Iessellaands

Iessellaands (Nederlaands: IJssellands) is een deur mederne taalkundigen gebruukte benaming veur een schrieftaal die ze in de Hanzetied (roegweg tussen de 13e en de 17e ieuw) gebruukten in de Iesselsteden Kampen, Zwolle, Dèventer, Zutfent en Doezebarg. Dizze schrieftaal kenmarkt ze ok wal as Oostmiddelnederlaands.

De Dèventer geestelijke Geert Grote gebruukten 't Iessellaands, een schrieftaal mit Nedersaksische en Nederlaandse kenmarken, veur zien Getijdenboek

Ontwikkeling

In talig opzicht was noordoost-Nederlaand al vrog een oavergaanksgebied. In de schrieveri'je wördden 't zo vanof de Hoge Middelieuwen staorigan meer beïnvloed deur 't westen. Een belangrieke reden hierveur was det 't hudige Overiessel en Drenthe onder 't bisdom Utrecht vielen.^[1]

Veurdet de schrieftaal dudelijker vernederlaandsten, ontstund in de Hanzesteden an de Iessel in de Late Middelieuwen een tussenvariaant tussen 't Middelnederlaands en 't Westfaolse Middelnederduuts. Dizze schrieftaal wördden onder meer gebruukt deur de invloedrieke religieuze beweging van de Mederne devotie.

In de 17e ieuw hef de Nederlaandse schrieftaal 't Iessellaandse taaltype kats vört ejeugen.

Kenmarken

Woordvörmen

• Umlaut bi'j ofleidingen van woorden mit körte a, zoas lemken van lam; gensselicken van gans (hielemaole); mechtig van macht, geweldich van gewalt.
• Vörming van vrouwelijke persoonsnamen mit 't oostelijke achtervoegsel -sche: sundersche, mynnaersche
• De combinatie l mit d/t, zoas det 't hedendaagse Nedersaksisch en Duuts nog hebt (holden, olt, colt, golt, stolt, holt).
• Rekking van de körte o in open lettergrepen töt de klaank die in 't mederne Nedersaksisch as ao/oa eschreven wördt. In 't Iessellaands was de schriefwieze a gebrukelijk: auer, apen, ghenamen, vercaren, lauen, soms ok in ofleidingen van God: gads, gadlicke, gadheit.
• De tweeklaank ei, zoas in 't mederne Nedersaksisch, daoras 't Nederlaands aai hef: kreyen, weyt.
• Uuterekte ee of körte e in sommige woorden daoras 't Nederlaands ie hef: seele, leuelicke, den (Nederlaands ziel, liefelijke, dien)

Schriefwieze

• Spellingen mit een dubbele consonant: all, will, gansser, wijssheit, lass, hieff, gaff, begroeff, hanggen

Zinsbouw

Lijdend of mitwarkend veurwarp veur 't onderwarp

• Waor 't lijdend of mitwarkend veurwarp een veurnaamwoord is, kan det véur 't onderwarp staon, zoas in 't esproken Nedersaksisch en in 't Duuts, en in tègenstelling töt 't Nederlaands. Veurbielden:
• Uut Matteüs 2:3 ('t lijdend veurwarp stiet vet en 't onderwarp schuun):
  • Doe dat die coninc Herodus hoerde, wart hi versaghet of bedroevet ende al Iherusalem mit hem (Ni'je Testament in de oaverzetting van Johan Scutken, Windesheim, rond 1390)
  • Toen det keuning Herodes heurde, raakte hi'j in de biester en hiel Jeruzalem mit hum. (medern Noord-Oaveriessels)
  • Da das der König Herodes hörte, erschrak er und mit ihm das ganze Jerusalem. (Lutherbiebel, herziening van 1912)
  • Toen koning Herodes dit hoorde, raakte hij in verwarring en heel Jeruzalem met hem. (Herziene Staotenoaverzetting)
• Uut Een verclaringhe van den duytschen boeken deur Gerard Zerbolt van Zutfent (1367-1398):
  • Wat het dan duytsche sprake misdaen dat men die Boeke der heylighe scrift lesen mach in egipcier sprake of ander sprake daer sie dat ghemeen volc in verstaet.
• Uut Hier beginnen sommige stichtige punten van onsen oelden susteren, 1398-1456, naor 't te Arnhem beröstende haandschrift uutegeven deur D. de Man, Den Haag: Martinus Nijhoff, 1919:
  • Doe calde hem her Floerens an (medern Nedersaksisch: Toen sprak hum heer Florens an)
• Uut Een cronike van den greven van Benthem (blz. 70-72):
  • dat sijden stuck mit silver doertoghen, dat hem wilneer die hertogynne van Brabant, geschencket hadde
  • 't mit zilverdraod deurregen stok zijde, det hum ooit de hertogin van Braobaant eschunken had (medern Noord-Oaveriessels)
  • das mit Silberfäden durchzogene Stück Seide, das ihm einst die Herzogin von Brabant geschenkt hatte
  • het met zilverdraad doorregen stuk zijde, dat de hertogin van Brabant hem ooit geschonken had

Enkelvoldig onderwarp mit meervoldige persoonsvörm

• Soms wördt an 't enkelvoldige onderwarp de meervoldige persoonsvörm verbonden, zoas in 't mederne Nedersaksisch: Jhesus anwoerden hem, die eerde beefden, ick leerden, waert dat ghi mi mynden
• [Infinitief] en [infinitief] mit onbeklemtoond lijdend veurwarp achter de tweede infinitief eplakt:
  • Gaet ende vraghet vlitelic nae den kijnde, ende als ghit ghevonden hebt, ontbiedet mi, op dat ic dan mach comen ende aenbedent oec. (Matteüs 2:8, Ni'je Testament in de oaverzetting van Johan Scutken, Windesheim, rond 1390)

Dubbele ontkenning

• Dubbele ontkenning, zoas det vandage beveurbield nog in 't West-Vlaams veurkump:
  • Rachel wenende om hoer kijnder ende en wilde niet ghetroestet wesen, want si en sijnt niet. (Matteüs 2:18, Ni'je Testament in de oaverzetting van Johan Scutken, Windesheim, rond 1390)

Veurbielden

Stien mit een tekst van Geert Grote in de Broederenkarke in Dèventer

Uut Geert Grote (1340-1384) zien Getijdenboek:

O here onse here hoe wonderlic is dijn name over al eertrike. Want dine groetdadicheit is verheven boven die hemele. Du heves volmaect dinen lof uut monde der iongher kindere ende der sukender om diner viande wille. Op dattu verderven woldes den viant ende den wreker. Want ic sal sien dine hemele die werke dijnre vingheren. Die mane ende sterren die du ghemaket heves. Wat is die menschen dattu sijns ghedachtich bist.

Mederne spelling en interpunctie:

O Here, onze Here, hoe wonderlijk is dien name over al eerdrieke. Want diene grootdadigheid is verheven boven die hemele. Doe heves volmaakt dienen lof uut (oet?) monde der jonger kindere ende der zoekender om diener viande wille. Opdat doe verderven woldes den viand ende den wreker. Want ik zal zien diene hemele die werke dienre vingeren. Die mane ende sterren die doe gemaket heves. Wat is die mensen, dat doe ziens gedachtig bist.

Uut 't Rentenboek van het Olde Beghijnenhuis (Zwolle, 1368-1572):

Dit sin die renthen die den convente van den Olden Beginen binnen Zwolle toebehoeren. [...] In den jaer ons heren 1300 ende 67 verpachte Aleit Jacob Mommendochter Coep Mommen een vierendiel van eenre waerscap, ghelegen in der marcke toe Bercmede ende in Mastebroec, voer drie mudde roggen 's jaers. Van welken Aleit vorsegt, suster des huses, een mudde roggen 's jaers besat heft te testamente den convente van den Olden Beghinen. [...] Item Beerte van Oestenwoelde ende oer broeder hebben ghegheven den convente jaerlix enen halven emmer boeteren uut enen stucke lands gheheten Crumecamp; ende dese twe Crumecampe sin aneen ghelegen buten Mastbroecs dijc ende scieten mit den enen eynde an den dijc ende mit den anderen eynde an dat Zwartewater tusschen den Doernte ende Vinkensteden.

Mederne spelling en interpunctie:

Dit zin die renten die den convente van den Olden Begienen binnen Zwolle tobehoren. [...] In den jaar ons heren 1300 ende 67 verpachtte Aleid Jacob Mommendochter Coop Mommen een vierendiel van eenre waarskap, gelegen in der marke to Berkmede [Berkum] ende in Mastebrook [Mastenbroek], voor drie mudde roggen 's jaars. Van welken Aleid vorzegd, zuster des huzes [hoezes?], een mudde roggen 's jaars bezat heft te testamente den convente van den Olden Begienen. [...] Item Beerte van Oostenwoolde ende eur broder hebben gegeven den convente jaarlijks enen halven emmer boteren uut enen stukke lands geheten Kroemekamp; ende deze twee Kroemekampe zin aneen gelegen buten [boeten?] Mastbroeks dijk [diek?] ende skieten mit den enen einde an den dijk [diek?] ende mit den anderen einde an dat Zwartewater tussen den Doornte ende Vinkensteden.

Bronnen

• 'Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw', in Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum en Siemon Reker (red.) (2008), Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde, Assen: Van Gorcum, blz. 53
• Evert van den Berg en Philomène Bloemhoff (2021), 'Van de taal van het Rentenboek van het Olde Beghijnenhuis naar het Zwols van nu', in: Henk Bloemhoff en Henk Nijkeuter (red.), Jaorboek Nedersaksisch 2 (2021), Oosterwoolde; Zwaag: Stichting Sasland i.s.m. boekenbestellen.nl
• Marinus K.A. van den Berg (bezörging) (2005), Het Gaesdonckse-traktatenhandschrift, Hilversum: Verloren PDF
• Novum Testamentum deur Johan Scutken (rond 1390), editie E.J. Brill, Leiden (1979) PDF
• Friedel Helga Roolfs, Heike Riedel-Bierschwale en Volker Honemann (red.) (2010), Een cronike van den greven van Benthem: Edition und Übersetzung einer Spätmittelalterlichen Chronik über die Grafen von Bentheim, Builefeld: Verlag für Regionalgeschichte
• M.C. van den Toorn, W. Pijnenburg, J.A. van Leuvensteijn en J.M. van der Horst (red.) (1997), Geschiedenis van de Nederlandse taal, Amsterdam: Amsterdam University Press Uutgaonde verwiezing

Rifferenties

1. 'Im 11. und 12. Jh. bilden sich die spätmittelalterlichen Territorien aus: der Bischof von Utrecht erwirbt östlich der Ijssel das Oversticht (Overijssel und Drenthe), der Graf von Geldern die Grafschaft Zutphen. Die politische Zugehörigkeit zum Bistum Utrecht und die Vorbildfunktion des dortigen Schreibwesens bewirken von Anfang an im Schreibgebrauch einen starken nl. Einfluß; nl. Merkmale greifen in der geschriebenen Sprache nach Osten über die Ijssel hinaus.' Uut: Robert Peters (1985), 'Soziokulturellen Voraussetzungen und Sprachraum des Mittelniederdeutschen', in Werner Besch, Oskar Reichmann en Stefan Sonderegger (red.), Sprachgeschichte. Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung, Berlien/Ni'j York

Dit stok is echreven in 't Zuudwest-Zuud-Drèents van de Drèents-Oaveriesselse grèensstreek.