Remove ads
t West-Veluws is n groep van Nedersaksiese dialekten die espreuken wörden in de Nederlaandse provinsie Gelderlaand. t Wördt espreuken in verschillende Veluwse gemeenten, onder aandere in: Armelo, Barneveld, Harderwiek, Niekark, Nunspeet, Putten, Scharpezeel, in zes darpen in de gemeente Ede (namelik: Lunteren, Harskamp, Otterlo, Wekerum, Hoenderloo*, Deelen) en twee darpen in de gemeente Apeldoorne (namelik: Uddel en Hoenderloo*)
t West-Veluws wördt oek espreuken in de Utrechtse plaotse Bunschoten-Spakenburg en van oorsprong oek in Leusden en Amersfoort, mer hier is t dialekt al (zo goed as) uutestörven. t Geschei tussen t West-Veluws in t noordoosten en Utrechts en Zuud-Gelders in t zuudwesten is iezelig refelig: oek de dialekten van bieveurbeeld Soest, Eemnes, Huzen en Laoren hebben nog Nedersaksiese kenmarken. Disse dialekten wörden dan oek wel heel soms bie t West-Veluws erekend, mer meestentieds bie t Hollaands of t Utrechts.[1]
Remove ads
Kenmarkend veur t Veluws is dat t n soort van overgangstaal is tussen t Nedersaksies en t Nederfrankies (waor t Nederlaands toe beheurt), sommige taalkundigen zien t daorumme as n Nederfrankies dialekt, mer de meeste taalkundigen bin t derover ees dat t n echt Nedersaksies dialekt is mer dan wel mit n bult Nederfrankiese invleujen. Hoe korter je bie t geschei koemen mit t Oost-Veluws, hoe groter de Nedersaksiese invleud wördt en hoe kleinder de Nederfrankiese invleud over t algemeen. Der bin oek n paor dialektindelingen waorbie t West-Veluws plus de dialekten van Oldebroek en Elburg Veluws eneumd wörden en waorbie de rest van t Oost-Veluwse taalgebied tot t Sallaands erekend wördt. Dit kömp umdat de grens tussen t Oost-Veluws en t Sallaands nogal willekeurig is, disse grens besteet taalkundig dus feitelik niet.
Remove ads
Veluws wördt veural thuus epraot deur t wat ouwere volk en oek nog deur sommige jongeluui, mer dan vake al meer mit n Nederlaandsere invleud as der ouwers of groepouwers. De meeste meensen kunnen t West-Veluws wel goed begriepen, mer a'j veerder naor t oosten of t noorden gaon wördt t veur meensen die Standardnederlaands as moerstaal hebben meestentieds wat lastiger. t Putters is theoreties dus makkeliker te begriepen as t Nunspeets veur volk die gien plat kan praoten.
Oek al praoten meensen ginnerasies lange gien plat meer, toch blif der altied wel wat hangen, zo heur je in t Nederlaands op de Veluwe meensen praoten over n deur die los staat of der wördt evreugen hoe laat de zaak los gaat of je heuren ze praoten over t eten dat overstuur is.
Over t algemeen wördt der binnen t West-Veluwse taalgebied meer dialekt espreuken in de noordelike plaotsen as in de zujelike plaotsen, dit is veural zo veur de plaotsen die an t geschei mit Utrecht liggen, n uutzundering hierop is Bunschoten.
Remove ads
Der wördden n tied lank ewörken an t Woordenboek van de Gelderse dialecten (WGD) mer op 7 november 2008 is dan toch t leste deel Veluwe. De wereld verschenen. In disse woordenboekenreeks staon onder aandere woorden uut t West-Veluws, t Oost-Veluws, t Urkers en dialekten uut de umliggende gebiejen vermeld. Der is oek n versie beschikbaor veur t rivierengebied van Gelderlaand. In oktober 2005 is t eerste deel verschenen Veluwe. Het huis van Harrie Scholtmeijer en uutgever Matrijs, in november 2006 is t tweede deel Veluwe. De mens verschenen, en in november 2008 t darde en leste deel Veluwe. De wereld. Der bin oek nog n bult vragenliesten die in-evuld bin mer die niet in t boek verwarkt staon, t was de bedoeling dat disse informasie in de toekomst op internet ezet zol wörden.
Der bin oek al wat aandere dialektboeken uutebröcht, mer niet zokke grote projekten. Eerder bin der al op kleine schaole plaostelike dialektboeken uutebröcht, bieveurbeeld in Putten [2], Niekark [3], Scharpezeel [4], Bunschoten [5], Nunspeet [6] en n boek veur de hele Noordwest-Veluwe [7] n lieste mit alle dialekwoordenboek en boeken in t plat vie'j in t Woordenboek van de Gelderse Dialecten.
Remove ads
Der is nog gien officiële spelling veur de Veluwse dialekten, mer de IJsselacademie (Iesselakademie) hef n spelling ontwikkeld veur de Noordwest-Overiesselse, Sallaandse en Oost-Veluwse dialekten, die volgens de IJsselacademie oek veur de West-Veluwse dialekten en t Urkers gebruukt kan wörden. De schriefwieze slöt grotendeels an bie t Standardnederlaands en bie aandere Nedersaksiese taalvarianten. Daornaost wörden oek wel de Algemene Nedersaksische Schriefwieze gebruukt, een schriefwieze veur Nedersaksiese dialekten uut Nederlaand, en de Nysassiske Skryvwyse, een schriefwieze veur Nedersaksiese dialekten uut zowel Nederlaand as Duutslaand. De leste schriefwieze wik wat meer aof van de Nederlaandse schriefwieze en is minder ericht op de fonetiek (de uutsprake), en meer op de etymologie (woordherkomst). Vake gebruken meensen der n eigen schriefwieze, één van de rejens hierveur is dat meensen niet van t bestaon van disse schriefwiezes aofweten.
Remove ads
Klinkers
De Nederlaandse ij was in t Oudgermaans (de veurloper van t Nederlaands en t Nedersaksies) n î (of: ie), disse klank is in t West-Veluws (ten oosten van Huzen) bewaord ebleven. Oek de uutsprake van de ui in t West-Veluws hef zien oorsprong in t Oudgermaans, in t West-Veluws wördt t uutespreuken as uu, zo oek in huus en muus, in tegenstelling tot t Sallaandse en Oost-Veluwse huus en moes, waor de Twents-achtige oe in veurkömp (vergeliek mit t Twentse: hoes en moes).
De Standardnederlaandse aa wördt in de meeste gevallen uutespreuken as ao, oek vake op plekken waor de a vrogger kort was, mer dit kan nogal verschillen van darp tot darp, in t zujelike gebied van t West-Veluws is dat zowat overal ao dus gaon, maoke, slaope tegenover gaon, maakng, slaapm in t sentrale en noordelike gebied, dit hef van doon mit t feit dat de medeklinkers p, b, m, v, f, k, g en ng derveur zörgen dat de ao uutespreuken wördt as n aa, in t zujen he'j dit verschiensel niet. In t Oost-Veluws ligt dit bie de meeste dialekten oek wat aanders, veur meer hierover ku'j kieken op t artikel Veluws onder t kopjen Uutspraak: ao of aa?.
In woorden mit, in t Nederlaands, n oo heur je vake n umluud, dit verschiensel kömp pas vanaof de Gelders-Utrechtse provinsiegrens veur en hoe noordeliker je gaon hoe vaker dat t veurkömp (hooi - heui, verloren - verleuren, broch(t) - bröch(t)).
De klusters old en olt bin oud en out ewörden (oud, hout, goud). De ii wördt tussen labiale medeklinkers erond: vuuf in plaotse van vief, dit verschiensel kömp in t Nedersaksische gebied wel meer veur, mer lange zo vake as in t West-Veluws. Dit verschiensel kömp oek veur in aandere dialekten en streektalen, veurbeelden hiervan bin t Zeeuws en t West-Vlaams.
Medeklinkers
Veural vrogger onderscheien t westelike deel van de Veluwe zich deur de uutsprake van de Oudgermaanse sk-. Disse kombinasie klonk as sj-, disse uutsprake heur je oek noen nog in veule Limburgse dialekten, bieveurbeeld: sjaol, sjaap. Veurheer leup dit gebied tot in de stad Utrecht, waor der nog an t begin van de twintigste eeuw ene sjiete zeeg. Rond 1950 was dat beparkt tot Niekark, Barneveld, Scharpezeel en nog wat kleindere darpen in de umgeving. De sj-uutsprake kömp nog wel volop veur in Bunschoten-Spakenburg, en veerders bie ouwere inwoeners van veural kleine, aordig aofelegen gehuchten en buurtschappen: Hooglaandervene, Holkervene, Niekarkervene, Zwartebroek, Kootwiekerbroek, De Valke en in n antal woorden in de Putterse buurtschap Steenenkamer. Uut de grote plaotsen is de sj-klank al langer deur de sch- vervöngen. Soms levert dit hyperkorreksie op: zo he'j in t Putters schem en schaal veur "jam" en "sjaal" of schef veur "chef".
Op sommige delen van de Veluwe wördt de g wat zachter uutespreuken as in t Nederlaands, mer oek weer niet zo zacht as in t Limburgs of Braobaants, n veurbeeld hiervan is t Bunsjoots.
De uutgang -en in n woord zo as lopen wördt op t westelike deel van de Veluwe op twee manieren uutespreuken. In t westen, vanaof Huzen tot en mit Barneveld en Armelo, spreken ze de sjwa én de -n uut. In t noordoosten, vanaof Harderwiek en Hoenderloo, spreken ze alleen de -n uut: loopm. Disse uutsprake is typerend veur t Nedersaksies.
Remove ads
Niekarks
|
Putters
|
Nunspeets
|
Gao mit de muuspiele over de asterisks (steerntjes) hinne um de informasie te zien die derbie heurt.
| Putters | Nunspeets | Standardnederlaands |
|---|---|---|
| bietje(n) | bietjen | beetje |
| beteund | beteund | schaars |
| bonk * | bonke * | groot stuk |
| breekbonen | breekbonen | sperziebonen |
| deern, deretje(n) | deerne, deerntjen | meisje |
| duuf | duve, doeve | duif |
| eerpel, erepel | eerpel, erepel | aardappel |
| eerdbees | eerdbeze | aardbei |
| frommes, vrouw, wief | frommes, vrouw, wief | vrouw |
| frullie | vrouwluui | vrouwen |
| gordien | gordien | gordijn |
| glaozekleed | glaozekleed | vitrage |
| hen | hebben | hebben |
| kous | hoze, kouse | kous |
| iezig, akelik * | iezig, iezelig | heel, erg |
| keis, kees | keze | kaas |
| kiender(s) | kienders | kinderen |
| krang | krang | binnenstebuiten |
| kuum | kuum, teumig | bedeesd, rustig |
| leed, kwaod, hellig | leed, kwaod, hellig | kwaad, boos |
| leer | ledder (Elspeet: lere) | ladder |
| luui | luui | lui |
| platte peters | platte peters | tuinbonen |
| mins | meens | mens |
| mirreg > smirregs/smirreges/smirges | mirreg > snaomes/snaomiddes/smirregs | middag |
| moekerig weer | moekerig weer | broeierig weer |
| op huus opan | op huus an | naar huis toe |
| overstuur | overstuur | bedorven (eten) |
| vao(de)r en moe(de)r * | vaor en moor | vader en moeder |
| schaal sjaal * | sjaal | sjaal, das |
| schaol * | schaole | schaal |
| schand * | schaande | schande |
| school * | schoele | school |
| sneeg * | snejig | flink, vlot, gewiekst |
| strabant | strabant | pittig, vrijpostig |
| sukelao | sukelao | chocola |
| de hof, de tuun | de tune, de hof | de tuin |
| tunekrupertje, klein jantje(n) | tunekrupertjen | winterkoning |
| uui (oek wel look iets ouwerwets) | ui (oek wel look iets ouwerwets) | ui |
| vulling | vullen | veulen |
| zog | motte | zeug |
Overige dialekten
| Aandere dialekten | Lokasie | Standardnederlaands |
|---|---|---|
| oot(jen) | Bunschoten, Niekark, vrogger oek Putten | oma |
| luliezer, praotiezer, tillefoon | hele (West-)Veluwe | telefoon |
| kiekkast(e) * | hele (West-)Veluwe | televisie |
Remove ads
|
|
|
|
In de umgeving van Epe wördt t West-Veluwse dialekt oek wel Heugters eneumd.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads