From Wikipedia, the free encyclopedia
Bolivien (up Quechua un Aymara ok Qullasuyu) is en Binnenstaat in Süüdamerika un nöömt wurrn na Simón Bolívar, en süüdamerikaansch Unafhängigkeitskämper. Dor leevt 8.989.046 Inwahners up 1.098.581 km² (Platz 84 in de Welt). Dat sünd 8,2 Inwahners up een km². Bolivien grenzt in’n Westen an Peru un Chile, in’n Süden an Argentinien un an Paraguay, in’n Noorden un in’n Oosten an Brasilien.
| |||||
| Wahlspröök: Spaansch: ¡La unión es la fuerza! (Översetten: Eenheit maakt stark) | |||||
| Natschonalhymne: Bolivianos, el hado propicio | |||||
 | |||||
| Hööftstadt | Sucre BOL 16.5° 00′ S, 66.15° 00′ W | ||||
| Gröttste Stadt | Santa Cruz | ||||
| Amtsspraak | Spaansch, Quechua, Aymara | ||||
| Regeren • Präsident |
Präsidialrepublik Luis Arce | ||||
| Unafhängigkeit | |||||
| Grött • Allens • Water (%) |
1.098.581 km² 1,29 % | ||||
| Inwahnertall • Juli 2006 afschätzt • 2001 Tellt • Inwahnerdicht |
8.989.046 8.274.325 7,9/km² | ||||
| Geldsoort | Boliviano (BOB) | ||||
| BBP | 8 Milliarden $ (2006) 2.817 $ je Kopp | ||||
| Tietzoon • Sommertiet |
– (UTC-4) – (UTC?) | ||||
| Internet-TLD | .bo | ||||
| ISO 3166 | BO, BOL | ||||
| Vörwahl | +591 | ||||
| {{{FOOTNOTEN}}} | |||||
 | |||||
Dwars dör Bolivien dör gaht twee grote Keden vun de Anden, de wiet ut’neen liggt. Se kladdert rup bit hen to 6.500 m. De hööchsten Bargen sünd de Sajama mit siene 6.542 m un de Illimani mit siene 6.439 m. Twuschen düsse Bargkeden liggt dat zentrale Hoochland mit Naam vun „Altiplano“. Dat is bi 3.000 bit 4.000 m hooch un langt wiet na dat Naberland Peru rin. In’n Süden höört dor noch de Noordwesten vun Argentinien mit to. Dat Altiplano is an un for sik de wichtigste Deel vun dat Land. Bi 80 % vun all Inwahners leevt hier, ofschoonst dat man bloß en drüdden Deel vun Bolivien utmaken deit. Twuschen den ööstlichen Afhang vun de Anden un dat Bargland vun Oostbolivien reckt de Yungas mit en Hööchte vun 1.200 bit 1.800 m över NN.
De gröttste Deel vun Bolivien sünd de Llanos. Se reckt vun dat Bargland vun Oostbolivien bit na de Grenzen na Brasilien hen. In düt tropisch-hete Siedland leevt man bloß en ganz paar Minschen. Hier gifft dat de dröge Savann vun den Gran Chaco un de gemarken vun den tropischen Regenwoold in Amazonien.
Midden in den Altiplano liggt dat Titicaca-Meer. Dat is dat hööchste Binnenmeer up de Eer, wo ok noch Schipperee up bedreven warrt. Midden dör dat Meer dör löppt de Grenz na Peru langs.
Dat gröttste Soltmeer up de Eer is mit 12.000 km² de Salar de Uyuni.
Dat Klima in Bolivien is, vunwegen de unbannigen Unnerscheden in de Hööchde ganz unnerscheedlich. Groff updelen kann een
Bolivien siene offizielle Hööftstadt is Sucre. De Regeerung sitt avers in La Paz. Dat is ok de wichtigste Stadt vun’t Land. Se liggt up en Hööchde vun 3.200 bit 4.100 m un is dor de hööchste Sitt vun en Regeerung up de ganze Welt mit.
De gröttsten Städer in Bolivien sünd, upstellt na de Tahl vun Inwahners in de Johren 2008 (hooch rekent) un 2005 (tellt)[1]
Vunwegen de Verwaltung is dat Land updeelt in 9 Departamenten (departamentos).
| Departament | km² | Inwahners | Inwahners/km² | Hööftstadt |
|---|---|---|---|---|
| Beni | 213.564 | 362.521 | 1,70 | Trinidad |
| Chuquisaca | 51.524 | 531.522 | 10,32 | Sucre |
| Cochabamba | 55.631 | 1.455.711 | 26,17 | Cochabamba |
| La Paz | 133.985 | 2.350.466 | 18,04 | La Paz |
| Oruro | 53.588 | 391.870 | 7,31 | Oruro |
| Pando | 63.827 | 52.525 | 0,82 | Cobija |
| Potosí | 118.218 | 709.013 | 6,00 | Potosí |
| Santa Cruz | 370.621 | 2.029.471 | 5,48 | Santa Cruz de la Sierra |
| Tarija | 37.623 | 391.226 | 10,40 | Tarija |
| alle | 1.098.581 | 8.274.325 | 7,56 | . |
47, 3 % vun de Inwahners vun Bolivien sünd Indianers, tomeist Quechua (30,7% = 3,2 Mio.) un Aymara (25,2% = 2,5 Mio.). 27,5 % vun de Inwahners sünd Mestizen, de Rest sünd Witte, de ut Europa afstammen doot. De middelgroten Gruppen vun Indianers, as Chiquitanos (180.000), Guaraní (130.000) un Moxeños (80.000) weert noch jümmers grötter. 1995 is de Verfaten ännert wurrn un vun dor af an warrt Bolivien as en multikulturell un pluriethnisch Land ankeken mit glieke Rechten för de Indianers un jem ehr Spraken.
As de Spaniers dat Land erovert hefft, sünd alleen in dat Departament Santa Cruz 80 Volksgruppen to finnen ween. Hüdigendags gifft dat bloß noch 40 Volksgruppen in dat ganze Land. Se höört to 35 Spraakfamilien to. De gröttsten Völker leevt in dat Hoochland. Dor maakt de Quechua un de Aymara mit 3,2 un 2,5 Mio. Lüde en groten Deel vun de Inwahners ut. De lüttjen un luerlüttjen Stämm weert in de neegste Tied wohrschienlich utstarven.
Siet en Reeg vun Johren warrt eernsthaftig versöcht, de Kinner up dat platte Land in ehre indiaansche Mudderspraak dat Schrieven un Lesen bi to bringen. Düsse Spraken schöllt ok för bestimmte Studien (as Lehramt un Medizien) as Plicht- oder tominnst as Freefack vörschreven weern. 1995 is de Verfaten ännert wurrn, so dat de Indianers in dat Land as egen Volk mit egen Kultur un egen Rechten ankeken warrt.
In ganz Bolivien is Spaansch Amtssprake. In jede Region vun dat Land gellt avers na de Verfaten tominnst en wietere indigene Spraak as Amtssprake. To de wichtigsten vun de 36 Indianerspraken höört Aymara, Quechua un de Tupi-Guarani-Spraken. Mehr as 80 % vun de Inwahners snackt Spaansch, sunnerlich in de Städer. Up dat Land warrt meist en vun de Indianerspraken snackt. Veel Bolivianers wasst avers ok mit twee Spraken up. In de Scholen un an de Universitäten warrt tomeist bloß up Spaansch Unnerricht geven, man vun 1995 af an gifft dat ok Bilingualen Unnericht.
| Inwahners öller, as 6 Johre na Spraken |
Tohopen | bloß Spaansch |
bloß Quechua |
bloß Aymara |
bloß Guaraní |
bloß annere indigene Spraken |
Spaansch un Quechua |
Spaansch un Aymara |
Spaansch un Guaraní |
Spaansch un annre |
annere Spraak- Kombina- tschonen |
utlannsche Spraken |
ahn Utkunft | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bolivien (2001) | 6.948.605 | 3.258.822 | 519.364 | 232.534 | 8.678 | 11.975 | 1.368.759 | 1.009.404 | 43.535 | 28.356 | 425.321 | 25.714 | 16.143 | ||
| in Prozent | 100 % | 46,9 % | 7,5 % | 3,3 % | 0,1 % | 0,2 % | 19,7 % | 14,5 % | 0,6 % | 0,4 % | 6,1 % | 0,4 % | 0,2 % |
In dat Johr 2006 konn en Jung, de in Bolivien boren wurrn is, dor mit reken, in’n Döörsnitt 64 Johre oolt to weern. Deerns weert in’n Döörsnitt 67 Johre oolt.[2] De meisten Inwahners hefft keen Krankenversekerung[3][4]
De meest Lüüd in Bolivien sünd katholsch (95%).
De Gemarken vun dat hüdige Bolivien sünd vun verscheden Kulturen besiedelt wurrn. De wichtigste weer de Zivilisatschoon vun Tihuanaco. Dat is in’t 15. Johrhunnert Deel vun dat Inka-Riek wurrn. In dat 16. Johrhunnert hefft de Spaniers dat Land innahmen. Dormols geev dat dor bannig veel Sülver. Bolivien is toeerst en Deel vun dat Viezkönigriek Peru un later vun dat Viezkönigriek Rio de la Plata ween.
De Striet um de Unafhängigkeit güng 1809 los. Dormols weer Spanien in de Hand vun Napoleon un konn sik um siene Kolonien nich groot scheren. 1825 is dat Land vun Simón Bolívar befreet wurrn. Vun em hett dat later denn sien Naam kregen. Eerst hett Bolivien in en Union mit Peru leevt, man dat duer nich lang, denn is dat Land sülvstännig wurrn. De Union harr eersten den Konföderatschoonskrieg vun Peru un Bolivien (1836–1839) gegen Chile verloren un möss dor allerhand Land aftreden. In’n Salpeterkrieg (1879–1883) hett Bolivien düt Land mit sien Togang to de See den endgüllig an Chile afgeven mösst. In’n Chacokrieg (1932-1935 hett Bolivien denn ok gegen Paraguay verloren un möss unbannig veel Land in’n Süden an Paraguay afgeven. Bolivien höört to de Andengemeenschop, de 1969 grünnt wurrn is. Vun 1995 af an is dor en Zoon vun’n Freehannel twuschen de Staten inricht’ wurrn, de Liddmaten sünd.
Wat de Kultur un de verscheden Volksgruppen angeiht, hett dat in Bolivien Revolutschonen geven un Machtövernahmen vun dat Militär. In de fröhen 1980er Johren is en Militär-Junta stört wurrn, vunwegen datt en Demokratie inricht’ weern scholl.
In’n Oktober 2003 hett dat wiethen Unroh geven. Dor hannel sik dat meist um en Upstand vun dat ganze Volk bi. Dat güng dor üm, datt de wichtige Rohstoff Eerdgas in de Hand US-amerikaansche Konzernen kamen scholl. Dor hefft de Gewerkschaften sik gegen up de Achterbeen stellt un Lawei maakt. To’n Deel güng dat mit Gewalt gegen de Reformen, de de IWF foddert harr, dormit de Utlandsschullen afboot weern konnen. Alltohopen scholl in den Huushollt vun’n Staat veel Geld spaart weern. In’n Februar 2003 güng dat los mit Lawei bi de Polizei. De Regeerung hett Militär gegen de „Upsternaatschen“ insett, um un bi 60 Lüde sünd dor bi umkamen. Dat hett avers bloß dor to föhrt, datt sik nu noch mehr Lüde achter de Demonstranten stellen döen. Amenn möss Präsident Gonzalo Sanchez de Lozada Bott geven un na de USA in’t Exil gahn. Een Johr later hett dat Parlament vun Bolivien em anklaagt. Viezpräsident Carlos Mesa is an den Präsidenten siene Stäe treden.
In’n Januar 2005 geev dat nee Theater in de Region Santacruz, wo veel Rohstoffen vörkaamt. En Reeg vun politische Gruppen harr sik tohopenslaten un stüer up de Unafhängigkeit vun düsse Region to. Vördem weer dat to Massenprotesten gegen de hogen Benzinpriesen kamen. De Massen harrn verlangt, de Gas-Industrie scholl nu vun’n Staat övernahmen weern. Verscheden Institutschonen, dormank de Präfektur, weern en korte Tied lang vun de Upsternaatschen besett’.
As in Juni vun datsülvige Johr wedder soziale Unroh upkeem, möss Präsident Carlos Mesa Bott geven. He weer dor to dwungen vunwegen wekenlangen Lawei un afsparrte Straten, so, datt de Hööftstadt nich mehr versorgt weern konn. Na allerhand Striet un Dör’nanner hett dat denn an’n 18. Dezember 2005 nee Wahlen geven.
An’n meisten Chancen bi de Wahlen harrn Evo Morales un Jorge Quiroga. Morales weer de Baas vun de Kokabuern. He höör to de sozialistische Bewegung Movimiento al Socialismo un stunn för de grote Masse vun Indianers in Bolivien. Quiroga weer en konservativen Witten, de al vördem mol Präsident ween weer. Morales hett de Wahlen mit 54 % vun de Stimmen wunnen. Dat weer dat eerste Mol in de demokraatsche Tied siet 1982, datt en Kannedaten de afsolute Mehrheit kregen hett. Bovenhen is Morales de eerste Indianer, de Präsident vun Bolivien wurrn is, ofschoonst de Indigenos de grote Mehrheit vun de Inwahners in Bolivien utmaakt. Unner Eed nahmen wurrn is Morales an’n 21. Januar 2006.
An’n 1. Mai hett Morales de Eerdgasindustrie vun dat Land in den Staat sien Besitt övernahmen. Internatschonal weer dat duchtig umstreden, man dor hett he en Wahlverspreken an de Indianers mit wohr maakt.
Ofschoonst Bolivien riek is an Rohstoffen (fröher Sülver, denn Tinn, hüdigendags sunnerlich Eerdgas), is dat Land en vun de armsten Länner in Süüdamerika. Na de Dependenztheorie vun Wetenschopslüde ut Süüdamerika, weer dat Land jummers noch armer wurrn, wenn de Unnernehmen, de de Rohstoffen afboot hefft, ohn dor en anstännigen Pries för to betahlen, nich vun’n Staat övernahmen wurrn weern.
Bi de Wahlen an'n 6. Dezember 2009 is Evo Morales mit 64 % vun de Stimmen wedder wählt wurrn. 94 % vun all Wählers hefft bi de Wahl mit afstimmt.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
