Afrikaans
From Wikipedia, the free encyclopedia
t Afrikaans (vake verkeerd an-eduud as Zuud-Afrikaans) is n West-Germaanse taal die veurnamelik espreuken wördt in Zuud-Afrika, Namibië en in mindere maote in Botswana en Zimbabwe. t Afrikaans is n dochtertaal van t Nederlaands en hef in Zuud-Afrika en Namibië zo'n 6,49 miljoen moerstaalsprekers. Oek bin der grote groepen volksverhuzers in t Verenigd Koninkriek (veural in Londen), Niej-Zeelaand, Verenigden Staoten, Australië, Kanada en Nederlaand, mer oek in de umliggende laanden van Zuud-Afrika, zo as Lesotho, Swazilaand, Malawi en Zambia. t Afrikaans is één van de elf offisiële talen van Zuud-Afrika. Allewel t Afrikaans in Namibië de grootste taal is, is t Engels daor de enigste offisiële taal.
|
██ 0–20% ██ 20–40% ██ 40–60% |
██ 60–80% ██ 80–100% |
Onderverdeling
- Indo-Europees
- Germaans
- West-Germaans
- Nederduuts
- Nederfrankies
- Niejnederlaands
- Moedern Nederlaands en Afrikaans
- Niejnederlaands
- Nederfrankies
- Nederduuts
- West-Germaans
- Germaans
Disse onderverdeling is t zelfde as van t Nederlaands, mer t Afrikaans wörden deur sommige taalkundigen ezien as n kreooltaal of n halfkreoolse taal, aanderen zien t niet as n amparte taal, mer as n dialekt van t Nederlaands.
Geschiedenisse
t Afrikaans is tot ontwikkeling ekeumen uut de taal van de Nederlaandse kolonisten uut de zeuventiende en achttiende eeuw, toe heetten t nog Kaaps-Nederlaands, mit wat invleujen van aandere talen zo as t Maleisies, Portugees, Duuts, Frans en natuurlik t Engels en de Bantoetalen. Deur n bulte Hollaandse en Amsterdamse klanken denken ze dat veural de Hollaandse spreektaal an de baosis van t Afrikaans lag. Der bin oek heel wat overeenkomsten tussen t Afrikaans, t Nedersaksies en t West-Vlaams (kiek hieronder veur n vergelieking).
Tot 1925 vuil t Afrikaans veur de Zuud-Afrikaanse overheid onder t Nederlaands; in dit jaor kwam in Zuud-Afrika ambtelike erkenning as amparte taal. t Afrikaans is daormee één van de in de 20e eeuw ambtelik erkende Germaanse talen (Faeröers wörden grondwettelik erkend in 1948; Luxemburgs in 1984; Nedersaksies en Limburgs deur de Nederlaandse overheid in 1996 respektievelik 1997).
Variëteiten
- Kaaps Afrikaans
- Oorlams
- Oostgrens-Afrikaans
- Oranjerivier-Afrikaans
- Patagonisch Afrikaans
Invleud van en op aandere talen
t Afrikaans is in de loop der tied deur verschillende talen beïnvleud, buten t Nederlaandse umme. t Maleisies, verschillende Bantoetalen, t Portugees, t Frans, t Duuts en t Engels hebben allemaole in meerdere of mindere maote n spoor achtereleuten in t Afrikaans.
Maleisies
- Lexikale ontleningen an t Maleisies bin der zat. n Paor veurbeelden bin:
- baie (arg, iezelig)
- piering (schutteltjen)
- boetie (breurtjen)
- n Opvallende eigenschap van t Afrikaans is de reduplikasie van biewoorden, warkwoorden en zelfstaandige naamwoorden. Ponelis[1] zeegt dat dat systeem uut Maleisies over is koemen weien, waor t heel gebrukelik is. n Paor veurbeelden:
- Plek-plek ('weg-en-were')
- raas-raas ('schimpend')
- klap-klap ('herhaoldelik klappen')
- Valkhoff[2] neump oek t verdwienen van de -t in medeklinkergroepen, zo as in lug, herfs en naak, as meugelike Maleisiese invleud, hoewel veule Nederlaandse dialekten en streektalen oek dit kenmark hebben.
Xhosa en Zoeloe
- Lexikale invleud van t Xhosa is te zien in leenwoorden as
- tokkelos (n kwaoie geest uut de folklore)
- aikona (nee, niet, gien)[3]
Khoikhoi of Hottentots
- Den Besten (1986) neump t Khoikhoi as de meest waorschienlike bron veur de dubbele ontkenning in t Afrikaans.[4] n Aandere meugelike bron is o.a. t West-Vlaams.
Portugees
- Portugese leenwoorden bin bieveurbeeld:
- bredie (vleisgerecht) van bredo
- brinjal (aubergine) van brinjela
- mielie (mais) van milho
- tronk (gevangenisse) van tronco
- kombers (deken) van cobertas
- kraal (hokke, kouwe) van curral
- Ponelis (1997) neump t gebruuk van vir veuraofgaond an t liejend veurwarp as n konstruksie die analoog an de Portugese konstruksie mit a evormp is.[5]
Frans
t Afrikaans hef niet zoveule leenwoorden rechtstreeks uut t Frans overeneumen. Franse leenwoorden die in t Nedersaksies en t Nederlaands gangbaor bin, bin in t Afrikaans juust verafrikaanst, bieveurbeeld, chantage is afpersing; kado is n prensentjie (van t Engelse present); failliet is bankrot; sjuderans is suurlemoensap; serie is reeks; enz. n Uutzundering is de namen van bepaolde peren: pawee, sermyn en bermotersan.[6]
Zuud-Afrikaans Engels
t Afrikaans hef n starke invleud ehad op t Zuud-Afrikaans Engels. t Völt Engelstaligen uut aandere delen van de wereld op dat t Engelse woord barbecue zwat nooit gebruukt wördt. In de plaotse daorvan gebruken Engelstaligen t Afrikaanse woord braai wat aofeleid is van n gewestelik Nederlaands woord veur "braojen".[7] Oek heur je in t Zuud-Afrikaans-Engels vake howzit (huj/hoe geet t?) en issit? ("o ja?" of letterlik: is dit?, wat "is dat zo?" betekent). t Is beleefd, as der ene issit? zeegt, um mit ja te antwoorden, umdat t Afrikaanse/Nederlandse/Nedersaksiese woord "ja" t Amerikaans-Engelse yeah vervangt. t Afrikaanse woord gooi wördt oek vake gebruukt deur jongeluui. Zo koemen der in t Zuud-Afrikaans-Engels zinnen veur waorvan zwat zeker is dat Engelsen uut aandere delen van de wereld t niet begriepen zullen: That bloke tuned my ma he's gonna gooi a geelbek on the braai, have a dop and eat some droë wors afterwards. (Die keerl zeeg tegen mien moene dat e n "geelbek" op de barbecue zol doon, n borreltjen drinken en daornao wat dreuge worst eten). In bepaolde gebiejen is t oek gewoon um Afrikaans en Engels deur mekaar te gebruken. Op middelbaore schoelen gebeurt dit oek vake.
Afrikaans vergeleken mit t Nederlaands en Nedersaksies
t Afrikaans lik naor veule op t Nederlaands en t Nedersaksies (sommige dialekten meer as aandere). Vergeleken mit sommige streektalen die in Nederlaand espreuken wörden, ligt t Afrikaans nog aordig kortbie t Nederlaands. t Gronings, t West-Vlaams en t Limburgs liggen bieveurbeeld veerder van t Nederlaands aof as t Afrikaans. In t Nedersaksies he'j soms oek woorden die in uutspraak meer op t Afrikaans lieken as t Nederlaands, zo he'j bieveurbeeld: rot, vleis, zog (Afrikaans: sog), paerd (Afrikaans: pêrd), reegn (Afrikaans: reën), verrinneweren/verrieneweren (Afrikaans: (ver)rinneweer), de uutspraak van bv. maandag in sommige Afrikaanse tongvallen (maondag), ruspe/rupse (Afrikaans: rusper), (n)aarns (Afrikaans: (n)êrens), tiejing (Afrikaans: tyding), neugen (Afrikaans: nooi), kaerl (Afrikaans: kêrel), spiend/spiezekaste (Afrikaans: spens), schouwer (Afrikaans: skouwer), haorsniejer (haarsnyer), en gao zo mer deur.
t Is veur sprekers van t Nederlaands meestentieds n minne meuite um t Afrikaans te lezen en te begriepen. Aandersumme geldt t meestentieds oek wel, mer deurdat t Afrikaans aordig foneties espeld wörden, is t Nederlaandse spellingssysteem wat lastiger um te volgen veur Afrikaanse sprekers. Oek deur de vereenvoudiging van t Afrikaans is t Nederlaands veur Afrikaanse meensen wat lastiger um te volgen vanwegen alle verbugingen bie warkwoorden en zoksoort dingen.
n Koppel Afrikaanse woorden vie'j niet (meer) in t Nederlaands, mer wel in t Nedersaksies. Bieveurbeeld:
- astrant (brutaol) - Nedersaksies astraant
- iewers (argens) - Achterhoeks evers[8]
- kul, verkul - Drents kullen, köllen (foppen, bedriegen)
- neul, geneul - Drents neulen, Twents en Achterhoeks nölen, genööl, Veluws nuilen, genuil (Oldebroek)
- oond - Nedersaksies (n)(a)ovend
- party keer - Veluws/Stellingwarfs partie keren, Drents partie(toeren)
- skelms - Veluws schelms (kwajongens)
- van (achternaam) - Achterhoeks en Drents van[9][10]
- wrintigwaar, wrintiewaar - Drèents warentig, verentig (eerlijk waor)
- nuut - Veluws (Hoenderloo) niejt (niej; niet oud); Tweants (Almelo) niejt (idem)[11]; Urkers nijt (idem, bv. 'een nijt begin')[12]
- gesels - Veluws (Barreveld) gezelsen
- dalkies - Stellingwarfs doukies (verschil in betekenisse: Afrikaans = misschien; Stellingwarfs: dalik, voorttemee, over enige tied)
Grammatika
- In t Afrikaans wörden warkwoorden haost niet vervoegd, in tegenstelling tot in t Nedersaksisch en t Nederlaands.
- De onvoltooid vlejen tied ontbreekt veur de meeste warkwoorden.
- Veur warkwoorden die stark bin in t Nedersaksies en t Nederlaands, wörden meestentieds de tegenswoordige vorm gebruukt:
- ek kies --- ek het gekies, mer:
- ek verloor --- ek het verloor (toekomstige tied: ek sal verloor)
- Warkwoorden van beweging kriegen 'het', niet 'is': ek het gegaan.
- t Afrikaans gebruukt n dubbele ontkenning: hy het dit nie gedoen nie.
- Naamwoorden (alle soorten) kennen wat infleksie angeet allenig nog enkelvoud en meervoud
- Der is gien grammatikaal geslachte.
- Bievoeglike naamwoorden hebben net as in t Nedersaksies en t Nederlaands nog n bugings-e: hoog - hoë.
- Persoonlike voornaamwoorden (nominatief en akkusatief/datief) en bezittelike veurnaamwoorden bin:
- ek loop - jy sien my - dis my huis
- jy loop - ek sien jou - dis jou huis
- u loop - ek sien u - dis u huis
- hy loop - ek sien hom - dis sy huis
- sy loop - ek sien haar - dis haar huis
- dit gaan goed - ek doen dit
- ons loop - hul sien ons - dis ons huis
- julle loop - ek sien julle - dis jul(le) huis
- hulle loop - ek sien hulle - dis hul(le) huis
- Personen kunnen n meervoud hebben: Japie -- Japie-hulle (Japie en de rest) (veule Afrika-talen hebben dit oek, bieveurbeeld Xhosa: uJapi ôJapi)
Uutspraak, spelling en morfologie
- De Nederlaandse ij wörden in t Afrikaans as y eschreven, behalven as in t achterplaksel -lijk: waarskynlik - warschienlik
- De Nederlaandse ch wörden in t Afrikaans as g eschreven.
- De g, v en d vallen weg tussen twee klinkers: die hoë boom is hoog.
- Nedersaksies/Nederlaands -cht en -st wörden in t Afrikaans -g en -s: lugpos 'luchtpost', oes 'oogst'
- Nedersaksies/Nederlaands sch- wörden in t Afrikaans sk-: waarskynlik - warschienlik
- De 'oo' en 'ee' bin tweeklanken
- De 'u' is (zwat) n i-klank vanwegen de ontronding
- De 'eu' is vanwegen lege ontronding eigenliks n iets eronde 'ië' en döt denken an de Afrikaanse tweeklank 'ee': neut (nds: noete) en meul (nds: meule) klinken zwat as Afrikaans neet (nds: nete) en meel (nds: meel)
- De korte i wörden as n sjwa uutespreuken (zo as de 'e' in nds: kamer): sit, ding, vir kunnen de (niet-Braobanders) as sut, dung en vur in de oren klinken.
- Der is gien verschil tussen au, ou, auw en ouw; disse letters wörden allemaole eschreven en uutespreuken as ou (IPA: /ɔʊ/ of /œu/): outomaties, oud, blou en vertrou.
- In sommige Afrikaanse dialekten/tongvallen wörden de aa-klank uutespreuken as de Nedersaksiese ao-klank (bieveurbeeld in maondag, t wörden dan wel eschreven as maandag).
Vergeliekingen
Hieronder vie'j n vergelieking van t Afrikaans, Nedersaksies, Limburgs en t Nederlaands.
| Afrikaans | Nedersaksies* | Limburgs | Nederlaands |
|---|---|---|---|
| vir | veur vuur |
veur | voor |
| toe | toe* | toe | dicht |
| pos | pos(t) | pos | post |
| lugpos | luch(t)pos(t) loch(t)pos(t) |
lochpos | luchtpost, airmail |
| skool | sko(e)le school, enz. |
sjool | school |
| sleg | slech(t) slich(t) |
sjlech | slecht |
| neut | neut(e) noet(e), enz. |
noot | noot |
| vrouwmense | vrouwlu(ui) frullie |
vrouluuj | vrouwen |
| kinders* | ki(e)nders | kènjer | kinderen |
| voël | vo(e)gel | voegel | vogel |
| asseblief | asjeblief(t) asteblief/-bleef |
esuchbleef | alstublieft |
| oond | (n)ovend* (n)aovend* |
aove | oven |
| stêrt | ste(e)rt start(e) |
sjtart | staart |
| toon | toon tie(je), enz. |
tien | teen |
| julle | jul(l)en jullie, enz. |
geer | jullie |
Vertalingen van Dylan Thomas zien gedichte this Side of the Truth (eerste strofe):
| Nedersaksies (Nunspeets) | Afrikaans | Nederlaands |
|---|---|---|
|
Disse kaante van de waorheid |
Hierdie kant van die waarheid |
Deze kant van de waarheid |
Uutgaonde verwiezingen
Referensies
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.