इस्लामाबाद

इस्लामाबाद (उर्दु: اسلام آباد‎), पाकिस्तानको राजधानी सहर हो सङ्घीय रूपमा इस्लामाबाद राजधानी क्षेत्रको भागको रूपमा प्रशासित छ।^[8] इस्लामाबाद पाकिस्तानको नौवौँ ठुलो सहर हो, जबकि सबैभन्दा ठुलो इस्लामाबाद-रावलपिन्डी महानगरीय क्षेत्र करिब ७४ लाख जनसङ्ख्या सहित देशको चौथो ठुलो सहर हो।^[9] कराचीलाई पाकिस्तानको राजधानीको रूपमा प्रतिस्थापित गर्न सन् १९६० को दशकमा योजनाबद्ध रूपमा यस सहरलाई निर्माण गरिएको थियो। सहर यसको उच्च स्तर, सुरक्षा, र प्रशस्त हरियालीका लागि प्रख्यात छ।^[10]

इस्लामाबाद اسلام آباد‎
राजधानी सहर
घडीको सुईको दिशामा, बायाँ देखि: फइसल मस्जिद, पाकिस्तानको राष्ट्रिय सभा, पाकिस्तान स्मारक, कश्मीर राजमार्ग, मार्गला पहाड राष्ट्रिय निकुञ्ज, जिनाह मार्ग
उपनाम:  हरित सहर
इस्लामाबाद पाकिस्तानको नक्सामा इस्लामाबादको अवस्थिति पाकिस्तानको नक्सा देखाउनुहोस् इस्लामाबाद इस्लामाबाद (एसिया) एसियाको नक्सा देखाउनुहोस् इस्लामाबाद इस्लामाबाद (पृथ्वी) पृथ्वीको नक्सा देखाउनुहोस्
निर्देशाङ्क: ३३°४१′३५″उ॰ ७३°०३′५०″पू॰
देश	पाकिस्तान
क्षेत्र	इस्लामाबाद राजधानी क्षेत्र
स्थापना	सन् १९६०
निर्वाचन क्षेत्र	विभिन्न[1]
सरकार
• प्रकार	संसदीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र
• शासकीय निकाय	इस्लामाबाद राजधानी क्षेत्र प्रशासन, र राजधानी विकास प्राधिकरण
• प्रमुख	शेख अन्सर अजिजि[2]
• प्रमुख आयुक्त	आमेर अली अहमद
• उप-आयुक्त	मुहाम्मद हम्ज शफकत
• राजधानी विकास प्राधिकरणका अध्यक्ष	आमेर अली अहमद[3]
क्षेत्रफल [4]
• सहर	२२० किमी२ (८० वर्ग माइल)
• सहरी	२२०.१५ किमी२ (८५�०० वर्ग माइल)
• महानगर	९०६.५ किमी२ (३५०�० वर्ग माइल)
उच्चतम उचाई	६२० मिटर (२,००० फिट)
न्यूनतम उचाई	४९० मिटर (१६१० फिट)
जनसङ्ख्या  (सन् २०१७ को जनगणना)[5]
• सहर	१,०१४,८२५
• क्रम	९औँ, पाकिस्तान
• घनत्व	२,०८९/किमी२ (५४१०/वर्ग माइल)
• महानगर	७,४१२,२०५[6] (रावलपिन्डी समावेश)
वासिन्दा	इस्लामाबादी
समय क्षेत्र	युटिसी+०५:०० (पाकिस्तानी मानक समय)
हुलाक कोड	४४०००
क्षेत्रीय सङ्केत	०५१
सन् २०१८ मानव विकास सूचकाङ्क	०.६७८ [7]
माविसू श्रेणी	मध्यम
उल्लेखनीय खेलकूद टोली	इस्लामाबाद युनाइटेड
वेबसाइट	इस्लामाबाद.गव.पीके

यस सहर पाकिस्तानको प्रमुख राजनीतिक स्थल हो भने देशको स्थानीय सरकारलाई इस्लामाबाद महानगरीय निगमद्वारा सञ्चालित छ, जसलाई राजधानी विकास प्राधिकरणले समर्थन गरेको छ।^[11] इस्लामाबाद देशको उत्तरपूर्वी भागमा पोठोहारी उच्च समस्थलीमा अवस्थित छ। सहर उत्तरमा रावलपिन्डी जिल्ला र मार्गला पर्वत राष्ट्रिय निकुञ्जको बीचमा अवस्थित छ।^[12] यो क्षेत्र ऐतिहासिक रूपमा पन्जाब र खैबर पख्तुनख्वाको मिलान क्षेत्र हो जहाँ मार्गला भन्ज्याङले दुई क्षेत्रहरूका प्रवेशद्वारको रूपमा काम गर्दछ।^[13]

सहरको वनाबट युनानी वास्तुकारद्वारा गरिएको थियो। सहरलाई प्रशासनिक, कूटनीतिक, आवासीय, शैक्षिक क्षेत्र, औद्योगिक क्षेत्र, व्यावसायिक क्षेत्र, र ग्रामीण र हरियाली क्षेत्रलगायत आठ क्षेत्रहरूमा विभाजन गर्दछ।^[14] सहर मार्गाला पर्वत राष्ट्रिय निकुञ्ज र शाकारपारियन उद्यान सहित धेरै उद्यान र वनको उपस्थितिको लागि परिचित छ।^[15] सहरमा दक्षिण एसियाको सबैभन्दा ठुलो र विश्वको चौथो मस्जिद, फैसल मस्जिद रहेको छ। ठुलो सहित फैसल मस्जिद सहित शहरका धेरै स्थानहरूको अवस्थित छ। अन्य स्थलहरूमा पाकिस्तानको राष्ट्रिय स्मारक र लोकतन्त्र वर्ग समावेश छ।^[16]

इस्लामाबाद विश्वव्यापी सहर हो। यसलाई मानव विकास सूचकाङ्कमा ०.६७८ सहित मध्यमको रूपमा वर्गीकृत गरिएको जुन देशको सबैभन्दा धेरै हो।^[17][18][19] सन् २०१८ सम्म सहरी जनसङ्ख्याको औसत आयु ७०.७७ वर्ष हो जुन पाकिस्तानको कुल जनसङ्ख्याको औसत आयु (७७.११) भन्दा पनि उच्च छ। यसबाहेक, सहर कुल प्रति व्यक्ति आयमा देशको सबैभन्दा बढी आय भएको सहर हो जहाँ सन् २०१८ को तथ्याङ्क अनुसार, सहरको प्रति व्यक्ति आय ८,५२७ अमेरिकी डलर रहेको छ।^[20] सहरमा पाकिस्तानको जीवन यापनको लागतकोमा हिसाबले शीर्ष स्थानमा छ भने सहरको जनसङ्ख्या मध्य र उच्च मध्यम वर्गका नागरिकहरूको अधीनमा रहेको छ।^[12][21] महङ्गो सहर भएकोले, २०१५-२०२० मा इस्लामआबादमा अधिकांश फलफूल, तरकारी र कुखुराको सामानको मूल्य बढ्दो रूपमा रहेको थियो।^[22]

यस सहर १२ विश्वविद्यालयहरू रहेका छन् जसमा बहरिया विश्वविद्यालय, काएद-इ-अजम विश्वविद्यालय, पाकिस्तान अभियान्त्रिक तथा व्यवहारिक विज्ञान संस्थान, कोमसट्स सूचना प्रौद्योगिकी संस्थान र राष्ट्रिय विज्ञान र प्रविधि विश्वविद्यालय समावेश छन्।^[11][23] इस्लामाबाद एक सुरक्षित हो जहाँ सहरमा १९,००० सिसिटीभी क्यामेराको साथ विशाल निगरानी प्रणाली रहेको छ।^[24]

शब्दको उत्पत्ति

सहरको नाम, इस्लामाबाद, दुई शब्दहरू, इस्लाम र आवादबाट आएको हो, जसको अर्थ "इस्लाम को सहर" हो। इस्लाम एक उर्दुशब्द हो जसले इस्लाम धर्मलाई बुझाउँदछ र -आबाद फारसी प्रत्यय हो जुन बसोबास गर्ने ठाउँ वा सहरलाई जनाउँछ। इस्लामाबाद इतिहास पुस्तक मुहम्मद इस्माइल जबिहका अनुसार, अरिफवालाका शिक्षक अब्दुर रहमान अमरतासरीले राजधानी इस्लामाबादको नाम प्रस्ताव गरेका थिए।

इतिहास

प्राचीन इतिहास

इस्लामाबाद राजधानी क्षेत्र, पन्जाब क्षेत्रको पोठोहार उच्चसमस्थलीमा अवस्थित छ जसलाई एसियाको मानव बस्तीको प्रारम्भिक क्षेत्रहरू मध्ये एक मानिन्छ।^[25] संसारको सबैभन्दा प्रारम्भिक ढुङ्गे युगका शिल्पहरू यस उच्चसमस्थलीमा फेला परेका छन्, जुन १,००,००० देखि वर्ष ५,००,००० पहिले लेखिएको थियो।^[26] सोअन नदीको किनारमा फेला परेका प्राथमिक ढुङ्गाहरूले प्रारम्भिक मानिसका प्रयासहरूको प्रमाण दिन्छ।^[27] क्षेत्रमा प्राचीन कालको भाँडाका वस्तुहरू भेटिएका छन्। डा, अब्दुल घफुर लोनले गरेको उत्खननले क्षेत्रको ऐतिहासिक संस्कृतिको प्रमाण प्रकट गर्दछ। ५००० ईसापूर्व अगाडिका अवशेष र मानव खप्परहरू भेट्टाइएको छ जसले यो क्षेत्रमा नयाँ ढुङ्गे युगका मानिसहरूको घर थियो जो सोअन नदीको किनारमा बसोबास गरिरहेका थिए र पछि उनीहरूले यस क्षेत्रमा सानो समुदायहरू, ३००० ईसापूर्वतिर विकास गरेका थिए।^[26][28]

ईसापूर्व १८ र २३औँ शताब्दीको बीचमा सिन्धु घाटीको सभ्यता फष्टाएको थियो र पछि यस क्षेत्रमा आर्य समुदायको प्रारम्भिक बस्ती थियो जुन मध्य एसियाबाट यस क्षेत्रमा बसासराई गरेका थिए। भारतीय उपमहाद्वीपको आक्रमणको क्रममा जहिरुद्दीन बाबुर, जङ्गेज खाँ, तिमुर र अहमद खान दुर्रानी जस्ता धेरै ठुला सेनाहरू यो क्षेत्र पार गर्ने गर्दथे। सन् २०१५–१६ मा सङ्घीय पुरातत्व र सङ्ग्रहालय विभागले सांस्कृतिक सम्पदाको लागि राष्ट्रिय कोषको आर्थिक सहयोगमा सुरुवाती पुरातात्विक उत्खनन गरेको थियो जसमा शाह अल्लाह दित्ता गुफा नजिक बान फकीरनमा बौद्ध स्तूपको अवशेष पत्ता लगाएको थियो।^[29]

विकास र निर्माण कार्य

३०० वर्ष अघि १७औँ शताब्दीमा एक सुफी हजरत बरी इमाम हालको इस्लामाबाद इलाकामा बसोबास गर्ने गर्दथे र उनले उक्त क्षेत्र इस्लामी गणतन्त्रको राजधानी हुने भविष्यवाणी गरेका थिए।^[30] सन् १९४४ मा काइद-ए-आजम मुहम्मद अली जिनाहले श्रीनगरबाट रावलपिन्डी फर्कने क्रममा रावलपिन्डी नजिक राजधानीको प्रस्ताव गरेका कुरा मुहम्मद इस्माइल जबिहको पुस्तक इस्लामाबादको इतिहास मा लेखिएको छ। सन् १९४७ मा पाकिस्तानले स्वतन्त्रता पाएसँगै दक्षिणी बन्दरगाह सहर कराचीलाई देशको अस्थायी राजधानी मानिएको थियो।^[31]

सन् १९५८ मा राष्ट्रिय राजधानीको लागि रावलपिन्डी नजिकै उपयुक्त ठाउँ छनौट गर्न एक आयोग गठन गरिएको थियो^[32] जसमा स्थान, मौसम, रसद र रक्षा आवश्यकता माथि विशेष जोड दिइएको थियो।^[33] विस्तृत अध्ययन, अनुसन्धान, र सम्भावित क्षेत्रहरू गहन समीक्षा पछि आयोगले सन् १९५९ मा रावलपिन्डीको पूर्वोत्तर क्षेत्र सिफारिस गरेको थियो। सन् १९६० को दशकमा, इस्लामाबादलाई धेरै कारणहरूको लागि एक अग्रगामी राजधानीको रूपमा निर्माण गरिएको थियो।^[34][35] कराची देशको दक्षिणी छेउमा अवस्थित छ जुन अरब सागरको चपेटामा परेको थियो। पाकिस्तानलाई सबै भागबाट सजिलैसँग पहुँचयोग्य हुने एक राजधानी सहरको आवश्यकता थियो।^[25] कराची, एक व्यवसाय केन्द्र थियो जुन आंशिक रूपमा सरकारी हस्तक्षेपको कारण अनुपयुक्त मानिन्थ्यो।^[36] इस्लामाबादको नयाँ छनोट गरिएको स्थान रावलपिन्डीमा रहेको सेनाको प्रधान कार्यालय र उत्तरमा कश्मिरको विवादित क्षेत्रको नजिक थियो।^[37]

हालको इतिहास

इस्लामाबादले पाकिस्तानको सबै ठाउँबाट मानिसहरूलाई आकर्षित गरेको छ र यसलाई पाकिस्तानको सबैभन्दा ठुलो महानगरीय र सहरीकृत सहरहरू मध्ये एक बनाएको छ।^[38] राजधानी सहरको रूपमा यसले धेरै महत्त्वपूर्ण बैठकहरूको आयोजना गरेको छ जसमा यसले सन् २००४ मा, दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गठनको सम्मेलन गरेको थियो।^[39]

अक्टोबर २००५ मा, काश्मीर भूकम्पको कारण सहरमा ठुलो क्षति भएको थियो जुन ७.६ परिमाणको थियो।^[40] इस्लामाबादमा सन् २००७ को जुलाई मा लाल मस्जिदको घेराबन्दी, जुन २००८ मा डेनमार्क दूतावासमा बम विष्फोटन, र सेप्टेम्बर २००८ मारियोट होटेलमा बम विस्फोट सहित आतङ्कवादी घटनाहरूको घटेको थियो।^[41] सन् २०११ मा सहरमा चार आतङ्कवादको घटनाहरू घटेका थिए जसमा पन्जाबका गभर्नर सलमान तासिरको हत्या लगायत चार व्यक्तिको मृत्यु भएको थियो।^[42][43]

यस क्षेत्रको पहिलो जन पारगमन शृङ्खला रावलपिन्डी-इस्लामाबाद महानगरीय सवारी सेवा फेब्रुअरी २०१४ मा सुरु भएको थियो भन मार्च २०१५ मा सम्पन्न भएको थियो। रावलपिन्डी विकास प्राधिकरणले करिब २४ अर्ब रूपैयाँको लागतमा उक्त परियोजनाको निर्माण गरेको थियो जुन दुबै सङ्घीय सरकार र पन्जाबको प्रदेश सरकारको संयुक्त सहयोग रहेको थियो।^[8][44]

सरकार

इस्लामाबाद खयबर पख्तुनख्वा र पन्जाबको प्रदेशको बीचमा अवस्थित छ तर इस्लामाबाद कुनै पनि प्रदेशमा संलग्न भने छैन। पाकिस्तानको सङ्घीय सरकारले यसलाई नियन्त्रण गरेको छ र यो पाकिस्तानको दुई सङ्घीय क्षेत्रहरू मध्ये एक हो जुन प्रत्यक्ष रूपमा पाकिस्तानको सङ्घीय सरकारद्वारा शासित छ।^[8]

भूगोल र मौसम

इस्लामाबाद ३३.४३°उत्तर ७३.०४° पूर्व, मा पोठोहार उच्चसमस्थलीको उत्तरी किनारामा अवस्थित छ भने यो इस्लामाबाद राजधानी क्षेत्र अन्तर्गतको मार्गला पहाडको तल्लो स्थानमा अवस्थित छ जसको उचाइ ५४० मिटर (१,७७० फिट) रहेको छ। आधुनिक राजधानी र रावलपिन्डीको पुरानो गाखर सहरले यससँग विशाल क्षेत बनाएको छ र यसलाई सामान्यतया जुम्ल्याहा सहरहरू भनिन्छ।

इस्लामाबाद मुजफ्फरावादको १२० किलोमिटर (७५ माइल) को उत्तर पश्चिममा अवस्थित छ भने यो पिशावर देखि पूर्वमा १८५ किलोमिटर (११५ माइल) को दूरीमा अवस्थित छ।^[45] यसका साथै सहर लाहोर देखि २९५ किलोमिटर (१९३ माइल) को दूरीमा अवस्थित छ। सहर भारत शासित जम्मु र कश्मिरको राजधानी श्रीनगरबाट ३०० किलोमिटर (१९० माइल) को दूरीमा अवस्थित छ।^[46]

इस्लामाबाद सहरले ९०६ वर्ग किलोमिटर (३५० वर्ग माइल) क्षेत्रफल ओगटेको छ।^[47] थप २,७१७ वर्ग किलोमिटर (१०४९ वर्ग माइल) क्षेत्र उत्तर र उत्तरपूर्वमा मार्गला पहाडको साथ निर्दिष्ट क्षेत्रको रूपमा परिचित छ।^[48][49]

मौसम

इस्लामाबादको मौसम आर्द्र उप-उष्णकटिबन्धीय हो जहाँ पाँचवटा ऋतु अवस्थित छन् भने यसमा हिउँद (नोभेम्बर - फेब्रुअरी), वसन्त (मार्च र अप्रिल), ग्रीष्म (मे र जुन), वर्षा (जुलाई र अगस्ट) र शरद (सेप्टेम्बर र अक्टोबर) समावेश छन्।^[50] सबैभन्दा तातो महिना जुन हो, जहाँ औसत उच्च तापक्रम ३८ डिग्री सेल्सियस (१००.४ °फर्हेनहाइट) सम्म हुने गर्दछ। भारी वर्षा र आँधीबेहरीसँग बादल फुटने र बाढी आउने सम्भावना सहित उच्च वर्षा हुने महिना जुलाई हो। सबैभन्दा जाडो महिना जनवरी हो।^[51][52]

इस्लामाबादको सुक्ष्म जलवायु रावल, सिम्ली, र खानपुर बाँध गरी तीन कृत्रिम जलाशयहरूद्वारा नियन्त्रित छ र अर्को जलाशय इस्लामाबादबाट करीव ४० किलोमिटर (२५ माइल) दूरीमा अवस्थित खानपुर सहर नजिकैको हरो नदीमा अवस्थित छ। सिम्ली बाँध इस्लामाबादको ३० किलोमिटर (१९ माइल) उत्तरमा पर्दछ। सहरको ८९ हेक्टर क्षेत्रफलमा मार्गला पहाड राष्ट्रिय निकुञ्ज अवस्थित छ। लोही भयर वन इस्लामाबाद राजमार्गको छेउमा अवस्थित छ जसले ४४० हेक्टर क्षेत्रफल ओगटेको छ। सहरमा सर्वाधिक वर्षा मासिक वर्षा सन् १९९५ मा भएको थियो जहाँ सहरमा ७३३.३ मिलिमिटर (२९.२७ इन्च) वर्षा भएको थियो।^[53][54]

सहरमा तापक्रम मध्यम रहन्छ भने नजिकको पहाडी क्षेत्र, मारी र नाथिया गलीको उच्च उचाइमा हिउँ पर्दछ।^[55] सहरको तापक्रम जनवरीमा १३ डिग्री सेल्सियस (° ५५ डिग्री फरेनहाइट) देखि जुनमा ३८ डिग्री सेल्सियस (१०० ° फरेनहाइट) सम्म पुग्दछ। २३ जुन २००५ मा, सबैभन्दा बढी तापक्रम कैद गरिएको थियो जहाँ सहरको तापक्रम ४६.६ °से (११५.९ °फ) रहेको थियो जबकि सबैभन्दा कम तापक्रम १७ जुन १९६७ मा कैद गरिएको थियो जहाँ सहरको तापक्रम −६ °से (२१.२ °फ) रहेको थियो। २३ जुलाई २००१ मा, इस्लामाबादमा केवल १० घण्टामा ६२० मिलिमिटर (२४ इन्च) वर्षा भएको थियो। गत १०० वर्षमा, उक्त दिनमा इस्लामाबादमा सबैभन्दा बढी वर्षा भएको थियो।^[56]

इस्लामाबाद (सन् १९६१–१९९०)को मौसम जानकारी
महिना	जनवरी	फेब्रुअरी	मार्च	अप्रिल	मे	जुन	जुलाई	अगस्ट	सेप्टेम्बर	अक्टोबर	नोभेम्बर	डिसेम्बर	वर्ष
उच्चतम रेकर्ड °से (°फे)	३०.१ (८६.२)	३०.० (८६.०)	३४.४ (९३.९)	४०.६ (१०५.१)	४५.६ (११४.१)	४६.६ (११५.९)	४५.० (११३.०)	४२.० (१०७.६)	३८.१ (१००.६)	३७.८ (१००.०)	३२.२ (९०.०)	२८.३ (८२.९)	४६.६ (११५.९)
उच्चतम औसत °से (°फे)	१७.७ (६३.९)	१९.१ (६६.४)	२३.९ (७५.०)	३०.१ (८६.२)	३५.३ (९५.५)	३८.७ (१०१.७)	३५.० (९५.०)	३३.४ (९२.१)	३३.५ (९२.३)	३०.९ (८७.६)	२५.४ (७७.७)	१९.७ (६७.५)	२८.६ (८३.५)
दैनिक औसत °से (°फे)	१०.१ (५०.२)	१२.१ (५३.८)	१६.९ (६२.४)	२२.६ (७२.७)	२७.५ (८१.५)	३१.२ (८८.२)	२९.७ (८५.५)	२८.५ (८३.३)	२७.० (८०.६)	२२.४ (७२.३)	१६.५ (६१.७)	११.६ (५२.९)	२१.३ (७०.३)
न्यूनतम औसत °से (°फे)	२.६ (३६.७)	५.१ (४१.२)	९.९ (४९.८)	१५.० (५९.०)	१९.७ (६७.५)	२३.७ (७४.७)	२४.३ (७५.७)	२३.५ (७४.३)	२०.६ (६९.१)	१३.९ (५७.०)	७.५ (४५.५)	३.४ (३८.१)	१४.१ (५७.४)
न्यूनतम रेकर्ड °से (°फे)	−६.१ (२१.०)	−२.२ (२८.०)	−०.३ (३१.५)	५.१ (४१.२)	१०.५ (५०.९)	१५.० (५९.०)	१७.८ (६४.०)	१७.० (६२.६)	१३.३ (५५.९)	५.७ (४२.३)	−०.६ (३०.९)	−४.१ (२४.६)	−६.१ (२१.०)
औसत वर्षा मिमी (इन्च)	५६.१ (२.२१)	७३.५ (२.८९)	८९.८ (३.५४)	६१.८ (२.४३)	३९.२ (१.५४)	६२.२ (२.४५)	२६७.० (१०.५१)	३०९.९ (१२.२०)	९८.२ (३.८७)	२९.३ (१.१५)	१७.८ (०.७०)	३७.३ (१.४७)	१,१४२.१ (४४.९६)
मासिक सौर्यप्रकाश घण्टा औसत	१९५.७	१८७.१	२०२.३	२५२.४	३११.९	३००.१	२६४.४	२५०.७	२६२.२	२७५.५	२४७.९	१९५.६	२,९४५.८
स्रोत १: (सामान्य)[57]
स्रोत २: (अधिकतम्)[58]

जनसाङ्ख्यिकी

ऐतिहासिक जनसङ्ख्या

वर्ष	जन.	±%
सन् १९७२	७७,०००	—
सन् १९८१	२०४,०००	+१६४.९%
सन् १९९८	५१९,१८०	+१५४.५%
सन् २०१७	१,०१४,८२५	+९५.५%
स्रोत: [59][60]

भाषा

सन् १९९८ को जनगणना अनुसार ७८% सहित अधिकांश जनसङ्ख्याको मातृभाषा पन्जाबी हो भने छ र मुख्य बोली पोठोहारी हो। कुल जनसङ्ख्या मध्ये १५% पस्तो भाषीहरू हुन्, जबकि १८% जनसङ्ख्याले अन्य भाषाहरू बोल्छन्।^[61] त्यस्तै सन् १९९८ को जनगणना अनुसार सहरको कुल आप्रवासी जनसङ्ख्या १० लाख छ जहाँ बहुमत (६९१,९७७) पन्जाबका हुन्।^[62][63] यस सहरका लगभग २१०,६१४ मानिसहरू सिन्ध र अन्य खयबर पख्तुनख्वा र आजाद कश्मीरका हुन्। यहाँका थोरै जनसङ्ख्या बलुचिस्तान र गिल्गित बल्तिस्तानका हुन्। ^[64]

साक्षरता

सहरका अधिकांश जनसङ्ख्या १५–६४ वर्षको उमेर समूहमा रहेका छन् जसको कुल प्रतिशत ५९.३८% हो।^[65] सहरको २.७३% जनसङ्ख्या ६५ वर्ष भन्दा माथिको छ भने ३७.९०% जनसङ्ख्या १५ वर्ष भन्दा मुनिको छ।^[66] इस्लामाबाद ८८% साक्षरता दर सहित पाकिस्तानमा सबैभन्दा बढी साक्षरता दर भएको सहर हो।^[67] सहरका ९.८% जनसङ्ख्याले मध्यवर्ती शिक्षा (कक्षा ११ र १२ को बराबर) हासिल गरेका छन्।^[68] देशको कुल जनसङ्ख्याको १०.२६% ले स्नातक हासिल गरेका छन् भने ५.२% जनसङ्ख्याले स्नातकोत्तर हासिल गरेका छन्। सहरको बेरोजगारी दर १५.७०% छ।^[69]

धर्म

इस्लाम धर्म सहरको सबैभन्दा ठुलो धर्म हो जहाँ सहरको ९५.५३% जनसङ्ख्या इस्लाम धर्मका अनुयायी हुन्।  ग्रामीण क्षेत्रमा यो प्रतिशत अझै बढी वा ९८.०%  छ। सन् १९९८ मा गरिएको जनगणनाका अनुसार, सहरी क्षेत्रहरूमा गणनाको हिसाबले मुस्लिमहरूको प्रतिशत ९८.८३ रहेको थियो। सहरको दोस्रो ठुलो धर्म ४.०७ सहित ईसाई हो जहाँ ग्रामीण क्षेत्रमा ईसाई धर्मको दर ०.९४% छ भने सहरी क्षेत्रमा ५.७०% रहेको छ। हिन्दु धर्म अनुयायीहरूको कुल जनसङ्ख्या ०.०२% रहेको छ भने अन्य अल्पसङ्ख्यक धर्मको प्रतिशत ०.०३ रहेको छ।^[70]

अर्थव्यवस्था

इस्लामआबाद सेयर बजार

जरइ तरकिअती ब्याङ्क लिमिटेड

इस्लामाबाद पाकिस्तानी अर्थतन्त्रको योगदानकर्ता हो। यसले देशको कुल ग्रहस्थ उत्पादनमा १% योगदान पुर्‍याउदँछ।^[71] सन् १९८९ मा स्थापित इस्लामआबाद सेयर बजार , कराची सेयर बजार र लाहोर सेयर बजार पछि पाकिस्तानको तेस्रो सबैभन्दा ठुलो सेयर बजार हो जुन सन् २०१६ मा,  पाकिस्तान सेयर बजारमा गाभिएको थियो। यसमा ११८ सदस्यहरू थिए जसमा १०४ संयुक्त निकाय र १८ व्यक्तिगत सदस्यहरू थिए। यसको औसत दैनिक कारोबार १० लाख सेयर भन्दा बढी छ।^[72]

विश्व बैङ्कको एक प्रतिवेदनका अनुसार, इस्लामाबाद पाकिस्तानमा व्यापार सुरु गर्न सबैभन्दा राम्रो स्थानको रूपमा मानिन्छ।^[73][74] इस्लामआबादको कारोबार कर बक्यौता तिर्नका लागि पाकिस्तानको सबैभन्दा बढी अनुरूप छ।^[75] सन् २०१२ सम्म, इस्लामाबाद  ठुलो कर एकाई कर राजस्वमा ३७१ अर्ब रुपैयाँका लागि जिम्मेवार थियो, जुन सङ्घीय राजस्व विभागले सङकलन गरेको सबै राजस्वको २०% हुन्छ।^[76] इस्लामआबाद सहर सूचना तथा सञ्चार प्रविधिमा तिव्र रूपमा विस्तार भइरहेको छ।  

संस्कृति

इस्लामाबाद पाकिस्तानको अन्य क्षेत्रबाट आएका धेरैजसो आप्रवासीहरूको स्थल हो। सहरमा पुरातनताको सांस्कृतिक र धार्मिक विविधता पाइन्छ। पोठोहार उच्च समस्थलीमा अवस्थित भएको कारण, आर्यन, सोआनी र सिन्धु घाटीको सभ्यता जस्ता पुरातन संस्कृति र सभ्यताका अवशेषहरू अझै यस क्षेत्रमा पाउन सकिन्छ।^[77][78] १५औँ शताब्दीको गखर किल्ला, फरवाला  किल्ला इस्लामाबाद नजिकै अवस्थित छ। यस क्षेत्रमा अवस्थित रावत किल्ला १६औँ शताब्दीमा गक्हरहरूले  निर्माण गरेका थिए जहाँ गाक्हरका प्रमुख सुल्तान सारङ खानको चिहान रहेको छ।^[78]

सयदपुर गाउँ सारङ खानका छोरा सयद खानको नाममा रहेको मानिन्छ। ५०० वर्ष पुरानो गाउँलाई मुघल सेनापति राजा मान सिंहले हिन्दु पूजाको स्थानमा रूपान्तरण गरेका थिए। राम कुण्ड, सीता कुण्ड, लक्ष्मण कुण्ड, र हनुमान कुण्ड गरी थुप्रै साना पोखरीहरू बनाएका थिए।^[79] यो क्षेत्रको सानो हिन्दु मन्दिर रहेको छ जहाँ हिन्दुहरूको उपस्थिति रहेको छ। सुफी फकिर पिर मेहर अली शाहको थान गोलरा सरिफमा अवस्थित छ, जुन पूर्व इस्लामी कालको समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदा हो। बौद्ध युगका पुरातात्विक अवशेषहरू अझै पनि यस क्षेत्रमा पाउन सकिन्छ।^[80] बारी इमामको मन्दिर मुगल सम्राट औरङ्गजेबले निर्माण गरेका थिए। बारी इमामको वार्षिक पर्वमा पाकिस्तानभरका हजारौँ भक्तजनहरू उपस्थित हुन्छन्।^[81] कार्यक्रम इस्लामआबादको सबैभन्दा ठुलो धार्मिक जमघट मध्ये एक हो। सन् २००४ मा, कार्यक्रममा १२ लाख भन्दा बढी व्यक्तिहरू उपस्थित भएका थिए।^[82]

इस्लामाबादको लोक विरसा सङ्ग्रहालयले पाकिस्तानको लोक र पारम्परिक सांस्कृतिक देनको विविध प्रकारको अभिव्यक्तिलाई सुरक्षित गर्दछ। यो शकरपडिअन पहाडको नजिकै अवस्थित छ भने यस क्षेत्र र पाकिस्तानका अन्य भागहरूबाट बुट्टेदार पोशाक, गहना, सङ्गीत वाद्ययन्त्र, काठका सामान, भाँडाकुँड र लोककलात्मक वस्तुहरूको ठुलो प्रदर्शनी हुने गर्दछ।^[83]

पर्यटन

फइसल मस्जिल

फइसल मस्जिद सहरको एक महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक स्थल हो र यसले दैनिक रूपमा धेरै पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्दछ।^[84] सन् १९८६ मा निर्मित फइसल मस्जिद साउदी अरबका राजा फइसल बिन अब्दुल अजीजको नामद्वारा नामकरण गरिएको थियो।^[85] यसले यो मस्जिदमा प्रार्थना गर्ने २४,००० मुसलमानहरूलाई एकत्रित गर्दछ। फइसल मस्जिदलाई साउदी अरबका सरकारले आर्थिक सहयोग गरेको थियो।^[86]

पर्यटकहरूका लागि महत्त्वपूर्ण ठाउँ मध्ये एक इस्लामाबादमा अवस्थित सन् २००७ मा निर्मित पाकिस्तान स्मारक हो। यसले पाकिस्तानको देशभक्ति र सार्वभौमिकताको प्रतिनिधित्व गर्दछ।^[87] यसको अन्डाकारको रूपमा बनाइएको छ जसको पर्खालहरू फूलको पातको आकारको छ। यसका साथै पर्खालमा विभिन्न कलाहरू प्रस्तुत गरिएको छ जसमा पाकिस्तानका अन्य पर्यटक स्थलहरू जस्तै बादशाही मस्जिद, मिनार-ए-पाकिस्तान र लाहोर किल्ला आदि पर्दछन्। इस्लामाबादमा पाकिस्तानका केही प्रतिष्ठित सङ्ग्रहालयहरू छन्।^[88] इस्लामाबाद सङग्रहालयमा यस क्षेत्रको गन्धरा कालदेखि नै बनेका थुप्रै अवशेषहरू र कलाकृतिहरू छन्।^[89]

मिनार-ए-पाकिस्तान

इस्लामाबाद १०औँ शताब्दी देखि आधुनिक युगका लागि सभ्यता र वास्तुकलामा निर्मित छ। इस्लामआबाद पोठोहार उच्चसमस्थलीमा अवस्थित भएकोले ढुङ्गे युगबाट सुरु हुने सभ्यताका अवशेषहरूमा यहाँका पर्यटकीय स्थलहरूमा भेटिन्छन्। इस्लामाबादमा ऐतिहासिक स्थलहरूको एक शृङ्खला छ जसले हिन्दु सभ्यतालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ।^[90]

मार्गला पहाड राष्ट्रिय निकुञ्ज इस्लामाबादको उत्तरी क्षेत्रमा अवस्थित छ भने यो हिमालयको निकटतामा रहेको छ। राष्ट्रिय निकुञ्जमा सुरम्य उपत्यका र दर्शनीय पहाडहरू समावेश छन्। क्षेत्रमा विभिन्न प्रकारका जनावरहरू पाइन्छन्। वन्यजन्तु र वनस्पतिद्वारा सुसज्जित मार्गला पहाड राष्ट्रिय निकुञ्ज पर्यटकहरूका लागि राम्रो भ्रमण स्थल हो।^[91][92]

शिक्षा

इस्लामाबाद ९८% सहित पाकिस्तानको सर्वाधिक उच्च साक्षरता दर भएको सहर हो।^[65] सहरमा देशको सबैभन्दा उन्नत शैक्षिक संस्थानहरू छन्। सहरमा सार्वजनिक र निजी क्षेत्रको शैक्षिक संस्थानहरूको ठुलो सङ्ख्या उपस्थित छन्। राजधानीमा उच्च शिक्षा संस्थानहरू या त सङ्घीय वा निजी सङ्गठनहरूद्वारा प्रशासित छन् र ती सबैलाई पाकिस्तानको उच्च शिक्षा आयोगले मान्यता दिएको छ।^[93] शैक्षिक योजना तथा व्यवस्थापन प्रतिवेदनका अनुसार सन् २००९ मा सहरभरि ९१३ मान्यता प्राप्त शैक्षिक संस्थाहरू थिए जसमा ३१ पूर्व प्राथमिक, २ धार्मिक, ३६७ प्राथमिक, १६२ आधारभूत, २५० उच्च र ७५ महाविद्यालय र २६ स्नातकोत्तर महाविद्यालय समावेश छन्।^[94] इस्लामाबादमा ७ वटा शिक्षक प्रशिक्षण केन्द्र थिए। राष्ट्रिय औसतको तुलनामा इस्लामाबादमा लिङ्ग समानता सूचकाङ्क ०९३ रहेको छ जहाँ राष्ट्रिय स्तरमा यो ०.९५ रहेको छ।^[8]

सन्दर्भ सामग्रीहरू

1. قومی اسمبلی کے حلقوں کی حتمی فہرست, الیکشن کمیشن آف پاکستان, २०१८, मूलबाट १० मे २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १८ मे २०१८।
2. "شیخ انصر عزیز میئر اسلام آباد کے عہدے پر بحال"। اب تک (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १३ जुन २०२०।
3. वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२०-०६-१३ मिति
4. "राजधानी विकास प्राधिकरणको तथ्याङ्क"। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२१-०१-०९ मिति
5. "ویں آبادی اور رہائشی مردم شماری کے اختیاری خلاصہ نتائج", پاکستان کے محکمہ شماریات, अन्तिम पहुँच २४ नोभेम्बर २०१७।
6. "ضلع وسطی مردم شماری کے نتائج مردم شماری", पाकिस्तान तथ्याङ्क विभाग, मूलबाट २०१७-०८-२९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१७-०९-०३। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१७-०८-२९ मिति
7. "उप राष्ट्रिय मानव विकास सूचकाङ्क", ग्लोबल डाटा ल्याब, २०१८, अन्तिम पहुँच १४ मार्च २०२०।
8. "इस्लामआबाद सहर"। पाकपिडिया - पाकिस्तानको राष्ट्रिय विश्वकोश (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १३ जुन २०२०।
9. "ضلع وسطی مردم شماری کے نتائج مردم شماری" (PDF)। पाकिस्तान तथ्याङ्क विभाग। सङ्ग्रह मिति २०१७-०९-०३।
10. Mir, Saad Iftekhar (२०२०-०५-०६), "Islamabad: A jewel in Pakistan’s crown", The Wallet (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २०२०-०५-१६। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२०-०६-१३ मिति
11. हेटलन्ड, एट्ले (२३ मार्च २०१४), "Islamabad – a city only for the rich?", डाउन, अन्तिम पहुँच २३ अक्टोबर २०१६।
12. "Safe City Project gets operational: Islooites promised safety – The Express Tribune", द एक्सप्रेस ट्रिब्युन (उर्दुमा), ६ जुन २०१६, अन्तिम पहुँच ७ जुन २०१६।
13. "فیصل مسجد: جنوبی ایشیا کی سب سے بڑی عظیم الشان مسجد+تصاویر" (उर्दु भाषा)। اسلام آبا। १३ जुन २०२०।
14. "اسلام آباد", اسلام آباد, मूलबाट ३० जुन २००८-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १८ अप्रिल २००९ मिति
15. "Capital Development Authority", www.visitislamabad.net, मूलबाट १२ मे २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ जुन २०१६। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १२ मे २०१६ मिति
16. "پاکستان کی سب سے بڑی مسجد"। پاکستانی ڈب। २१ सेप्टेम्बर २०१९।
17. Leslie Noyes Mass (१५ सेप्टेम्बर २०११)। "Back to Pakistan: A Fifty-Year Journey"। Rowman & Littlefield Publishers। पृष्ठ 170।
18. "Pakistan: From the Rhetoric of Democracy to the Rise of Militancy"। पाकिस्तान: राउटलेज। २१ जुन २०२०। पृष्ठ ८३।
19. "قومی یادگار: ساخت پاکستان کی تاریخ کی عکاسی کرتا ہے۔ ایکسپریس ٹربیون", ایکسپریس ٹریبون (उर्दुमा), २९ अगस्ट २०१३।
20. "GaWC – The World According to GaWC 2016", lboro.ac.uk, १५ अप्रिल २०१७, अन्तिम पहुँच २४ अप्रिल २०१७।
21. "پولیس کا دعوی ، اسلام آباد میں جرائم کی شرح میں کمی", The Nation (उर्दुमा), २८ मार्च २०१५।
22. "چیچنیا میں یورپ کی سب سے بڑی مسجد کا افتتاح", بی بی سی اردو (उर्दुमा), अन्तिम पहुँच २५ अप्रिल २०२०।
23. "G-12, a sector housing rich, poor alike", द नेसन (en-USमा), अन्तिम पहुँच २३ अक्टोबर २०१६।
24. HEC, Pakistan, "HEC University Rankings by Category", मूलबाट २७ फेब्रुअरी २०१२-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २७ फेब्रुअरी २०१२ मिति
25. "इस्लामआबादको इतिहास"। पाकिस्तान डटनेट।
26. وزارت دفاع پاکستان, "پوٹھوہار", मूलबाट ६ नोभेम्बर २०१०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ अगस्ट २००९। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ६ नोभेम्बर २०१० मिति
27. "اسلام آباد کے اسکرڈ راکس", ڈان کی, २ अगस्ट २००९, मूलबाट ७ अगस्ट २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २७ जुन २०१०। = Archive.today अभिलेखिकरण ७ अगस्ट २००९ मिति
28. "آج 1 اگست 1960 کو دارالحکومت کراچی سے منتقل ہوا تھا"। ویب ڈیسک। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
29. "بھٹو صاحب اور ٹیکسلا میں مہاتما بدھ کا تاریخی پیپل"। رضوان ظفر گورمانی। १४ जुन २०२०।
30. https://www.kuna.net.kw/ArticlePrintPage.aspx?id=1271697&language=ur
31. https://paknetmag.blogspot.com/search/label/Stamps%20of%20Pakistan%20Year%27s%202003
32. "Across the Wagah: An Indian's Sojourn in Pakistan"। Promilla। १ जनवरी २००४। पृष्ठ २३–६२।
33. "پاکستان کے پاس کیا کچھ ہے"। بظاہر چھوٹا (اردو भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
34. "New Orient"। Czechoslovak Society for Eastern Studies (४–६ संस्करण)। प्राग। १९६५। पृष्ठ ५६५। |युआरएल= अनुपस्थित वा खाली (मद्दत)
35. जोनाथन एम ब्लुम, सम्पादक (२३ मार्च २००८)। "The Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture"। अमेरिका: अक्सफोर्ड विश्वविद्यालय। पृष्ठ ३०९।
36. उल्फगाङ साक्सन (११ अप्रिल १९८८), "New Capital City With an Industrial Twin", द न्युयोर्क टाइम्स, अन्तिम पहुँच १ जुलाई २०१२।
37. سی ڈی اے اسلام آباد, "اسلام آباد کی تاریخ", मूलबाट १२ मे २०१६-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १२ मे २०१६ मिति
38. राजधानी विकास प्राधिकरण, इस्लामआबाद Islamabad। "इस्लामआबादको जनसाङ्ख्यिकी"।
39. "सार्क स्थापनाको पैँतीऔँ वर्ष : १९औँ शिखर सम्मेलन अन्योलमा"। रेडियो नेपाल। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
40. "पाकिस्तानमा शक्तिशाली भूकम्प, तीनको मृत्यु"। अनलाइन खबर। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
41. "لال مسجد کا محاصرہ، کسی کو عمارت میں آنے جانے کی اجازت نہیں'"। آزاد اردو (اردو भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
42. "سلمان تاثیر شہید: پھر ہمیں قتل ہو آئیں، یارو چلو"। ہم سب (اردو भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
43. "سلمان تاثیر قتل، جائے وقوعہ کی تصاویر"। بی بی سی اردو (اردو भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
44. A Reporter (२८ जनवरी २०१४), "Shahbaz to inaugurate work on Metro Bus Service on Feb 28", डाउन, अन्तिम पहुँच १४ मार्च २०१६।
45. "اسلام آباد: پاکستانی فضائیہ کا ایف 16 تباہ، پائلٹ ہلاک ..."। बिबिसी उर्दु (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
46. "اسلام آباد میں پاک فضائیہ کا طیارہ گرنے کی ویڈیو منظر عام ..."। باد میں پاک (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
47. "مارگلہ ہلز نیشنل پارک کا کروڑوں کا پتھر سی ڈی اے کی ملی بھگت سے آئی ایٹ کے انٹرچینج کی نذر"। جیو اردو (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
48. "اسلام آباد'مارگلہ ہلز نیشنل پارک میں چیتوں اور گیدڑوں کا راج"। اے ایف پی (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
49. "مارگلہ ہلز نیشنل پارک پر درختوں کی کٹائی کے خلاف نوٹس"। شیئر کریں (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
50. "پاکستان کی سول سوسائٹی آب و ہوا کی تبدیلی کے مقابلے کے لیے سرگرم" (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
51. "इन्टरनेट अभिलेख", १३ जुन २०१०, मूलबाट १३ जुन २०१०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १५ जनवरी २०१२।
52. "Average Conditions, Islamabad, Pakistan", अन्तिम पहुँच २५ सेप्टेम्बर २००९।
53. "Severe Storms on dated 23rd July 2001 Islamabad, Pakistan", Abdul Hameed, Director Pakistan Meteorological Department।
54. "Weather Log – July 21–31, 2001", National Climatic Data Center, ६ अगस्ट २००१।
55. "کورونا وائرس: راولپنڈی و اسلام آباد میں ایک 'سپر سپریڈرز' کی بےاحتیاطی نے کیسے درجنوں افراد کو متاثر کیا؟" (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १४ जुन २०२०।
56. "Urban growth monitoring along Islamabad Highway", GIS Development।
57. "इस्लामाबादको जलवायु (सन् १९६१-१९९० सम्म)", قومی سمندری اور ماحولیاتی انتظامیہ, अन्तिम पहुँच जनवरी १६, २०१२।
58. "اسلام آباد کی انتہا", محکمہ موسمیات پاکستان, अन्तिम पहुँच १ फेब्रुअरी २०२५।
59. الہی, اسد (२००६)। ""پاکستان شماریاتی جیبی کتاب ""। اسلام آباد ، پاکستان: حکومت پاکستان: شماریات ڈویژن। पृष्ठ २८। सङ्ग्रह मिति २९ मार्च २०१८। |अध्याययुआरएल= उपेक्षा गरिएको छ (मद्दत)
60. "مردم شماری کے نتائج مربوط کریں" (PDF)। پاکستان بیورو آف شماریات। २०१७। पृष्ठ १३। सङ्ग्रह मिति २९ मार्च २०१८।
61. Population Census Organization, Govt. of Pakistan, "POPULATION BY MOTHER TONGUE", मूलबाट १७ फेब्रुअरी २००६-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १७ फेब्रुअरी २००६ मिति
62. "بانی پاکستان قائد اعظم محمد علی جناح کا پیغام"। صرف اردو، او (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
63. "ریحام کی زبان اورگلائی کاموبائل کھلاتواوقات سامنےآجائےگی"। سلام آباد (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
64. Population Census Organization, Govt. of Pakistan, "MIGRANT POPULATION BY PLACE OF BIRTH", मूलबाट १३ नोभेम्बर २०१०-मा सङ्ग्रहित।
65. "شرح خواندگی", پاکستان بیورو آف شماریات, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१३।
66. آبادی مردم شماری کی تنظیم ، حکومت پاکستان کا, "انتخابی عمر کے گروہوں کے ذریعہ آبادی", मूलबाट २७ अगस्ट २०१०-मा सङ्ग्रहित।
67. آبادی مردم شماری کی تنظیم ، حکومت پاکستان کا, "تعلیم کی سطح کے لحاظ سے آبادی", मूलबाट २० जुलाई २००९-मा सङ्ग्रहित।
68. آبادی مردم شماری کی تنظیم ، حکومت پاکستان کا, "غیر معیاری شرحیں", मूलबाट २७ अगस्ट २०१०-मा सङ्ग्रहित।
69. آبادی مردم شماری کی تنظیم ، حکومت پاکستان کا, "لیبر فورس کی شراکت کی شرحیں", मूलबाट २७ अगस्ट २०१०-मा सङ्ग्रहित।
70. گورنمنٹ پاکستان کا, "مذہب کے ذریعہ آبادی", मूलबाट १७ जुन २००६-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १७ जुन २००६ मिति
71. "کراچی اسٹاک مارکیٹ میں پوائنٹس کی نمایاں تیزی ریکارڈ"। ویب ڈیسک (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
72. "کراچی اسٹاک مارکیٹ میں پوائنٹس کی نمایاں تیزی ریکارڈ"। ویب ڈیسک।
73. سٹاک ایکسچینج کی تفصیل^{[स्थायी मृत कडी]}
74. "Faisalabad best place to do business in Pakistan", द एक्सप्रेस ट्रिब्युन, ३० जुन २०१०।
75. "Doing Business in Islamabad", Doing Business, विश्व ब्याङ्क, २०१०, अन्तिम पहुँच २५ डिसेम्बर २०१७।
76. "Rs 371bn revenue target: FBR hails LTU Islamabad's performance", बिजनेस रेकडर, ५ जुलाई २०१२, अन्तिम पहुँच ९ जुलाई २०१२।
77. WikiMapia, "Pharwala Fort"।
78. पर्यटन मन्त्रालय, पाकिस्तान सरकार, "Forts of Pakistan", मूलबाट २७ सेप्टेम्बर २००९-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २७ सेप्टेम्बर २००९ मिति
79. "Sidpur Village", द डेली टाइम्स।
80. "Golra Sharif"।
81. "اسلام آباد کا ماحول کشيدہ، فضل الرحمن کی اہم تقرير"। کشيدہ (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
82. Viamigo, "रावलपिन्डी/इस्लामआबाद सहर भ्रमण"। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०११-०७-१७ मिति
83. "اسلام آباد میں فنون لطیفہ اور ثقافت کے فروغ کا منصوبہ چودہ سال بعد بھی نامکمل"। رجحان (उर्दु भाषा)।
84. "فیصل مسجد: جنوبی ایشیا کی سب سے بڑی عظیم الشان مسجد+تصاویر"। سب سے زیادہ دیکھی گئی خبریں (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
85. "ضلعی انتظامیہ کا فیصل مسجد میں اعتکاف کی اجازت دینے کا فیصلہ"। ویب ڈیسک (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
86. "سعودی فیصل پاکستان کی مسجد" (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
87. "مدینہ کی مسجدِ نبوی: مٹی کے کمرے سے دنیا کی دوسری بڑی مسجد تک"। نومبر (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
88. میگزین ڈیسک। "مینارِ پاکستان کی کہانی" (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
89. سلیم انور عباسی। "شاہ فیصل مسجد" (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
90. ""ریکارڈ کاپی"", मूलबाट २८ डिसेम्बर २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ८ मार्च २०२०। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २८ डिसेम्बर २०१७ मिति
91. "'جو تھوڑا سا مارگلہ بچ گیا وہ ہم نے بچایا ہے'"। مناظر (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
92. "مارگلہ کی پہاڑیوں پرقائم مونال ریسٹورنٹ سیل"। پرقائم (उर्दु भाषा)। सङ्ग्रह मिति १५ जुन २०२०।
93. "Planning Urban Education: New Techniques to Transform Learning in the City"। शिक्षा प्रविधि प्रकाशन। १९७२। पृष्ठ १११। सङ्ग्रह मिति ३ जुलाई २०१२।
94. "पाकिस्तान शिक्षा तथ्याङ्क २००८–०९", मूलबाट १७ जनवरी २०१३-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १७ जनवरी २०१३ मिति

बाह्य कडीहरू

• इस्लामाबादसँग सम्बन्धित चित्र तथा श्रव्यदृश्यहरू विकिमिडिया कमन्समा रहेको छ।
• आधिकारिक वेबसाइट
• राजधानी विकास प्राधिकरण
• इस्लामाबाद कर्लीमा
• यस पृष्ठ सम्बन्धित भौगोलिक तथ्याङ्क इस्लामाबाद ओपन स्ट्रिट नक्सामा रहेको छ।