Een diakritisch teken is een schriftteken dat boven, onder of door een letter gezet wordt ter aanduiding van de uitspraak.

Thumb
Toetsenbord met letters met diakritische tekens
Thumb
De ontwikkeling van de umlaut, geïllustreerd aan de hand van het woord schön in Sütterlin-handschrift. De schrijfwijze gaat van schoen naar schon met een kleine e boven de o, tot uiteindelijk schön met twee kleine haaltjes boven de o

Functies

Met diakritische tekens kunnen verschillende aspecten van de uitspraak worden aangegeven:

Soms is een diakritisch teken niet (of niet meer) nodig voor de uitspraak maar wordt het alleen gebruikt om etymologische redenen, bijvoorbeeld het accent circonflexe in het Franse woord maître, of om homografen te onderscheiden, bijvoorbeeld het accent grave in het Franse woordpaar ou (of) en (waar).

Status

Diakritische tekens kunnen in verschillende talen een verschillende status hebben:

  • Een letter met een diakritisch teken is een aparte letter met een eigen plaats in het alfabet van de desbetreffende taal. Dit is onder andere het geval met het Poolse alfabet, waar de ł na de l komt en het Spaanse alfabet, met de ñ na de n. In de Scandinavische talen volgen na de letter z nog de æ, ø, å, ä en ö. In een woordpuzzel, zoals een kruiswoordraadsel, is het ondenkbaar dat letters met en zonder diakriet als identiek worden beschouwd, wat in de hierna volgende situaties wél kan.
  • Het diakritische teken levert geen nieuwe letter op, de letter met en zonder diakritisch teken staan dus op dezelfde plek in alfabetische volgorde. Het diakritische teken mag niet weggelaten worden. Dit is het geval met de Duitse umlaut en in het Iers met de síneadh.
  • Het diakritische teken levert geen nieuwe letter op en het diakritische teken moet soms weggelaten worden. Dit is het geval bij het trema in het Nederlands: direct na een woordafbreking vervalt het trema, dus:[2] officiële, offici-ele.
  • Het diakritische teken wordt in de praktijk soms weggelaten, vooral op hoofdletters. Volgens sommigen is het zelfs correct de tekens op hoofdletters weg te laten. In het Frans is dit vaak de praktijk, hoewel volgens de officiële regels van de Académie française ook op hoofdletters diakritische tekens verplicht zijn.[3] Ook Spaanse schrijvers staan erom bekend dat ze zich weinig gelegen laten liggen aan de juiste plaatsing van de accentjes (ñ is daarop een uitzondering, want dat is een aparte letter). In het Nederlands worden officieel ook geen accenten op hoofdletters geschreven (behalve als het woord volledig in hoofdletters is geschreven[4]), maar in de praktijk gebeurt dit vaak wel (Één in plaats van Eén).
  • Het diakritische teken hoort niet bij het woord, maar wordt geschreven om nadruk te geven, de klemtoon aan te geven of te verplaatsen, of om verwarring met andere woorden te voorkomen. Dit wordt in het Nederlands nogal eens gebruikt: vóórkomen versus voorkómen, alléén.

Een letter met diakritisch teken kan een ligatuur zijn. Zo is de Duitse ä eigenlijk een combinatie van a en e. Er zijn ook ligaturen die niet als letter met diakritisch teken beschouwd kunnen worden, zoals æ en ß.

In vreemde namen wordt een diakriet vaak niet geschreven, vooral als het een diakriet is die plaatselijk niet bekend is. Zo treft men in Noord-Amerika vaak namen als Fernandez aan (oorspronkelijk Fernández). Bekend is ook het ruimtevaartcentrum Cape Canaveral, oorspronkelijk Cabo Cañaveral. Ook in het Nederlands komt dit voor: hotel, controle, marechaussee.

Soms is een alternatieve schrijfwijze mogelijk:

  • In het Duits kan in plaats van een umlaut een e achter de klinker worden gezet. In de praktijk gebeurt dat alleen in noodgevallen, als het gebruikte lettertype geen umlaut toelaat. Het komt ook voor bij internetdomeinen, zoals maerklin.de. In namen van personen en steden ligt het iets anders, sommige namen behoren met een umlaut, andere met een e te worden geschreven zoals blijkt uit Göring en Goebbels, München en Bad Oeynhausen.
  • In het Ierse lettertype schrijft men een punt boven sommige medeklinkers. In het Latijnse lettertype wordt die punt vervangen door een h achter de letter. Dit kan resulteren in een andere alfabetische volgorde: in een modern woordenboek in Latijns lettertype komt comhrá (conversatie) vóór compás, in Iers lettertype komt compás vóór coṁ of coṁráḋ.

In het Engels komen diakritische tekens weinig voor. Een voorbeeld is résumé, maar dat wordt ook gespeld resume.

In verschillende talen

Diakritische tekens komen vooral veel voor in talen die vroeger in een ander schrift werden geschreven, zoals het Turks, dat vroeger in het Arabische en tegenwoordig in het Latijns schrift wordt geschreven. Ook het Quốc ngữ in Vietnam, het Tsjechisch en het Pools zijn hier voorbeelden van.

Het Latijnse schrift kent een heel scala aan diakritische tekens. Ook het Arabische, het cyrillische, het Griekse, het Hebreeuwse en het Thaise schrift maken gebruik van diakritische tekens.

Het hanyu pinyin, het transliteratiesysteem van het Chinees schrift, gebruikt diakritische tekens om de toon van het woord aan te geven.

In het Nederlands komen diakritische tekens niet zo heel vaak voor, en vanouds maakten scholieren er vaak pas kennis mee als ze Frans leerden. Dat zou kunnen verklaren waarom ze, ook in het Nederlands, meestal met de Franse naam worden aangeduid. Typografen gebruiken Nederlandse namen (kuut, graaf) die van de Franse zijn afgeleid. De umlaut is natuurlijk vooral uit het Duits bekend. In de Limburgse dialecten komen diakritische tekens veel vaker voor. Zo bevat het Maastrichts in vrijwel iedere zin een diakritisch teken.

In het Nederlands zijn er:

Voor het gebruik van deze diakritische tekens, zie accenttekens in de Nederlandse spelling.

Tekens die niet in het Nederlands worden gebruikt zijn:

Soms hebben twee tekens vrijwel hetzelfde uiterlijk, terwijl ze van oorsprong zeer verschillend zijn. Dat is het geval met het trema en de umlaut: twee puntjes of twee streepjes. In zeer verzorgd drukwerk wordt onderscheid gemaakt, maar in digitale tekencoderingen zijn er geen aparte codes voor.

Samengesteld symbool

Onderstaande tabel geeft een deel van de mogelijke diakritische tekens.

  • Wat er in de kolom Afk staat is de manier om het teken samen te stellen in het typesettingpakket LaTeX dat vooral voor (technisch) wetenschappelijke teksten wordt gebruikt. LaTeX bouwt voort op TeX als een verzameling macro's.
  • In HTML gebeurt dat met:
  • In Windows kan dat door de Alt-toets (zie de kolom Alt) vast te houden terwijl men de cijfers op het numerieke eiland (NumLock áán) intoetst.
  • UTF-8 is een methode om Unicode in bytes te coderen. Wordt dit door de software geïnterpreteerd als ISO 8859-1, maar dan zonder teken voor bytes die hexadecimaal geschreven beginnen met 8 of 9, dan verschijnen de tekens die in de kolom "verkeerde weergave" staan.
  • De kolom cp geeft met een 1 aan dat de tekens in de in Nederland gebruikelijke Latin-1-codepagina beschikbaar is. De A geeft aan dat hiervoor een andere codering nodig is.[5]
  • In de laatste kolom staat een zo mogelijk Nederlandse vertaling van de benaming.
Meer informatie Teken, Afk ...
TekenAfkHTMLAltUTF-8 hexadecimaalverkeerde weergavecpNaam   TekenAfkHTMLAltUTF-8verkeerde weergavecpNaam
à\`aà0224C3A0à 1a-grave À \`AÀ0192C380à 1A-grave
á\'aá0225C3A1á 1a-aiguÁ \'AÁ0193C381à 1A-aigu
â\^aâ0226C3A2â 1a-circonflex \^AÂ0194C382à 1A-circonflex
ã\~aã0227C3A3ã 1a-tildeà \~AÃ0195C383à 1A-tilde
ä\"aä0228C3A4ä 1a-tremaÄ \"AÄ0196C384à 1A-trema
å\oaå0229C3A5Ã¥ 1a-coronaÅ \oAÅ0197C385Ã 1A-corona
ā\-aā0257C481Ä Aa-macronĀ \-AĀ0256C480Ä AA-macron
ă\Uaă0259C483Ä Aa-breveĂ \UAĂ0258C482Ä AA-breve
ą\;aą0261C485Ä Aa-ogonekĄ \;AĄ0260C484Ä AA-ogonek
ç\,cç0231C3A7ç 1c-cedilleÇ \,CÇ0199C387à 1C-cedille
ć\'cć0263C487Ä Ac-aiguĆ \'CĆ0262C486Ä AC-aigu
ĉ\^cĉ0265C489Ä Ac-circonflexĈ \^CĈ0264C488Ä AC-circonflex
ċ\.cċ0267C48BÄ Ac-puntopĊ \.CĊ0266C48AÄ AC-puntop
č\<c&#0269;0269C48DÄ Ac-caronČ \vC&#0268;0268C48CÄ AC-caron
ď\vd&#0271;0271C48FÄ 1d-caronĎ \vD&#0270;0270C48EÄ 1D-caron
đ\-d&#0273;0273C491Ä 1d-macronĐ \-D&#0272;0272C490Ä 1D-macron
è\`e&egrave;0232C3A8è 1e-graveÈ \`E&Egrave;0200C388à 1E-grave
é\'e&eacute;0233C3A9é 1e-aiguÉ \'E&Eacute;0201C389à 1E-aigu
ê\^e&ecirc;0234C3AAê 1e-circonflexÊ \^E&Ecirc;0202C38Aà 1E-circonflex
ë\"e&euml;0235C3ABë 1e-tremaË \"E&Euml;0203C38Bà 1E-trema
ē\-e&#0275;0275C493Ä Ae-macronĒ \-E&#0274;0274C492Ä AE-macron
ĕ\ue&#0277;0277C495Ä Ae-breveĔ \uE&#0276;0276C494Ä AE-breve
ė\.e&#0279;0279C497Ä Ae-puntopĖ \.E&#0278;0278C496Ä AE-puntop
ę\;e&#0281;0281C499Ä Ae-ogonekĘ \;E&#0280;0280C498Ä AE-ogonek
ě\ve&#0283;0283C49BÄ Ae-caronĚ \vE&#0282;0282C49AÄ AE-caron
ĝ\vg&#0285;0285C49DÄ Ag-circonflexĜ \vG&#0284;0284C49CÄ AG-circonflex
ğ\ug&#0287;0287C49FÄ Ag-breveĞ \uG&#0286;0286C49EÄ AG-breve
ġ\.g&#0289;0289C4A1Ä¡ Ag-puntopĠ \.G&#0288;0288C4A0Ä  AG-puntop
ģ\;g&#0291;0291C4A3Ä£ Ag-ogonekĢ \;G&#0290;0290C4A2Ä¢ AG-ogonek
ĥ\vh&#0293;0293C4A5Ä¥ Ah-circonflexĤ \vH&#0292;0292C4A4Ĥ AH-circonflex
ħ\-h&#0295;0295C4A7ħ Ah-macronĦ \-H&#0294;0294C4A6Ħ AH-macron
ì\`i&igrave;0236C3ACì 1i-graveÌ \`I&Igrave;0204C38Cà 1I-grave
í\'i&iacute;0237C3ADí 1i-aiguÍ \'I&Iacute;0205C38Dà 1I-acute
î\^i&icirc;0238C3AEî 1i-circonflexÎ \^I&Icirc;0206C38Eà 1I-circonflex
ï\"i&iuml;0239C3AFï 1i-tremaÏ \"I&Iuml;0207C38Fà 1I-trema
ĩ\~i&#0297;0297C4A9Ä© Ai-tildeĨ \~I&#0296;0296C4A8Ĩ AI-tilde
ī\-i&#0299;0299C4ABÄ« Ai-macronĪ \-I&#0298;0298C4AAĪ AI-macron
ĭ\ui&#0301;0301C4ADÄ­ Ai-breveĬ \uI&#0300;0300C4ACĬ AI-breve
ı\i&#0305;0305C4B1ı Ai-puntloos
İ\.I&#0304;0304C4B0Ä° AI-puntop
į\;i&#0303;0303C4AFį Ai-ogonekĮ \;I&#0302;0302C4AEÄ® AI-ogonek
ĵ\^j&#0309;0309C4B5ĵ Aj-circonflexĴ \^J&#0308;0308C4B4Ä´ AJ-circonflex
ķ\,k&#0311;0311C4B7Ä· Ak-cedilleĶ \,K&#0310;0310C4B6Ķ AK-cedille
ĸ ???&#0312;0312C4B8ĸ Ak-ra
ĺ\'l&#0314;0314C4BAĺ Al-aiguĹ \'L&#0313;0313C4B9Ĺ AL-aigu
ļ\,l&#0316;0316C4BCļ Al-cedilleĻ \,L&#0315;0315C4BBÄ» AL-cedille
ľ\;l&#0318;0318C4BEľ Al-ogonekĽ \;L&#0317;0317C4BDĽ AL-ogonek
ŀ\.l&#0320;0320C580Å Al-puntnaĿ \.L&#0319;0319C4BFÄ¿ AL-puntna
ł\/l&#0322;0322C582Å Al-streepŁ \/L&#0321;0321C581Å AL-streep
ñ\~n&ntilde;0241C3B1ñ 1n-tildeÑ \~N&Ntilde;0209C391à 1N-tilde
ń\'n&#0324;0324C584Å An-aiguŃ \'N&#0323;0323C583Å AN-aigu
ņ\,n&#0326;0326C586Å An-cedilleŅ \,N&#0325;0325C585Å AN-cedille
ň\vn&#0328;0328C588Å An-caronŇ \vN&#0327;0327C587Å AN-caron
ŋ\;n&#0331;0331C58BÅ An-ogonekŊ \;N&#0330;0330C58AÅ AN-ogonek
ò\`o&ograve;0242C3B2ò 1o-graveÒ \`O&Ograve;0210C392à 1O-grave
ó\'o&oacute;0243C3B3ó 1o-aiguÓ \'O&Oacute;0211C393à 1O-aigu
ô\^o&ocirc;0244C3B4ô 1o-circonflexÔ \^O&Ocirc;0212C394à 1O-circonflex
ö\:o&ouml;0246C3B6ö 1o-tremaÖ \:O&Ouml;0214C396à 1O-trema
õ\~o&otilde;0245C3B5õ 1o-tildeÕ \~O&Otilde;0213C395à 1O-tilde
ø\/o&oslash;0248C3B8ø 1o-streepØ \/O&Oslash;0216C398à 1O-streep
ō\-o&#0333;0333C58DÅ Ao-macronŌ \-O&#0332;0332C58CÅ AO-macron
ŏ\uo&#0335;0335C58FÅ Ao-breveŎ \uO&#0334;0334C58EÅ AO-breve
ő\"o&#0337;0337C591Å Ao-umlautŐ \"O&#0336;0336C590Å AO-umlaut
ŕ\'r&#0341;0341C595Å Ar-aiguŔ \'R&#0340;0340C594Å AR-aigu
ŗ\,r&#0343;0343C597Å Ar-cedilleŖ \,R&#0342;0342C596Å AR-cedille
ř\vr&#0345;0345C599Å Ar-caronŘ \vR&#0344;0344C598Å AR-caron
ś\'s&#0347;0347C59BÅ As-aiguŚ \'S&#0346;0346C59AÅ AS-aigu
ŝ\^s&#0349;0349C59DÅ As-circonflexŜ \^S&#0348;0348C59CÅ AS-circonflex
ş\,s&#0351;0351C59FÅ As-cedilleŞ \,S&#0350;0350C59EÅ AS-cedille
š\vs&scaron;0353C5A1Å¡ As-caronŠ \vS&Scaron;0352C5A0Å  AS-caron
ţ\'t&#0355;0355C5A3Å£ At-cedilleŢ \'T&#0354;0354C5A2Å¢ AT-cedille
ť\,t&#0357;0357C5A5Å¥ At-caronŤ \,T&#0356;0356C5A4Ť AT-caron
ŧ\,t&#0359;0359C5A7ŧ At-macronŦ \,T&#0358;0358C5A6Ŧ AT-macron
ù\`u&ugrave;0249C3B9ù 1u-graveÙ \`U&Ugrave;0217C399à 1U-grave
ú\'u&uacute;0250C3BAú 1u-aiguÚ \'U&Uacute;0218C39Aà 1U-aigu
û\^u&ucirc;0251C3BBû 1u-circonflexÛ \^U&Ucirc;0219C39Bà 1U-circonflex
ü\"u&uuml;0252C3BCü 1u-tremaÜ \"U&Uuml;0220C39Cà 1U-trema
ũ\~u&#0361;0361C5A9Å© Au-tildeŨ \~U&#0360;0360C5A8Ũ AU-tilde
ů\ou&#0367;0367C5AFů Au-coronaŮ \oU&#0366;0366C5AEÅ® AU-corona
ū\-u&#0363;0363C5ABÅ« Au-macronŪ \-U&#0362;0362C5AAŪ AU-macron
ŭ\uu&#0365;0365C5ADÅ­ Au-breveŬ \uU&#0364;0364C5ACŬ AU-breve
ű\=u&#0369;0369C5B1ű Au-umlautŰ \=U&#0368;0368C5B0Å° AU-umlaut
ų\;u&#0371;0371C5B3ų Au-ogonekŲ \;U&#0370;0370C5B2Ų AU-ogonek
ŵ\^w&#0373;0373C5B5ŵ Aw-circonflexŴ \^W&#0372;0372C5B4Å´ AW-circonflex
ý\'y&yacute;0253C3BDý 1y-aiguÝ \'Y&Yacute;0221C39Dà 1Y-aigu
ÿ\"y&yuml;0255C3BFÿ 1y-tremaŸ \"Y&Yuml;0376C5B8Ÿ 1Y-trema
ŷ\^y&#0375;0375C5B7Å· Ay-circonflexŶ \^Y&#0374;0374C5B6Ŷ AY-circonflex
ź\^z&#0378;0378C5BAź Az-aiguŹ \^Z&#0377;0377C5B9Ź AZ-aigu
ż\.z&#0380;0380C5BCż Az-puntopŻ \.Z&#0379;0379C5BBÅ» AZ-puntop
ž\vz&#0382;0382C5BEž Az-caronŽ \vZ&#0381;0381C5BDŽ AZ-caron
æ\Ae&aelig;0230C3A6æ 1ae-ligatuurÆ \AE&AElig;0198C386à 1AE-ligatuur
œ\Oe&oelig;0156C593Å Aoe-ligatuurŒ \OE&OElig;0140C592Å AOE-ligatuur
ij\Ij&#0307;0307C4B3ij Aij-ligatuurIJ \IJ&#0306;0306C4B2IJ AIJ-ligatuur
ß\ss&szlig;0223C39FÄ 1Ringel s ?&#7838;geenE1BA9FẠARingel S
Sluiten

Complicaties bij computergebruik

Diakritische tekens worden soms weggelaten in bijvoorbeeld URL's, e-mailadressen, en transactiegegevens in het betalingsverkeer (naam rekeninghouder en omschrijving transactie). Soms zijn ze technisch niet mogelijk, en anders kunnen ze vaak complicaties geven, met name in de genoemde voorbeelden van communicatie, waar andere partijen met uiteenlopende software bij betrokken zijn. Zie ook Eenvoudige tekensets.

HTML

De verschillende coderingen kunnen resulteren in een verkeerde weergave. In 2015 stond in een advertentie het woord prandeacute, wat in geen enkel woordenboek stond. Bedoeld was pré, wat in HTML geschreven werd als pr&eacute;. Kennelijk had een applicatie het teken & veranderd in and, wat in het merkwaardige woord resulteerde.[6]

Zie ook

Wikiwand in your browser!

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.

Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.