From Wikipedia, the free encyclopedia
Ni'jlusen ([nɪj lyːzn̩] ok wal: Ni'jluusn; Ni-jluuzn (spelling-Gallée)[1] of Neilusen (Drèentse spelling); Nederlaans: Nieuwleusen) is een plaatse in Oaveriessel mit 9300 inwoners per 1 jannewaori 2021 (2011: 5887, 2008: 5930, 2007: 5913, 2006: 5983).[2] Bi'j de gemientelijke herindieling van 2001 is 't miest van de olde gemiente Ni'jlusen bi'j de gemiente Dalsen ekomen. Een aander diel is bi'j de gemiente Zwolle edaone, waoronder een diel van de buurtschop De Lichtmis.
Ni'jlusen lig an de previnciaole weg N377 ('de Den Hulst'), tussen Asselt in 't westen en De Balk in 't oosten. De noordgrèenze is mit 't dörpien De Punt in de gemiente Stappest; Ni'jlusen lig onder 't Staatsbos in die gemiente. Ni'jlusen-Noord nuumt ze ok Den Hulst; an de westkaante van Den Hulst lig de agrarische buurtschop De Meele. An 't Westende, in 't verlengde van 't Oosterveen, lig de buurtschop 't Roetenvene. Ni'jlusen lig tussen de Vechte en de Riest en wördt bi'j Sallaand of ok wal 't Vechtedal erekend. 't Dörp hef een noordelijke en een oldere zudelijke helfte, mit sportvelden in de midden. In Noord ligt de Olde en Ni'je Hulsterplas, die tussen de jaoren zestig en tachtig bint uutebaggerd en mit 'n kaander bint verbunden (zaand hieruut is gebruukt veur 't dempen van de Dedemsvaort).[3] In Zuud lig de kern de Karkenhoek mit de Grote Karke (1830, oorspr. 1660[4]), 't olde gemientehuus en 't Palthebos, det vrogger in 't bezit was van 't predikaantengeslacht Palthe.
De mieste ni'jbouw hej in 't westen (de Westerbouwlaanden).[5] Een zegswieze gef an det 't dörp niet altied veur iederiene zo antrekkelijk ewest hef: Ni'jluusn, vrogger wollen ze d'r nog niet begraven wörden en now gaot ze d'r woonen.[6]
Op Ni'jlusen kuj mit verscheiden bussen kommen. Busse 29 (Zwolle busstation-Koevern busstation) rid um 't kwartier deur Ni'jlusen in beide richtingen en op 'n zaoterdag en zundag elk ure. De scholierenbusse 649 (Zwolle-De Vaort Magnolia) rid alle wörteldagen töt 9 ure hen Zwolle, en in de naomiddag vanof um-en-bi'j half dree terogge hen Ni'jlusen en De Vaort. De snelbusse 83 (Zwolle-De Vaort) rid allennig in de mörgenspits en aovendspits en stopt twie keer op Ni'jlusen. Vanof september 2006 leverde 't busbedrief Connexxion de diensten; sinds september 2010 döt Syntus det.
Mit de auto kuj op Ni'jlusen kommen via de N377. Ok kuj der kommen van Zwolle uut, langes 't bedrievenpark Hessenpoort oaver de N758 (Ni'jluusenerdiek). Vanuut 't dörp Dalsen beriek ie Ni'jlusen via de N757 (Dedemsweg).
Ni'jlusen is ontstaon in de eerste helfte van de zeuventiende ieuw. In die tied was 't gebied tussen Lusen (tegenswoordig Oldlusen), een plaatsien an de Vechte, en de Riest op de grèenze mit Drenthe nog 'n roege streek mit hoogveenmoerassen. Dizze streek maakten diel uut van 't oerstreumdal van de Vechte, det an 't ende van de veurleste Iestied (de Ris-Iestied, zo'n 200.000 töt 150.000 jaor eleden) veule malen groter was as 't Vechtedal tegenswoordig.[7] 't Hiele gebied van 't Vechtedal, van Asselt töt an Koevern, is op een kaorte van Abraham Goos uut 't begun van de 17e eeuw an-egeven as 't Veen. 't Diel bi'j 't latere Ni'jlusen het daorop 't Ommer moer (= Ommer moor of veenmoeras). Ze denkt det lusen in de namen Ni'jlusen en Oldlusen lo-essen (= holt-essen) betiekent. Essen waren de bouwlaanden die jaorlijks op-eheugd wördden mit de mesplaggen uut de potstallen.[8] Dizze olde bouwlaanden, op-eheugd deur ieuwenlange plaggenbemesting, ligt de Vechtevallei bi'jlanges rondumme alle dörpen en buurtschoppen.[7]
Op 8 jannewaori 1631 wördden de Luessener Compagnie op-ericht deur inwoners van Zwolle en Kampen um 't gebied boaven Lusen, det töt de marke van Lusen beheurden, te ontginnen. 't Was de oldste veenkelonie van dizze streek.[7] De ontginning is veural ter haand eneumen deur pioniers uut Lusen. De eerste boerderieën van de ni'je plaatse stunden an 't Pad, vandage 't Oosterveen.[9] Tussen 1640 en 1646 hef Zweer van Haersolte daor de havezate Oosterveen ebouwd. Dizze is ofebreuken in 1862; een schaalmodel d'rvan kuj ziene in 't museum Palthehof (kiekt hieronder).[10] De ienige bekende historische tiekening van dizze havezate wördden in 2015 ontdekt. In 1655 wördden d'r een huus an 't Oosterveen ezet veur een schoelmeister. Vanof 1659 wördden 't deupboek van Ni'jlusen bi'j-ehölden. De eerste predikaanten bint uut Zwolle, Dalsen en Omm ehaald. De eerste Ni'jluusiger predikaant was domeneer Van Bercum, die in 1663 kwaamp.
In 1809 begunden de op Ni'jlusen geboren edelman en politicus Willem Jan baron van Dedem mit de anleg van de Dedemsvaort deur noordelijk Oaveriessel. Uuteindelijk zol 't kenaal van Asselt töt de Vechte bi'j Grambarge lopen. In 1811 gunk 't kenaal töt an De Balk. Ter hoogte van Ni'jlusen lag an de Dedemsvaort de buurtschop De(n) Hulst (in de volksmond 'n (H)ulst of Nulst). Dizze buurtschop stund deur d'Ommerdiek (now de heufdstraote de Burg. J.P. Backxlaan) in verbinding mit Ni'jlusen, en gruuiden uut töt Ni'jlusen-Noord. In 1969 is de vaort bi'j Den Hulst edempt. Ter hoogte van De Meele bestiet de Dedemsvaort nog altied; ok buten Ni'jlusen bint d'r nog dielen van open elaoten. De N377 is an-elegd op de plek van 't kenaal, of d'rnaost waor 't kenaal nog lig.
Ni'jlusen hef in 't begun van de 18e eeuw samen mit de buurtschop Averiest iene gemiente vörmd (gemiente 'Nieuwleusen en Avereest'). Op 1 juli 1818 wördden de gemientelijke begrotingen escheiden en wördden Ni'jlusen een zölfstaandige gemiente. Mar nog töt 1833 hef Ni'jlusen in een personele unie mit Averiest ezeten, mit een gedielde borgemeister.[11][12] Töt 1899 had Ni'jlusen gien gemientewaopen. Krek as veur aandere gemientes was de reden van de anvraoge de bouw van de ni'je vergaderzaol van de Provinciale Staten van Oaveriessel. 't Waopen was samenesteld uut de waopens van Dalsen en Zwollerkarspel, umdet de Marke van Lusen bi'j 't schoutambt Dalsen heurden en een diel van Zwollerkarspel bi'j de gemiente Ni'jlusen was betrökken. 't Leegste diel van 't waopen symboliseert de laandbouw. In 1954 vreug de gemiente een kroon boaven 't waopen an, die as ze zunder meer kreeg.[13] De gemiente Ni'jlusen bestund töt en met 31 december 2000; toen wördden 't grondgebied van de olde gemiente bi'j Dalsen edaone, op 't laand ten westen van de spoorlien Zwolle-Grunning en een kleine grèenscorrectie mit de gemiente Stappest nao. 't Vrogge gemientewaopen is now 't dörpswaopen van Ni'jlusen.[14]
In 1913 wördden op 'n Hulst de eerste rieksopleiding veur leraressen in 't laandbouwhuushold-onderwies lös edaone, De Rollecate. Baron van Dedem had zien gelieknamige laandgoed beschikbaor esteld um dizze opleiding meugelijk te maken. 't Huus De Rollecate was rond 1654-1655 ebouwd in Venó en in 1821 deur baron van Dedem of-ebreuken en op 'n Hulst an de Dedemsvaort opni'j op-ebouwd. De opleiding stund onder leiding van Theda Mansholt en later van Greta Smit. Hier wördden plattelaansvrouwen onderwezen in de kunnigheid mit, en liefde veur, een hemmel huusholden, laandbouw, tuunderi'je en 't huusvrouwschop. In 1930 verhuusden de opleiding naor Dèventer en 't huus De Rollecate wördden of-ebreuken.[15][16]
Teengwoordig het 't industrieterrein an de Meele De Rollecate. Ok de Rollecaterbrogge oaver 't spoor hen Grunning/Liwwadden herinnert an 't laandgoed.
In 1904 kwaamp op 'n Hulst de fietsenfebriek van Union, die slim belangriek ewest hef veur de waarkveurziening en de bluui van Ni'jlusen. In 1979 gunk bi'j een braand 't olde Uniongebouw verleuren.[17] In de leste tientallen jaren van zien bestaon hef de febriek een lange riege financiële en bestuurlijke perblemen ehad. In 2001 gunk 't bedrief feliet en kwaamp onder curatele van 't Sociale Waarkveurzieningsschop Larcom in Omm. Twie jaor later wördden de fabricage, ondanks protesten, verplaatst naor een bedriefshalle op 't industrieterrein De Grift. In 2005 hebt ze Union verköcht an Dutch Bicycle Group in Schiedam - 't feilijke ende van 't bedrief. Allennig de perductie blif mit een drei-jaorig contract in haanden van Larcom op Ni'jlusen.[18] D'olde fabriekshalle van Union wördden gebruukt deur verschillende bedrieven, tötdet op 29 meie 2009 een braand mit onbekende oorzaok de halle in de asse legden.[19]
Deur factoren as de veurdielige ligging van 't dörp kört bi'j Zwolle, is d'r veule industriële bedrievigheid op Ni'jlusen. D'r bint sectoren as de textielindustrie en 't kleinmetaol.[20] De industrieterreinen (De Meele, De Evenboer, De Rollecate, De Grift) gruuit staorigiesan. Wieder is de dienstensector van pertaansie, en hef Ni'jlusen nog aal een stark agrarisch karakter, mit naodrok op de veeteelt.
De winkels bint econcentreerd in de kernen Ni'jlusen-Noord en Ni'jlusen-Zuud, die as beidend heur eigen activiteiten organiseert.[21] Zowal in Noord as in Zuud viej de mieste winkels um de Backxlaan hen. In 2007 hebt ze in Zuud een hiel ni'j woon-en-winkel-plein in-ericht.[22] Op zaoterdagen is d'r een mark die um 't halve jaor maank Noord en Zuud van stee wisselt.
In 1982 bestund Ni'jlusen 350 jaor en hebt ze de Historische Vereniging Ni'jluusn van vrogger op-ericht. Dizze verieniging hef in 1998 an de Karkenhoek 't museum Palthehof eöpend, waor vaste en lösse tentoonstellings oaver 't vleden van Ni'jlusen te bezuken bint.
In 't Grammofoonmuseum kuj plaotenspeulers bekieken vanof de beguntied van de grammofoon, en naor olde opnaomes luustern.
An 't Westende, een weg langes de grèenze mit Dalsen, stiet de meule Massier uut 1861; de leste van de zes meules die d'r op Ni'jlusen hebt estaone. Lange tied stund d'r allennig de romp nog, mar de stichting Molen Massier begunden op 't lest van 2007 de meule te restaureren en maalveerdig te kriegen. Dizze restauratie wördden in oktober 2008 bekroond mit 't plaatsen van de kappe mit wieken op de rompe. De meule is now open veur peblieke activiteiten.[23]
Sinds 1925 speult op Ni'jlusen de christelijke muziekverieniging de Broederband. Wiedere meziekverienigings bint Excelsior, Crescendo Excelsior en de accordeonverieniging Con Brio. Ok zingt er 't christelijk koor de Hazeuzangers. Volksliedties deur verscheiden zangers en koren oaver Ni'jlusen en aandere plaatsen in de gemiente Dalsen bint verzameld op de cd Ons Lokale Lied: Liedjes over de gemeente Dalfsen (Stichting Lokaal Lied, 2004).
Op 29 oktober 2004 wördden op Ni'jlusen 't Mega Piraten Festijn (MPF) eholden, een festival det op 10 april van det jaor veur 't eerst plaatsvund in Lemelerveld in dezölfde gemiente. 't MPF is een aovondvullend optreden, vake in een grote tente, van een stok of dartig artiesten die 't Nederlaandstalige lèvenslied zingt. Sindsdien is 't MPF uutebreid naor aandere plaatsen in oost-Nederlaand en vervolgens ok naor aandere dielen van 't laand.
Schrievers die op Ni'jlusen bint geboren, d'r bint op-egruuid of d'r ewoond hebt, bint onder aandere de non-fictie-schriever Wilhelmus Nicolaas Wolterink (1833-1904), de onder meer in 't Fries publicerende romanschriefster Ryk de Boer (ps. van Riek van der Galiën-De Boer, 1907-1988), de romanschriever Johan van Dorsten (1926-2020), de verhalenschriever en dichter Jan Zantinge (1927-1996), de dichteres en verhalenschriefster Klazien Bijker-Van Hulst (1931), de dichter Piet Kalteren (1939), de romanschriefster Ali Drost-Brouwer (1942) en de dichter en muzikaant André Groote (1944). Iene die zich gangs holdt met Nedersaksische schrieveri'je en doarbi'j Ni'jlusen vake as decor of uutgangspunt gebruukt is Chris Canter.
In winkelcentrum de Karkenhoek, det ze in 't eerste decennium van de 21e eeuw stark verni'jd hebt, stiet op de toen ni'j an-elegde Grote Mark 't keunstwark Noli Me Tangere - een egalvaniseerd staolen boom mit lochies - van de Belgische keunstenaor Luk van Soom.[24]
Ni'jlusen hef een cluster an oaverdekte en openlocht-sportfaciliteiten die as de noordelijke en de zudelijke helfte van 't dörp van mekare scheidt. Hier ligt voetbalvelden, tennisbanen, een körfbalveld, een sporthalle-cum-wiekcentrum (De Schakel), een iesbane en een openlochtzwömbad (De Meule). Op 't dörp bint veule sportverienigings. D'r bint twie voetbalverienigings, USV en S.V. Nieuwleusen. Ok hej een schietveriening, een visverieniging HSV De Voorn, zwömclub ZPC Nieuwleusen, een motorclub en volleybalverieniging Flash Nieuwleusen.
De streektaal die ze op Ni'jlusen praot, heurt bi'j 't Nedersaksisch. Verscheiden dialectkaorten geeft an det Ni'jlusen gedieltelijk of hielemaole in 't (Zuudwest-Zuud-)Drèentse taalgebied lig. (De Oaveriesselse plaatsen Stappest, De Vaort en Slagharen ligt ok in det gebied.)[25][26][27] Mar umdet Ni'jlusen in Sallaand lig, wördt 't Ni'jlusens seins as Sallaans eziene. Zo nuumt ze de Ni'jluseger streektaalzanger Aalt Westerman 'de troubadour van het Sallands'.[28]
De dialectkenner Harrie Scholtmeijer rekent de taal van 't dörp niet töt 't Sallaans of Zuud-Drèents, mar töt 't Noord-Oaveriessels (volngs zien indieling van de Oaveriesselse dialecten: hi'j zeg hiermit niks oaver verwaantschop mit de dialecten in Drenthe).[1] 't Noord-Oaveriessels hef (krek as 't Zuudwest-Zuud-Drèents) lange klinkers veur partie woorden die in 't Sallaans körte of uut-erekte klinkers hebt, en 't hef beveurbield gien umlaut in 't verkleinwoord. De dialectoloog Hendrik Entjes, die de leste periode van zien lèvent op Ni'jlusen woonden, hef an-egeven det ze op Ni'jlusen niet íen enkel dialect praot (of preutten), en dej d'r zowal Drèentse as Sallaanse invloed viendt:
Zoas mit de Nedersaksisch dialecten in 't algemien nemp 't gebruuk van 't Ni'jlusens dialect of en wördt d'r aal meer Standaardnederlaans espreuken. Waoras ze 't nog gebruukt, giet 't aal meer op Nederlaans lieken. 't Dialect gebruukt ze of en toe in uutgaves, zoals in 't tiedschrift van de Historische Vereniging Ni'jluusn van vrogger. Van de woordenschat en uutdrokkings is 't ien en aander vast-elegd.[30]
Teksten van liedties oaver Ni'jlusen bint vake in de streektaal eschreven. Aalt Westerman hef liedties eschreven as Mien Sallands Dorp en 't Ni'jluus'ns Streeklied. De Veluwse dichter en revueschriever Hermen Bomhoff schreef 't Nijlusens lietien, op meziek ezet deur Aalt Westerman. Ok van 't gedicht Ni'j luusen mien dörpien deur Hendrik Sterken Rzn hef Aalt Westerman een mezikale versie op-eneumen.[31] Appie Kreule maakten op Normaal inspireerde rocknummers as De nacht van Ni'jlusen ('De kroegbaos is weer goed te passe / mit al mien centen in zien tasse') en Verhuzen naor Ni'jlusen.
Ni'j luusen mien dörpien, gedicht deur Hendrik Sterken Rzn (kiekt bi'j Schrieveri'je):
Ni'j luusen mien dörpien ik hoale van oe
En 'k blieve oe trouw as mien va en mien moe
Ja veule geslachten die deden heur wèrk
En maakten Ni'j luusen zo groot en zo stèrk
De boeren die bint er behoedzaam en bi'j
En hoalt heur bedrief van de àrmoede vri'j
Die ligt doar zo mooi ien heur gruun witte kleur
Ienvoudig en deegluk, een bloemhof d'r veur
En d' industrie die hier bedrievigheid bracht
Ni'j luusiger jonges die 't uut hebt edacht
Die gruuijden hier op tut een heel hoge stàànd
Mar bleven toch altied hier kiender van 't làànd
En woor ik ok kome en woor ik ok goa
Ni'j luusen mien dörpien det lig mi'j zo noa
Ja woor ien de wereld de plicht mi'j ok röp
Ni'j luusen blif 't dörpien woor 't hàrte veur klöpt
(1958)
Uut 't gedicht 'Ontmoeting' deur Klazien Bijker-Van Hulst:
Nee echt, met oes beiden
gunk nooit wat verkeerd.
Ie waren mien droomprins
en ik oen kabolter.
Dan gonge wi'j reizen,
mien fier uppelpeerd;
de toef in de lucht
en de knie tegen oen scholder.
Nou staoj' daor wat ienzaam
en vieftig jaor older,
der is in die jaoren
zo eel wat passeerd,
want elk gunk zien gaank.
Ieje stille op zolder,
en ikke... och, Geert,
ik eb veul of-eleerd.
Epubliceerd in Pluzen. Verhalen en gedichten in de streektaal, Kampen: Iesselakkedemie, 1997
In dizze lieste vin ie bekende mèensen die op Ni'jlusen woont, of ewoond hebt.
In dizze lieste vin ie boeken die oaver Ni'jlusen gaot.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
