16] In gebed kunnen genade, trouw en redding verleend door El ook direct worden aangeroepen, als hypostasen van El.^[17]
5. El is een zegenende god, waarbij zijn zegen zich vooral uit in de zekerheid van nakomelingen.^[18] Ook hierin wordt de bijzondere betekenis van El duidelijk, wanneer andere goden zoals Baäl zich tot El richten om hun beschermelingen op die manier te zegenen. Een voorbeeld hiervan is de bezwering waarin een onvruchtbare vrouw in de rol van Anat voor haar vader El wordt gebracht, die zijn dochters bede om vruchtbaarheid verhoort.^[19]

Het feit dat El vaak wordt aangeduid als een "stier" past goed in de duidelijk primaire context van het aanbidden van El, die de godswereld construeert volgens het model van een familie of een clan, waarin El, de "god" bij uitstek, als voorvader en opperste autoriteit met uitmuntend scheppings- en productiepotentieel zijn kudde leidt als een stier.

Woonplaats van El

Ook als El een tempel in Ugarit zou hebben, in de mythologie wordt hij op verschillende plaatsen gelocaliseerd.^[20] De verering van El strekte zich uit van Palestina tot in het zuiden van Anatolië, dus het is niet verwonderlijk dat in de loop van de eeuwen verschillende plaatsen of gebieden met El werden verbonden.

De oudste tradities plaatsen El "in het midden van het gebergte",^[21] waarbij hier de niet verder bekende "Berg van K" wordt genoemd. Tegelijk verwijst het epos over Keret en Aqhat, waarin El een centrale rol speelt, naar een traditie die stamde uit het gebied van zuid-Syrië / Libanon tot het noorden van Palestina. Ook een stele die door Ramses II werd opgericht ten zuidoosten van het gebergte bij Basan, in Tell Sheikh Sa‘ad verbindt El met (Baäl) Safon^[22] en de tekst van Papyrus Amherst 63 plaatst El in het gebied van Libanon, omdat daar ook de Safon werd genoemd.^[23] Daarom kan het gebied van Libanon als een oorspronkelijke – maar niet met zekerheid de oorspronkelijke – woonplaats van El worden beschouwd. De tekst van Papyrus Amherst 63 verwijst naar de voorstelling dat El niet alleen maar op de Libanon resideert, maar zijn woning zich in Libanon bevindt.^[24] Verder wordt El beschreven als vergezeld aan de rand van de zee,^[25] wat overeenkomt met de ligging van Libanon aan de Middellandse Zee. Gezien de centrale ligging en de onmiskenbare majesteit van het Libanon-massief, biedt dit gebied zich als vanzelf aan als de woonplaats van een god die in het hele Syrisch-Palestijnse gebied werd aanbeden als superieur aan de plaatselijke goden.

El in de Hebreeuwse Bijbel

Hoewel de Hebreeuwse Bijbel in zijn definitieve vorm JHWH als de enige God presenteert, kan worden gezien dat deze laatste pas naarmate de Israëlitische religieuze geschiedenis voortschreed de positie van El innam. Op sommige plaatsen wordt vooral duidelijk dat dit proces, dat plaatsvond in de context van de vorming van joods monotheïsme, zich waarschijnlijk over een langere periode uitstrekte en veronderstelt dat de El-tradities in Israël bleven bestaan tot aan de Perzische periode (537 v.Chr. - ± 343 v.Chr.).

Zo laat Psalm 82 God verschijnen in de raad van El en beoordeelt Hij de andere goden als slechte heersers. Dit komt niet alleen overeen met de positie van El als het hoogste gezag van de cirkel van goden, waaronder de goden vervolgens tegen elkaar vechten om hun aanspraken op koningschap, het ideaalbeeld van heersers zoals beschreven in Psalm 82:2-4 komt ook voor in de context van de El-georiënteerde verhalen uit Ugarit over Keret en Danil. Bij het benoemen van de goden als וּבְנֵ֖י עֶלְי֣וֹן, ūḇənê ‘elyōwn, "zonen van Eljon" (Psalm 82:6) komen we Eljon tegen als een naam van El, die in deze functie ook op andere plaatsen in de Hebreeuwse Bijbel wordt gebruikt. Duidelijke voorbeelden van het opnemen van El-tradities zijn ook te vinden in:

1. Deuteronomium 32:8 - In zijn oorspronkelijke vorm^[26] beschrijft deze tekst een verdeling van de heerschappij over individuele politieke entiteiten door een superieure God over individuele goden die worden beschouwd als zonen van God en tot wiens kring JHWH behoort. Het is duidelijk dat dit overeenkomt met de relatie tussen El, de superieure peetvader, en de goden van het type Baäl, die handelden als goden van bepaalde staten of stadstaten, zodat het gemakkelijk is om El te herkennen in de god genaamd Eljon.
2. Jesaja 14:10-14 - In de beschrijving van de Babylonische koning, die in zijn hoogmoed zijn troon wil vestigen boven de sterren van El en zichzelf dus gelijk wil stellen aan Eljon, worden verschillende termen gebruikt die stammen uit de theologische El-traditie: zo wordt hij in 14:12 aangesproken als "zoon van de dageraad" (שחר), in Ugarit beschouwd als een kind van El. De "sterren van El" veronderstellen dat de astrale godheden ondergeschikt zijn aan El. Sommige teksten maken duidelijk dat de hemel ook het domein van El was.^[27][28] Ten slotte zou de uitspraak over de bijeenkomst van de goden op "de toppen van de Safon" in deze context de traditie van Libanon als het gebergte van El moeten overnemen, die in deze context ook wordt aangeduid als de Safon (zie hierboven). De koning van Babylon matigt zich daarom aan net als El de heerser van de hele wereld te zijn, teruggrijpend op de oude titel van El: "eigenaar van de aarde".
3. Genesis 14:19 - In deze passage wordt de aanduiding El Eljon gebruikt, in wiens naam Melchisedek Abraham zegent. Zijn domein wordt tot in de hemel uitgebreid: ה שָׁמַיִם וָאָרֶץ, "eigenaar van hemel en aarde".
4. Daniël 7 - Achter de goddelijke figuur van de grijsharige "oude wijze", die verschijnt in het visioen (7:9) en het koningschap overhandigt aan de mensenzoon of de "heiligen van de hoogste God" (עליונין, ‘eljōwnîn, 7:18) wordt de traditie van de hoogbejaarde El tastbaar, die volgens Ugaritische traditie koningschap geeft aan ondergeschikte goden.

Andere (mogelijke) fossielen van de El-traditie kunnen worden aangetroffen in Psalm 73:15,17, niet alleen omdat hier ook weer de "zonen van God" worden genoemd, maar ook omdat JHWH alleen in de omlijstende verzen 1 en 28 wordt genoemd. In Psalm 77:10-11 wordt een aanroeping van El Eljon gevonden, waarin een verwijzing naar het motief van de Oertijd wordt aangetroffen en naar de diepste aard van vriendelijkheid van deze godheid. In deze Psalmen wordt God ook Adonai, "Heer" genoemd (Psalm 73:20; 77:8), een titel die volgens Papyrus Amherst 63 ook voor El werd gebruikt.^[29]

Het is veelbetekenend dat de meeste van deze aanwijzingen worden gevonden in relatief late teksten, zoals Jesaja 14 en Genesis 14, die waarschijnlijk dateren uit de Perzische periode, en Daniël 7, waarschijnlijk zelfs uit de Hellenistische periode. Deze bevinding komt overeen met de waarneming dat El een centrale rol speelde in de Aramese literatuur, die ook bekend was binnen joods-Israëlitische kringen tijdens de Perzische periode, en in Syrië tot nog veel later, zoals blijkt uit de werken van Philo van Byblos. Het overleven van de El-tradities in de periode na de Babylonische ballingschap kan ook de observatie verklaren dat aan de ene kant niet alleen El-termen vaak in de verhalen over de aartsvaders voorkomen, maar ook dat het sociale milieu in deze verhalen goed past bij de context van de aanbidding van El, vooral een primaire sociale structuur gebaseerd op families en clans. Aan de andere kant zijn de teksten in de huidige vorm zeker niet oud en de veronderstelling dat ze betrouwbare historische tradities uit voorstatelijke tijden bevatten, is twijfelachtig. Toch worden bijvoorbeeld theologische termen die passen bij een theologie van een nabij-zijnde God gevonden in de uitspraken van Achiqar, waarin dit als essentiële karakteristiek van El wordt geschetst en dus hoorde bij het beeld van El dat destijds overheerste.^[30] Tot deze streng van tradities behoren dan ook Numeri 22-24, waarin wordt verteld over de Oostjordaanse ziener Bileam, wiens uitspraken opvallend vaak El en ook Eljon noemen (Numeri 23:8,19,22f; 24:4,8,16,23), en de Balaam-traditie van Tell Dēr 'Allā die uitspraken van El kon overbrengen.

Op de achtergrond van dit toegewijde gebruik van of op zijn minst toespelingen op El-tradities, in het bijzonder in de context van de verhalen over de aartsvaders enerzijds, maar ook uitdrukkelijk in de context van zegeningen op de lippen van een niet-Israëlitische priester (Genesis 14) of ziener (Numeri 22-24), zou het doel kunnen zijn geweest op deze manier verhalend te illustreren dat ook achter de El-tradities uiteindelijk JHWH schuilt, die vanaf het begin werkzaam zou zijn geweest, ook buiten Israël.

Het naast elkaar bestaan van El en JHWH was theologisch niet problematisch tenzij strikt monotheïsme de overhand had, aangezien El de positie van JHWH als God van Israël niet in twijfel trok. Pas toen de theologie van "Eén God" zich in absolute zin ontwikkelde in de periode na de Babylonische ballingschap, werd het bestaan van een duidelijk nog levende El-traditie problematisch. De relatie tussen El en JHWH kon echter vrij eenvoudig worden opgelost door de twee goden te vergelijken, vooral omdat het in het Hebreeuws אֵל, ’el ook kan worden begrepen als "god" of meer specifiek "(de) God". De echo's van El, vooral in de verhalen over de aartsvaders, kunnen goed worden begrepen in de context van een theologische ontwikkeling waarin JHWH nu volledig de positie van El inneemt en El daardoor de god van Israël wordt, met als apotheose:

[Jakob] bouwde daar een altaar, dat hij 'El is de God van Israël' noemde

— Genesis 33:20

Er is twijfel over of in de Perzische periode de identificatie van JHWH met El werd beëindigd. Dit zou ook kunnen verklaren waarom El zonder een lidwoord als de naam van JHWH zeer vaak wordt gebruikt in de Dode Zee-rollen en door Jezus Sirach^[31] en de auteurs het gebruik van אֵל, ’el in algemene zin ook voor buitenlandse goden duidelijk vermijden.^[32] De joodse auteurs van de Hellenistisch-Romeinse periode waren daarom bekend met El / אֵל , ’el, "God" als een soortnaam, maar die nu duidelijk JHWH was toegewezen. Van belang is dat dit gebruik verdwijnt in de hierop volgende rabbijnse literatuur. Hierin wordt El / אֵל , ’el als de naam van JHWH in wezen alleen aangetroffen in de liturgische taal die teruggaat op de tradities van de tweede tempel. אֵל, ’el was dus een aanduiding voor God die in de rabbijnse tijd grotendeels verouderd was.

El Sjaddai

In de Hebreeuwse Bijbel krijgt JHWH diverse attributieve benamingen op basis van El, zoals de hierboven genoemde El Eljon. Waarschijnlijk is de belangrijkste de benaming El Sjaddai of El Shaddai, die in de Priestercodex voorkomt (zoals in Genesis 17:1), waarbij de volgende uitspraak van God een centrale plaats heeft:

Ik ben aan Abraham, Isaak en Jakob verschenen als God, de Ontzagwekkende [el sjaddai], maar mijn naam HEER [JHWH] heb ik niet aan hen bekendgemaakt.

— Exodus 6:3

Hierin wordt aan El het epitheton שדי, schaddaj verbonden. De betekenis van dit epitheton is onzeker. Mogelijk is het etymologisch verwant aan שדד, schaddad, "gewelddadig zijn", "heerschap tonen". Dan zou Sjaddai kunnen worden vertaald met "de enorme" of "vernietiger" (vergelijk Jesaja 13:6). Het zou ook kunnen dat er verwantschap is met het woord schad, "borst", waar Genesis 49:25 op lijkt te wijzen.^[33] Andere exegeten wijzen op de mogelijkheid van het Akkadische woord schadu, "berg" of als werkwoord "zich verheffen" en pleiten voor een vertaling als "de sublieme God" of "de allerhoogste God". Weer anderen zien een verwantschap met het Neoassyrische schaddaju, "bergbewoner" en pleiten voor "God van de bergen".^[34]

De Septuagint vertaalt het vanuit de context van de uitspraak als "mijn God" of "uw God". De meest gebruikelijke vertaling is "de Almachtige", naar de Vulgaat van Hiëronymus van Stridon: het Latijnse omnipotens, zoals in de Lutherbijbel. De Zürcher Bibel geeft El Sjaddai weer als een eigennaam. De Nieuwe Bijbelvertaling geeft het weer als "de Ontzagwekkende".

Betekenisverschuiving van El en Elohim

’el en de meervoudsvorm ’^ělōhîm hadden oorspronkelijk niet dezelfde betekenis als JHWH. Het waren meer generieke aanduidingen voor God, soortnamen, geen persoonlijke aanduiding. Ze hebben een polytheïstische oorsprong en hebben kwalificatie nodig om God persoonlijk aan te duiden. Als de term wordt gebruikt voor JHWH alleen, zoals in Jesaja 40:18, of als een parallel in Numeri 23:8, dan is de boodschap dat alleen JHWH ’el is, niet noodzakelijkerwijs in een polemiek tegen andere goden.

Na verloop van tijd werd de these dat de God van Israël de God was fundamenteel. Deze God is de absolute God (vergelijk 1 Koningen 18:21) en omdat hierdoor de naam vermengde met de soortnaam, begonnen de woorden ’el en ’^ělōhîm de levende erfenis van het joodse geloof te omvatten.

Echter, ’el was niet uniek voor Israël. Ismaël heeft ’el in zijn naam en zowel Bileam als Job spraken over ’el. Parallellen werden aangetroffen bij veel omringende volken. In de Hebreeuwse Bijbel is ’el de eenvoudigste vorm van het goddelijke als onderscheidend van het menselijke (Ezechiël 28:2; Hosea 11:9). ’el is heilig (Hosea 11:9), geest (Jesaja 31:3), ethisch superieur (Numeri 23:19) en daarom het vertrouwen waard. Uit de uitdrukking "het ligt in mijn macht" (vergelijk Genesis 31:29) blijkt dat de oorspronkelijke gedachte macht betrof, maar in religieuze zin een bovenmenselijke macht. Parallelle aanduidingen voor God, zoals Eigenaar, Heer en Koning, bevestigen dit verband met macht.

Het gebruik in enkelvoud en meervoud levert enkele vraagstukken op. De verwante meervoudsvorm ’^ělô(a)h is hoofdzakelijk laat en alleen in Job gebruikelijk. ’^ělōhîm is duidelijk slechts in enkele passages een numeriek meervoud (zoals in Exodus 15:11). Ook een enkele heidense god kan door ’^ělōhîm worden aangeduid (zoals in 1 Koningen 11:5). Het lijkt duidelijk dat het een pluralis majestatis betreft, in de zin dat God niet zomaar behandeld mag worden als een god tussen vele andere. God heeft alles dat bij godheid hoort.

Als JHWH dus ’el of ’^ělōhîm wordt genoemd, impliceert dit dat Hij een concrete manifestatie is van goddelijke werkelijkheid. Het concept bevat niet het dynamische aspect dat uit de Godsnaam blijkt, maar vormt de basis voor een ontwikkeling als fundamentele religieuze ervaring. De ervaring is voor Israël in zoverre onderscheidend dat de God van Israël werkelijk God is, dat wil zeggen soeverein, scheppend en zelf-openbarend, tegenover de natuurkrachten die heidenen symboliseren in beelden of cultische handelingen. Deze krachten zijn inactief; ze kunnen niet helpen noch aandrijven en zijn daarom "niets" (Jesaja 44:9; 1 Samuel 12:21).

Septuagint

In de Septuagint worden ’el en ’^ělōhîm gewoonlijk vertaald door θεός, theós, "god". Andere woorden zoals κύριος, kýrios, "heer" en ἰσχυρός, ischyrós, "machtige" komen incidenteel ook voor, maar theós verreweg het meest met 330 plaatsen.

El in theofore namen

Het element 'l komt veelvuldig voor in Israëlitische, Ammonitische en Aramese theofore namen. Het Aramese is hierbij van bijzonder belang, want in het Aramees is het gebruik van 'l in de betekenis van "god" van huis uit onbekend. Aramese bronnen erkennen dat de namen die de Hadad-godheden aan staten of stadstaten gaven, vaak werden overgenomen door koningen of vertegenwoordigers van de politieke elite, terwijl in de overige kringen 'l overheerste.^[35]

Zie ook

• Kenitische hypothese
• Allah

Externe link

• (en) Lexicon of the Orient

Referenties

1. Assyrian language (2022). Gearchiveerd op 27 juni 2023.
2. Zie bijvoorbeeld KAI 214,2; 222 A 11
3. H. Niehr (1990): Der höchste Gott (BZAW 190), Berlijn / New York, 3-6.17-41
4. I. Kottsieper (1997): Anmerkungen zu Pap. Amherst 63. Teil II-V, UF 29, pag. 385-434
5. KAI 312,2; TUAT I, 138-148
6. KTU 1.65,1-3 (TUAT.NF VII, 136)
7. KTU 1.114 (TUAT II/3, 343-345)
8. Zie bijvoorbeeld KTU 1.1 III 24ff [TUAT III/6, 1111]
9. KTU 1.3 V 2.24f.; 1.4 V 4ff [TUAT III/6, 1147.1148.1161]
10. KTU 1.4 II 11 [TUAT III/6, 1153]
11. KTU 1.14 I 37 [TUAT III/6, 1219]
12. KTU 1.123,1 [TUAT.NF VII, 140]
13. KTU 1.4 V 4 [TUAT III/6, 1161]
14. KTU 1.3 V 30-31 [TUAT III/6, 1148]; 1.4 IV 41-43 [TUAT III/6, 1160]
15. M. Dietrich / O. Loretz (1992): Die Weisheit des ugaritischen Gottes El im Kontext der altorientalischen Weisheit, pag. 31-38
16. KTU 1.16 IV-V [TUAT III/6, 1247ff.]
17. KTU 1.65,6-8 [TUAT.NF VII, 136f.]
18. Zie bijvoorbeeld KTU 1.17 I 23ff. [TUAT III/6, 1261ff.]
19. KTU 1.13 [TUAT II/3, 339ff.]
20. M.S. Smith (1994): The Ugaritic Baal Cycle I (VT.S 55), Leiden, pag. 225-234
21. KTU 1.1 III 11 [TUAT III/6, 1108]
22. K.A. Kitchen (1979): Ramesside Inscriptions II, Oxford 1979, Nr. 61; Notes and Comments (1999), § 208
23. I. Kottsieper (1997): Anmerkungen zu Pap. Amherst 63. Teil II-V, UF 29, pag. 406-416
24. Papyrus Amherst 63 XVIII 3-4
25. KTU 1.23,30ff. (TUAT II/3, 354
26. LXX, 4Q37 XII 14
27. Bijvoorbeeld KTU 1,101,7f [TUAT II / 6, 821]
28. M. Dietrich / W. Mayer (1994): Hurritische Weihrauchbeschwörungen in ugaritischer Alphabetschrift, UF 26, pag. 87
29. o.a. Papyrus Amherst 63 XII,11f
30. I. Kottsieper (1997): El – ferner oder naher Gott? Zur Bedeutung einer semitischen Gottheit in verschiedenen sozialen Kontexten im 1. Jtsd.v.Chr., in: R. Albertz (Uitg.): Religion und Gesellschaft (AOAT 248), Münster 1997a, pag. 28ff.
31. Met uitzonderingen in een citaat van Deuteronomium 7:9 in 4Q393 frag. 3,2 en Sirach 4:25 [Ms. A])
32. Met als uitzondering: 4Q504 frag. 1-2R V 3
33. Roger Aubrey (2008): Discovering God, Xulon Press, pag. 39
34. Jan Bauke-Ruegg (1998): Die Allmacht Gottes. Systematisch-theologische Erwägungen zwischen Metaphysik, Postmoderne und Poesie, Walter de Gruyter, Berlijn, pag. 343
35. I. Kottsieper (1997): El – ferner oder naher Gott? Zur Bedeutung einer semitischen Gottheit in verschiedenen sozialen Kontexten im 1. Jtsd.v.Chr.\\, in: R. Albertz (Uitg.): Religion und Gesellschaft (AOAT 248), Münster, pag. 25-74

Godheden en oerwezens in de Kanaänitische en Fenicische mythologie

Kanaän:	Anat · Anath · Arsay · Asherah · Asherat · Ashtoreth · Astaroth · Astarte · Athirat · Atirat · Baäl · Baälat · Dagan/Dagon · Dido · El · Keret · Kotharoth · Qetesh · Tammuzi
Fenicië:	Adon(is) · Anath · Asherah · Astarte · Baäl · Dagon · Dido · El · Esjmoen · Hadad · Hammon · Jemsjid · Kathirat · Kotar · Leviat(h)an · Mot · Melqart · Resjef · Sjachar en Sjalim · Sjamasj · Sjapasj · Tanit · Yam(m)