Wapenboek Gelre
Van Wikipedia, de vrije encyclopedie
Van Wikipedia, de vrije encyclopedie
Het Wapenboek Gelre (1395-1402) is een heraldisch ambtsboek met een verzameling van ruim 1700 getekende Europese heraldische wapens van de hand van Claes Heynensoon, bekend als heraut Gelre. Het handschrift heeft een belangrijke cultuurhistorische en heraldische waarde en is internationaal bekend. Het is bekend als Codex Gelre, in het Frans als L'Armorial du héraut Gelre, en in het Duits als Wappenbuch Gelre.
De Codex Gelre bestaat zowel inhoudelijk als codicologisch, uit twee delen: het eigenlijke wapenboekgedeelte van ca. 2000 wapens en de achteraf door de heraut Gelre, later voor het wapenboekgedeelte toegevoegde tekstverzameling van 16 gedichten (Van de ever, De slag bij Stavoren, Kroniek van de hertogen van Brabant, Kroniek van de graven van Holland en lofdichten op 12 ridders).[1][noot 1] Het wordt getypeerd als een universeel wapenboek met hiërarchische opzet. In autograaf wordt het bewaard te Brussel in de Koninklijke Bibliotheek van België (KBR) als hs. (handschrift) 15652-56.
Wapenboek Gelre geeft de heraldische en literaire activiteiten van heraut Gelre weer over de periode 1395-1402, de periode dat hij als heraut in dienst was van hertog Willem I van Gelre. Het was een ambtsboek dat hij steeds onder zich hield voor de uitoefening van zijn ambt. Het is gefaseerd tot stand gekomen. Het literaire voorwerk is door de heraut Gelre achteraf toegevoegd. Schmidt noemde het 'einen gewachsenen Bestand von Texten und heraldischen Zeichnungen'.[2]
Het behoort tot een groep Noord-Nederlandse handschriften van rond 1400 van historische en/of heraldische waarde. Andere tot de groep behorende handschriften zijn het Wapenboek Bellenville, Wapenboek van den Ersten, het Haagsche handschrift, Wapenboek Beyeren, het Kladblok, de Hollandsche cronicke en het Gotha-fragment. Vijf van deze handschriften zijn net als het Wapenboek Gelre van de hand van Heraut Gelre, later Heraut Beyeren.
Bij overlijden van Heraut Gelre bestond het handschrift uit 115 perkamenten folia van goede kwaliteit. De folia meten 22 bij 14 cm maar zijn alle bijgesneden en vormen tezamen 18 katernen. Het oorspronkelijke handschrift bevatte 14 katernen (de nrs. 5 t/m 18) zijnde de oude kern van het handschrift het *wapenboek,[noot 2] waaraan achteraf door Heraut Gelre katern 1 t/m 4 zijn toegevoegd zijnde het literaire voorwerk. De verzen zijn aan de voorzijde geplaatst omdat de achterzijde nog niet af was.
De interne kernstructuur bestaat uit het basisprincipe van drie ineengeschoven dubbelbladen. De katernen 4, 8 (IV), 13 (IX) en 14 (X) zijn vermeerderd met een enkelblad. Handschriften met dit soort basisprincipe zijn zeldzaam.
In het voorwerk worden twee schrifttypen gebruikt, het Littera textualis voor fol.1ra-6vb en fol. `8vb-21ra, Littera cursiva formata voor fol. 6vb-18vb. Beide zijn van het gotische type.
Wapenboek Gelre bevat ruim 1700 getekende wapens. Het voorwerk bestaat uit ereredes, rijmkronieken en wapendichten. Het bevat een hiërarchisch overzicht van het merendeel van de Europese ridderschap. Deze unieke verzameling wordt bewaard te Brussel, KBR, 15652-56, en werd verworven uit de nalatenschap van de bibliofiel Karel van Hulthem.
De codex werd voor het laatst herbonden in 1975. Hij is uit elkaar gehaald, er is voor en achter een extra perkamenten schutblad toegevoegd en het geheel werd met nieuw bindgaren opnieuw gebonden. Op de recto-zijde van het laatste vrije schutblad staat de naam van de restaurateur, M. Marchoul en het jaartal '1975'. Op het voorafgaande schutblad staat op de verso-zijde een schema van de katernopbouw van het handschrift. Dit schema wordt beoordeeld als zeer betrouwbaar.
Later werk van Heraut Gelre, in zijn ambt als Heraut Beieren, maakt een meer verzorgde indruk en is als geheel regelmatiger.
Uit kunsthistorisch onderzoek is gebleken dat het foliogrote herautenportret (f.122r) en de foliogrote keizer-keurvorsten-miniatuur (f.26r) van dezelfde hand zijn. Deze kunstenaarshand wijkt af van de hand van het handschrift in geheel door de uitzonderlijke stilistische kwaliteit. Hetzelfde geldt voor het helmteken in het wapen van ridder graaf Rudolf III van Nidau (f.15vb), in de erecyclus van het literaire voorwerk. Voor de drie genoemde afbeeldingen moet heraut Gelre de hulp gehad hebben van een begaafd kunstenaar.[noot 3]
Het herautenportret, de keizer-en-keurvorsten-miniatuur en het wapen van Nidau worden gerekend tot de internationale gotiek, een vernieuwende schilder- en miniatuurkunst van het einde van de veertiende eeuw, en worden verondersteld in het Nijmeegse schildersatelier van de gebroeders Maelwael tot stand te zijn gekomen. Herman Maelwael wordt genoemd als uitvoerend kunstenaar.[3][4][5][6]
Claes Heinenzoon stond als Wapenkoning der Ruwieren, dat is wapenkoning in het rivierengebied Maas-Rijn-Moezel, boven de persevanten en herauten in dit gebied. Een heraut hield zich ambtshalve bezig met de registratie en verificatie van de wapens. Koningen, bisschoppen en hun vazallen waren kenbaar aan hun wapens. Een heraut kon, op basis van de gevoerde wapens en helmtekens, zijn heer vertellen welke ridders aan een toernooi of veldslag deelnamen. Claes Heinen verzamelde de heraldische kennis die hij nodig had in het Wapenboek Gelre. Het handschrift bestaat uit 161[bron?]perkamenten folio's, gebundeld in 6 delen met afmeting 22 bij 14 cm en bevat meer dan 1 800 wapens.[noot 4] Telkens staat het wapen van de belangrijkste vorst, te beginnen met de paus en de keizer, voorop met een grotere afbeelding en deze wordt gevolgd door zijn ridders in volgorde van belang. Aan het eind komt het portret van de heraut zelf voor met de Gelderse leeuw op het wapenrok.[noot 5]
Een kopie van het Wapenboek Gelre, gemaakt omstreeks 1500 en toegeschreven aan een Leids kunstenaar, Cornelis Enghebrechtsz, is, als oudste wapenboek, in het bezit van de Hoge Raad van Adel. Deze kopie bevat zo'n 1400 wapens, minder dan in het origineel.
Een belangrijke kopie werd gemaakt door Victor Bouton. Van 1881 tot 1905 gaf hij 6 delen uit met bijna het gehele wapenboek. Deze uitgaven zijn vooral bekend om de nauwkeurige weergave van de wapenafbeeldingen, die geheel met de hand waren ingekleurd. Er zijn per deel ca. 60 exemplaren gedrukt, maar niet meer dan 45 verkocht.
| Katernen | Folia | Oude kern | Oude foliëring | Ontstaansperiode | Inhoud en opmerkingen | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Literair voorwerk | |||||||
| 1 | ff. 1-6 | Ge I onbekend |
afdeling 1: ff.1ra-6vb teksttype littera textualis Ge I Van den ever (uitdagingen van 17 ridders tot Jan III, hertog van Brabant, en diens antwoord daarop) | ||||
| 2 | ff. 7-12 | Ge IV tussen ca. 1395/96 en 1405 (in elk geval na 13 juli 1393) Ge V onbekend |
 afdeling 2: ff.6vb-12 teksttype littera cursiva formata | ||||
| 3 | ff. 13-18 | Ge VII onbekend Ge VIII na 13 juli 1393 |
  afdeling 2: 13-18vb teksttype littera cursiva formata | ||||
| 4 | ff. 19-25 | Ge XVII tussen 25 juni en 1414 | in katern 4 is een enkelblad toegevoegd afdeling 3: 19-21ra teksttype littera textualis Ge XVII Ererede op hertog Willem II van Gulik (f.21r) | ||||
| *Wapenboekgedeelte (1395-1402) | |||||||
| 5 | ff. 26- 33 | I | f.26r: [i] ontbreekt f.27r: ii |
ff.30-31 in latere eeuw toegevoegd |
| ||
| 6 | ff. 34-39 | II | ff.34r-36r: vii-ix f.37r: x is nauwelijks meer te onderscheiden |
||||
| 7 | ff. 40-45 | III | ff.40r-43r: xii-xv f.44r: xvi met 'xvi verspringt de foliëring naar rechtsboven |
||||
| 8 | ff. 46-51 | IV | Vanaf f.46r is de foliëring afgesneden | Wapenprovincie Frankrijk en loopt via overige wapenprovincies door naar V | |||
| 9 | ff. 52-57 | V | Wapenprovincies die door lopen naar VI | ||||
| 10 | ff. 58-63 | VI | Wapenprovincies die doorlopen naar VII | ||||
| 11 | ff. 65-70 | VII | op f.65r eindigt wapenprovincie Schotland die in het vorige katern VI begonnen was op f.70v begint de wapenprovincie Oostenrijk en loopt door in katern VIII | ||||
| 12 | ff. 71-79 | VIII | ff.76-79 ca. 1427/30 | begint met het laatste deel van de wapenprovincie Oostenrijk ff.76-79 zijn na overlijden van heraut Gelre door een Brabantse heraut toegevoegd, de Eerste Wapenboekcontinuator | |||
| 13 | ff. 80-85 | IX | |||||
| 14 | ff. 86-91 | X | |||||
| 15 | ff. 92-97 | XI | verbonden met XII door de wapenprovincie Meckelenburg | ||||
| 16 | ff. 98-103 | XII | eindigt met afdeling 'diversen' die doorloopt in XIII | ||||
| 17 | ff. 106-111 | XIII | afdeling 'Diversen' f.107
f.109-111r ter afsluiting van het *wapenboekgedeelte wapens van de bisschop van Münster en zijn vazallen | ||||
| 18 | ff. 112-115 | XIV | f.112v na 1405 f.113v in de 16de eeuw |
XIV behoort niet meer tot het wapenboekgedeelte, wel tot de oude kern f.112v kwartierstaat van Maria van Bourgondië, dit is het laatste dat door Heraut Gelre is toegevoegd | |||
| Later toegevoegd | |||||||
| 19 | ff. 116-119 | 16de eeuw | materiële uitbreiding uit de zestiende eeuw | ||||
| z nr. | ff.120-121 | ||||||
| z nr. | f.122r | Portret Heraut Gelre, schildersatelier gebroeders Maelwael Nijmegen, vermoedelijk Herman Maelwael het perkament waarop de heraut is afgebeeld behoorde oorspronkelijk tot de oude kern van het *wapenboekgedeelte, het had oorspronkelijk de horizontale en verticale lijnen van de andere bladen | |||||
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
