ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ

ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ (/ˈfɪləpiːnz/ ( ))၊ တရားဝင်အမည် ဖိလစ်ပိုင်သမ္မတနိုင်ငံသည် အရှေ့တောင်အာရှရှိ ကျွန်းစုနိုင်ငံတစ်ခု ဖြစ်သည်။ ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာအနောက်ပိုင်းတွင် တည်ရှိပြီး ကျွန်းပေါင်း ၇,၆၄၁ ခု ပါဝင်ကာ^[12] မြောက်ဘက်မှ တောင်ဘက်သို့ လူဇွန်း၊ ဗီဆားယပ် နှင့် မင်းဒါးနောင်း ဟူ၍ အဓိက ပထဝီဒေသကြီး သုံးခု အဖြစ် ပိုင်းခြားထားသည်။ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ မြို့တော်မှာ မနီလာမြို့ ဖြစ်ပြီး လူဦးရေအများဆုံးမြို့မှာ ကွီဇွန်းစီးတီး ဖြစ်ကာ နှစ်မြို့စလုံးသည် မက်ထရိုမနီလာတွင် ပါဝင်သည်။ ^[13]အနောက်ဘက်တွင် တောင်တရုတ်ပင်လယ်၊ အရှေ့ဘက်တွင် ဖိလစ်ပိုင်ပင်လယ်နှင့် အနောက်တောင်ဘက်တွင် ဆဲလဘီး ပင်လယ်တို့ဖြင့် ဝန်းရံလျက်ရှိပြီး မြောက်ဘက်တွင် ထိုင်ဝမ်နိုင်ငံ၊ အနောက်ဘက်တွင် ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ၊ အရှေ့ဘက်တွင် ပလောင်းနိုင်ငံ၊ တောင်ဘက်တွင် မလေးရှားနိုင်ငံ၊ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံတို့ တည်ရှိသည်။

ဖိလစ်ပိုင်သမ္မတနိုင်ငံ Republika ng Pilipinas  (Filipino)
အလံတော် အမှတ်တံဆိပ်
ဆောင်ပုဒ်:  "Maka-Diyos, Maka-tao, Makakalikasan at Makabansa"[1] "For God, People, Nature and Country"
နိုင်ငံတော် သီချင်း: Lupang Hinirang (မြန်မာ: "ရွေးချယ်ထားသောမြေ")
Great Seal:
ကမ္ဘာလုံးတွင် ပြန်ရန် အာဆီယံတွင် ပြရန်
မြို့တော်	မနီလာမြို့ (de jure) 14°35′N 120°58′E မက်ထရို မနီလာ[မှတ်စု 1] (de facto)
အကြီးဆုံးမြို့	ကေဇွန်းစီးတီး ( ကွီဇုံ မြို့ပြ ) 14°38′N 121°02′E
ရုံးသုံး ဘာသာစကားများ	ဖိလစ်ပိုင် အင်္ဂလိပ်
အသိအမှတ်ပြု ဒေသန္တရ ဘာသာစကားများ	၁၉ ခု Aklanon Bikol Cebuano Chavacano Hiligaynon Ibanag Ilocano Ivatan Kapampangan Karay-a Maguindanaon Maranao Pangasinan Sambal Surigaonon Tagalog Tausug Waray Yakan[4]
National sign language	Filipino Sign Language
Other recognized languages[မှတ်စု 2]	စပိန် အာရပ်
လူမျိုးစု (၂၀၁၅)	33.7% ဗီဆာယန်း 24.4% တာဂါလော့ 8.4% အီလိုကာနို 6.8% ဘီကိုလာနို 26.2% အခြား
ကိုးကွယ်မှု	၈၈.၇% ခရစ်ယာန်ဘာသာ —၇၉.၆% ရိုမန်ကက်သလစ် —၉.၁% အခြားခရစ်ယာန် ၆.၀% အစ္စလာမ်ဘာသာ ၅.၃% အခြား / ဘာသာမဲ့
လူမျိုး	Filipino (masculine and neutral) Filipina (feminine) Pinoy (colloquial masculine and neutral) Pinay (colloquial feminine) Philippine (used for certain common nouns)
အစိုးရ	ပြည်ထောင်စု သမ္မတ ဖွဲ့စည်းပုံ သမ္မတနိုင်ငံ
• သမ္မတ	ဘွန်ဘွန်မားကို့စ်
• ဒုသမ္မတ	ဆာရာ ဒူတာတေး
• ဆီးနိတ်လွှတ်တော်ဥက္ကဋ္ဌ	Tito Sotto
• ကိုယ်စားလှယ်များလွှတ်တော်ဥက္ကဋ္ဌ	Lord Allan Velasco
• တရားသူကြီးချုပ်	Alexander Gesmundo
ဥပဒေပြုလွှတ်တော်	ကွန်ဂရက်လွှတ်တော်
• အထက်လွှတ်တော်	ဆီးနိတ်လွှတ်တော်
• အောက်လွှတ်တော်	ကိုယ်စားလှယ်များလွှတ်တော်
လွတ်လပ်ရေးရရှိခြင်း အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုမှ
• စပိန်နိုင်ငံမှ လွတ်လပ်ရေးအား ကြေညာခဲ့	၁၈၉၈ ခုနှစ် ဇွန်လ ၁၂ ရက်
• စပိန်မှ အမေရိကန်သို့ ခွဲဝေပေးခဲ့ရခြင်း	၁၈၉၈ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလ ၁၀ ရက်
• အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုထံမှ လွတ်လပ်ရေးရရှိခဲ့	၁၉၄၆ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၄ ရက်
ဧရိယာ
• စုစုပေါင်း	၃၀၀,၀၀၀ km2 (၁၂၀,၀၀၀ sq mi) (အဆင့်: ၇၂)
• ရေထု (%)	၀.၆၁[5] (inland waters)
• စုစုပေါင်း ကုန်းမြေဧရိယာ	၂၉၈,၁၇၀ km2 (၁၁၅,၁၂၀ sq mi)
လူဦးရေ
• ၂၀၂၀ သန်းခေါင်စာရင်း	၁၀၉,၀၃၅,၃၄၃[6]
• သိပ်သည်းမှု	၃၃၆/km2 (၈၇၀.၂/sq mi) (အဆင့် - ၄၇)
GDP (PPP)	၂၀၂၁ ခန့်မှန်း
• စုစုပေါင်း	$၁ ထရီလီယံ[7] (အဆင့် - ၂၉)
• Per capita	$၉,၀၆၁[7] (အဆင့် - ၁၁၅)
GDP (nominal)	၂၀၂၁ ခန့်မှန်း
• စုစုပေါင်း	$၄၀၂.၆၃၈ ဘီလီယံ[7] (အဆင့် - ၃၂)
• Per capita	$၃,၆၄၆[7] (အဆင့် - ၁၁၈)
Gini (၂၀၁၈)	၄၂.၃[8] အလယ် · ၄၄
HDI (၂၀၁၉)	၀.၇၁၈[9] မြင့် · ၁၀၇
ငွေကြေး	ဖိလစ်ပိုင် ပီဆို (₱) (PHP)
အချိန်ဇုန်	PST (UTC+08:00)
ရက်စွဲပုံစံ	mm/dd/yyyy
ယာဉ်ကြောစနစ်	ညာ[မှတ်စု 3]
တယ်လီဖုန်းကုဒ်	+၆၃
Internet TLD	.ph

ပစိဖိတ် ချော်ရည်ပူရပ်ဝန်းပေါ်တွင် တည်ရှိခြင်း နှင့် အီကွေတာနှင့် နီးကပ်ခြင်းတို့ကြောင့် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသည် ငလျင် နှင့် တိုင်ဖွန်းမုန်တိုင်း စသော သဘာဝ ဘေးအန္တရာယ်များ မကြာခဏ ဖြစ်ပွားလေ့ ရှိသကဲ့သို့ ပေါများလှသော သဘာဝ အရင်းအမြစ်များ နှင့် ကမ္ဘာပေါ်တွင် အများပြားဆုံး ဇီဝမျိုးကွဲများ ရှိရာဒေသလည်း ဖြစ်သည်။ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ ဧရိယာမှာ ၁၂၀,၀၀၀ စတုရန်းမိုင် (၃၀၀,၀၀၀ စတုရန်း ကီလိုမီတာ)^[14][15] ရှိပြီး ဖိလစ်ပိုင် စာရင်းအင်း အာဏာပိုင်အဖွဲ့ နှင့် ကမ္ဘာ့ဘဏ်တို့၏ စာရင်းဇယားများအရ ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် လူဦးရေ အနည်းဆုံး သန်း၁၀၀ မျှ ရှိသည်။^[16]၂၀၁၈ ခုနှစ်တွင် အာရှတွင် အဋ္ဌမမြောက် လူဦးရေ အများဆုံးနိုင်ငံဖြစ်ပြီး တကမ္ဘာလုံးတွင် လူဦးရေအများဆုံး အဆင့် ၁၂ ရှိသည်။ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုး ၁၀ သန်းခန့် သည် နိုင်ငံခြားတိုင်းပြည်များတွင် နေထိုင်ကြသဖြင့် ^[17] ကမ္ဘာပေါ်တွင် နိုင်ငံပြင်ပ နေထိုင်သူ အများဆုံးနိုင်ငံဖြစ်သည်။ ကျွန်းများတလျှောက်တွင် လူမျိုးအစု အများအပြားနှင့် ယဉ်ကျေးမှု အများအပြားကို တွေ့နိုင်သည်။ သမိုင်းမတင်မီခေတ်က နီဂရီတိုများသည် ကျွန်းများတွင် အစောဆုံး နေထိုင်ခဲ့သူများ ဖြစ်သည်။ ၎င်းတို့နောက်တွင် အော်စထရိုနီးရှန်းလူမျိုးများ တစ်သုတ်ပြီး တစ်သုတ် ရောက်ရှိလာခဲ့သည်။ ^[18]မလေး၊ အိန္ဒိယ၊ အာရပ် နှင့် တရုတ် တိုင်းပြည်များနှင့် ကုန်ဖလှယ်မှုများ ရှိခဲ့သည်။ ထို့နောက်တွင် အပြိုင်အဆိုင်ဖြစ်သော ပင်လယ်ဒေသ တိုင်းပြည်များကို ဒါတုများ၊ ရာဂျာများ၊ စူလတန်များ နှင့် လာကန်း များမှ တည်ထောင်ခဲ့ကြသည်။

၁၅၂၁ ခုနှစ်တွင် ပေါ်တူဂီ စူးစမ်းရှာဖွေသူ ဖာဒီနန် မဂျဲလန်မှ စပိန်သင်္ဘောများကို ဦးဆောင်၍ အရှေ့ဆာမားရှိ ဟိုမွန်ဟွန်ဒေသသို့ ရောက်ရှိလာခဲ့ပြီးနောက် စပိန်တို့၏ ကိုလိုနီပြုမှု စတင်ခဲ့သည်။ ၁၅၄၃ ခုနှစ်တွင် စပိန် စူးစမ်း ရှာဖွေသူ ရိုင်လိုပက်ဇ် ဒီ ဗီလာလိုဘို မှ ကျွန်းစုများအား စပိန်ဘုရင် ဒုတိယမြောက်ဖိလစ်ကို ဂုဏ်ပြုသည့် အနေနှင့် လာ့ အစ်စလာ ဖီလီပီနာ ဟု အမည်ပေးခဲ့သည်။ ၁၅၆၅ ခုနှစ်တွင် မက္ကဆီကိုစီးတီးမှ မစ်ဂူယယ် လိုပက်ဇ် ဒီ လယ်ဂပ်ဇီ ရောက်ရှိလာပြီးနောက် ကျွန်းစုများပေါ်တွင် ပထမဆုံး စပိန်တို့၏ အခြေချနေထိုင်မှုကို စတင်တည်ထောင်ခဲ့သည်။^[19] ဖိလစ်ပိုင်သည် စပိန်အင်ပိုင်ယာ၏ အစိတ်အပိုင်းတစ်ခု အဖြစ် နှစ်ပေါင်း ၃၀၀ ကျော်မျှ တည်ရှိခဲ့သည်။ ထို့အတွက်ကြောင့် အဓိက ကိုးကွယ်သည့်ဘာသာမှာ ကက်သလစ် ဘာသာ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ထိုအချိန်တွင် မနီလာမှာ ပစိဖိတ်ဖြတ်သန်း ကုန်သွယ်မှု အတွက် အနောက်ဘက် အချက်အချာ ဒေသ ဖြစ်လာခဲ့ပြီး အာရှအား မက္ကဆီကိုနိုင်ငံရှိ အာကာပူလ်ကိုမြို့ နှင့် မနီလာ ဂယ်လီယွန်ဟု ခေါ်သည့် ကမ္ဘာပတ် စပိန် ကုန်သွယ် သင်္ဘောများဖြင့် ဆက်သွယ်ပေးခဲ့သည်။^[20]

၁၉ ရာစုမှ ၂၀ ရာစုသို့ ပြောင်းလဲလာသော အခါတွင် ဖိလစ်ပိုင်တော်လှန်ရေး ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး ထိုမှ တဆင့် ခေတ္တမျှသာ သက်တမ်းရှိသော ပထမဆုံး ဖိလစ်ပိုင် သမ္မတနိုင်ငံတော်ကို မွေးဖွားပေးခဲ့ကာ ထို့နောက်တွင် သွေးစွန်းသော ဖိလစ်ပိုင်-အမေရိကန် စစ်ပွဲ ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။^[21] ထိုစစ်ပွဲကြောင့် အပါအဝင် နောက်ဆက်တွဲ ဖြစ်ပွားသော ကာလဝမ်းရောဂါကပ်ဘေးကြောင့် စစ်ပွဲတွင် ပါဝင်တိုက်ခိုက်သူ ထောင်ဂဏန်း နှင့် အရပ်သား သောင်းဂဏန်း သေဆုံးခဲ့ရသည်။^{[22][23][24][25]} ဂျပန်တို့ ဝင်ရောက်သိမ်းယူသည့် အချိန်မှလွဲ၍ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုသည် ဒုတိယကမ္ဘာစစ် ပြီးသည့် အချိန်အထိ ကျွန်းများ၏ အချုပ်အခြာအာဏာကို ထိန်းချုပ်ထားခဲသည်။ ထို့နောက်တွင် ဖိလစ်ပိုင်အား လွတ်လပ်သော နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ အဖြစ် အသိအမှတ်ပြုခဲ့သည်။ ထိုအချိန်မှ စ၍ တပေါင်းတစည်းတည်းဖြစ်သော အချုပ်အခြာအာဏာနိုင်ငံသည် ဆူညံပွက်လောရိုက်နေသော ဒီမိုကရေစီစနစ်၏ အတွေ့အကြုံကို မကြာခဏ တွေ့ကြုံခံစားခဲ့ရပြီး အကြမ်းမဖက်သော တော်လှန်ရေးဖြင့် အာဏာရှင်စနစ်ကို တွန်းလှန်ခဲ့ခြင်းလည်း အပါအဝင် ဖြစ်သည်။^[26]

ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသည် ကုလသမဂ္ဂ၊ ကမ္ဘာ့ကုန်သွယ်ရေးအဖွဲ့၊ အာဆီယံ၊ အာရှ-ပစိဖိတ် စီးပွားရေး ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရေး အဖွဲ့ နှင့် အရှေ့အာရှ ထိပ်သီးနိုင်ငံများ အဖွဲ့တို့ကို စတင်တည်ထောင်ရာတွင် ပါဝင်ခဲ့သောနိုင်ငံဖြစ်သည်။ ထို့ပြင့် အာရှဖွံ့ဖြိုးရေးဘဏ်၏ ဌာနချုပ် တည်ရှိရာ နိုင်ငံလည်း ဖြစ်သည်။^[27] ဖိလစ်ပိုင်အား ထွန်းသစ်စ ဈေးကွက်နိုင်ငံ နှင့် စက်မှုပြောင်းလဲရေး နိုင်ငံအသစ် အဖြစ် မှတ်ယူကြပြီး ^[28] စိုက်ပျိုးရေးကို အခြေခံသော စီးပွားရေးမှ ဝန်ဆောင်မှုနှင့် ကုန်ထုတ်လုပ်မှုတို့သို့ ပိုမို အခြေခံသော စီးပွားရေး အဖြစ် ပြောင်းလဲလျက် ရှိသည်။ ^[29] အရှေတောင်အာရှတွင် အရှေ့တီမောနိုင်ငံ နှင့် အတူ ခရစ်ယာန်ဘာသာ အဓိက ကိုးကွယ်ရာ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ အဖြစ် တည်ရှိသည်။

အမည်ရင်းမြစ်

စပိန် ဒုတိယမြောက် ဖိလစ် ဘုရင်

ဖိလစ်ပိုင်ဟူသော အမည်သည် စပိန် ဒုတိယမြောက် ဖိလစ်ဘုရင်ကို ဂုဏ်ပြု၍ မှည့်ခေါ်ထားခြင်း ဖြစ်သည်။ စပိန် စွန့်စားရှာဖွေသူ ရိုင်လိုပက်ဇ် ဒီ ဗီလာလိုဘို က ၎င်း၏ ၁၅၄၂ ခုနှစ် ရှာဖွေရေး ခရီးစဉ်အတွင်း လေးယတ် နှင့် ဆာမားကျွန်းများအား ထိုအချိန်က ဩစတြီးယားမင်းသား ဖြစ်နေသူ ဖိလစ်အား အစွဲပြု၍ ဖဲလီပီးနားဟု အမည်ပေးခဲ့သည်။ နောက်ဆုံးတွင် လာ့ အစ်စလာ့ ဖီလီပီနာ ဟူသော အမည်သည် ကျွန်းစုအတွင်းရှိ ကျွန်းများအားလုံးကို ရည်ညွှန်းခေါ်ဆိုသော အမည်ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ထိုအမည်အား ကျယ်ပြန့်စွာ မသုံးနှုန်းမီက အခြားအမည်များ ဖြစ်သော အစ်စလာ့ ဒယ် ပိုနီယန်တေး (အနောက်ဘက်မှ ကျွန်းများ) နှင့် မဂျဲလင်ပေးခဲ့သည့် အမည်ဖြစ်သော ဆန် လာဇာရို စသော အမည်များကို အသုံးပြု၍လည်း စပိန်တို့မှ ထိုကျွန်းများကို ရည်ညွှန်းခေါ်ဆိုခဲ့သည်။^{[30][31][32][33][34]}

ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ တရားဝင်အမည်သည် သမိုင်းတလျှောက်တွင် အကြိမ်ကြိမ် ပြောင်းလဲခဲ့သည်။ ဖိလစ်ပိုင်တော်လှန်ရေး ကာလအတွင်းတွင် တော်လှန်ရေးအစိုးရဖြစ်သော မာလိုလော့စ် ကွန်ဂရက်မှ ရီပတ်ဘလစ်ကာ ဖိလစ်ပီနာ သို့ မဟုတ် ဖိလစ်ပိုင် သမ္မတနိုင်ငံ ကို ထူထောင်ကြောင်း ကြေညာခဲ့ဖူးသည်။ စပိန်-အမေရိကန်စစ် (၁၈၉၈) မှ ဖိလစ်ပိုင်-အမေရိကန်စစ် (၁၈၉၉-၁၉၀၂) ကို ဖြတ်သန်း၍ ဓနသဟာယနိုင်ငံ ဖြစ်သည့်အချိန် (၁၉၃၅-၁၉၄၆) အထိပင် အမေရိကန် ကိုလိုနီ အာဏာပိုင်များက နိုင်ငံအား ဖိလစ်ပိုင်ကျွန်းများဟု ရည်ညွှန်းခေါ်ဆိုခဲ့ကြပြီး စပိန်အမည်မှ ဘာသာပြန်ထားခြင်း ဖြစ်သည်။ ^[21] ဒုတိယကမ္ဘာစစ် ပြီးသည့် အချိန်တွင် နိုင်ငံ၏ တရားဝင်အမည်သည် ဖိလစ်ပိုင် သမ္မတနိုင်ငံဖြစ်လာခဲ့သည်။

သမိုင်း

သမိုင်းမတင်မီခေတ်

တာဘွန်းဂူများသည် ဖိလစ်ပိုင်ရှိ ရှေးအကျဆုံး လူတို့၏ ရုပ်ကြွင်းများ (တာဘွန်းလူ)ကို တွေ့ရှိရာ နေရာတစ်ခု ဖြစ်သည်။

၂၀၁၈ ခုနှစ်တွင် ကာလင်ဂါပြည်နယ် ရိုင်ဇယ်တွင် တွေ့ရှိရသော ကျောက်ခေတ်ကိရိယာများ နှင့် ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်းများကြောင့် ကျွန်းစုများတွင် နေထိုင်ခဲ့သော အစောဆုံး ဟိုမီနင်းလူသားများရှိကြောင်း သက်သေအထောက်အထားကို လွန်ခဲ့သော နှစ်ပေါင်း ၇၀၉,၀၀၀ အထိ တွန်းပို့ပေးခဲ့သည်။ ^[35] သို့သော်လည်း ဖိလစ်ပိုင်ကျွန်းစုများတွင် ယနေ့အထိ တွေ့ရှိရသည့် လူတို့၏ ရုပ်ကြွင်းများကို ယူရေနီယမ် အသုံးပြု တွက်ချက်သည့် နည်းလမ်းဖြင့် စိတ်အချရဆုံး စမ်းသပ်တွေ့ရှိထားသည်မှာ လွန်ခဲ့သော နှစ်ပေါင်း ၆၇,၀၀၀မှ ကာလျောင်းလူ၏ ခြေထောက်အရိုးများပင်ဖြစ်သည်။^[36] ယခင်က ထိုထက်စောစီးစွာ တွေ့ရှိရသည်မှာ ကာဘွန်အသုံးပြု တွက်ချက်သည့် နည်းလမ်းဖြင့် စမ်းသပ်ထားသည့် လွန်ခဲ့သော နှစ်ပေါင်း ၂၆,၅၀၀ မှ ပလာဝမ်ရှိ တာဘွန်းလူများ ဖြစ်သည်။^[37][38] နီဂရီတိုများသည် ကျွန်းစုများတွင် အစောဆုံးနေထိုင်သော လူများဖြစ်သောလည်း ၎င်းတို့၏ ဖိလစ်ပိုင်တွင် ပထမဆုံး အခြေချနေထိုင်မှုကို စိတ်ချရသည့် နည်းလမ်းဖြင့် စမ်းသပ်ထားခြင်း မရှိပေ။^[39]

ရှေးခေတ် ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးများ၏ ဇာစ်မြစ်နှင့် ပတ်သက်၍ ဆန့်ကျင်ဘက်ဖြစ်နေသာ သီအိုရီအချို့ရှိသည်။ အက်ဖ် လန်ဒါ ဂျိုကာနို၏ သီအိုရီ အရ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးတို့၏ ဘိုးဘေးများသည် ဒေသတွင်း၌ပင် ဆင့်ကဲပြောင်းလဲလာခဲ့သည်ဟု ဆိုသည်။ ဝီလ်ဟမ် ဆိုလ်ဟိမ်း၏ ကျွန်းဇာစ်မြစ်သီအိုရီ အရ ^[40] ဘီစီ ၄၈,၀၀၀ မှ ၅,၀၀၀ ခုနှစ် အတွင်း ယခု ပင်လယ်ရေအောက်သို့ မြုပ်နေသာ ဆွန်ဒါလန်း ကုန်သွယ်ရေး လမ်းကြောင်းမှ တဆင့် ကျွန်းစုများသို့ လူများ တဖြည်းဖြည်း ရောက်ရှိလာခြင်း ဖြစ်ပြီး အများကြီး တစ်ပြိုင်နက်တည်း ပြောင်းရွှေ့လာခြင်းမဟုတ်ဟု ဆွေးနွေးထားသည်။ အော်စထရိုနီးရှန်း ချဲ့ထွင်မှု သီအိုရီ အရ ထိုင်ဝမ်မှ မလာယို-ပိုလီနီးရှန်း လူမျိုးများသည် ဖိလစ်ပိုင်သို့ ဘီစီ ၄,၀၀၀ ခန့်တွင် ပြောင်းရွှေ့လာခဲ့ပြီး နဂိုမူလလူများနေရာတွင် ဝင်ရောက် အစားထိုး နေထိုင်ကြသည်ဟု ရှင်းပြထားသည်။^[41]

ရှေးဟောင်းသုတေသနနှင့် ဘာသာဗေဒဆိုင်ရာ သက်သေများအရ အများစု လက်ခံထားသည့် သီအိုရီမှ ထိုင်ဝမ်မှ ပြောင်းရွှေ့လာသည်ဆိုသော သီအိုရီဖြစ်ပြီး ထိုသီအိုရီအရ ယန်စီမြစ်ဝှမ်းရှိ လျံဇူးယဉ်ကျေးမှု အစရှိသော ယဉ်ကျေးမှုလောကများမှ ဆင်းသက်လာသော^[42] ထိုင်ဝမ်မှ အော်စထရိုနီးရှန်းများသည် ဘီစီ ၄,၀၀၀ ခန့်တွင် ဖိလစ်ပိုင်သို့ စတင်ရွှေ့ပြောင်းလာခဲ့ပြီး အစောပိုင်းရောက်ရှိနေသူများနေရာတွင် အစားထိုး ဝင်ရောက်ခဲ့သည် ဟု ယူဆထားကြသည်။^[41][43] ကျောက်ခေတ်သစ်ကာလအတွင်း ကျောက်စိမ်းယဉ်ကျေးမှု တည်ရှိခဲ့သည်ဟု ယူဆရပြီး ဖိလစ်ပိုင်တွင် ဘီစီ ၂,၀၀၀ ခုနှစ်ခန့်က အထိ ရှေးကျသည့် ကျောက်စိမ်းဖြင့် အနုစိတ်ထွင်းထုထားသော လက်မှုပစ္စည်းများကို သောင်းဂဏန်းမျှ တွေ့ရှိရသည်။^[44][45]

ကျောက်စိမ်းသည် အနီးအနားရှိ ထိုင်ဝမ်မှ ရောက်ရှိလာခြင်းဖြစ်သည်ဟု ဆိုကြပြီး အရှေ့တောင်အာရှ၏ ကုန်းမကြီးနှင့် ကျွန်းများတွင်လည်း တွေ့ရှိရသည်။ ထိုလက်မှုပစ္စည်းများကြောင့် သမိုင်းမတင်မီခေတ်က အရှေ့တောင်အာရှ လူ့အဖွဲ့အစည်းများကြားတွင် အကွာအဝေး ရှည်လျားစွာ ဆက်သွယ်မှုရှိသည်ဆိုသော အချက်အတွက် သက်သေဖြစ်သည်။ ^[46] ဘီစီ ၁၀၀၀ ခုနှစ်သို့ ရောက်သော အခါတွင် ကျွန်းစုများတွင် နေထိုင်သူများသည် လူမှုအဖွဲ့အစည်း ၄ ခု အဖြစ် ပေါ်ပေါက်လာခဲ့ပြီး ၎င်းတို့မှာ မုဆိုး-ရှာဖွေစုဆောင်းသူ လူမျိုးစုများ၊ စစ်သူရဲလူမျိုးစုများ၊ တောင်ကုန်းနေ ဓနရှင်အုပ်စိုးသော လူမျိုးစုများ နှင့် ဆိပ်ကမ်းနေ လူမျိုးစုများတို့ ဖြစ်ကြသည်။ ^[47]

ကိုလိုနီ မတိုင်မီခေတ်

ဘောက်ဆာကုတ်ဒက်စ် ဟု ခေါ်သော မှတ်တမ်းမှ ကာဒါတွမ် သို့မဟုတ် တူမော ဟုခေါ်သော သူကောင်းမျိုးကို ဖော်ပြထားသောပုံ

ယခုအချိန်တွင် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ သမိုင်းမတင်မီခေတ်နှင့် အစောပိုင်းသမိုင်းကို ခွဲခြားထားသော အပိုင်းအခြားမှာ အေဒီ ၉၀၀ ခုနှစ် ဧပြီလ ၂၁ ရက် ဖြစ်ပြီး ထိုနေ့မှာ လာဂူးနား ကြေးနီပြားပေါ်တွင် ရေးထိုးထားသော ဂရီဂိုးရီးယန်း ပြက္ခဒိန်နှင့် ညီမျှသော နေ့စွဲ ဖြစ်သည်။ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ အစောဆုံး မပျက်မစီးကျန်ရစ်သော မှတ်တမ်းစာ လည်း ဖြစ်သည်။ ^[48] ထိုနေ့မှာ မနုဿဗေဒပညာရှင်တို့မှ ဖိလစ်ပိုင်၏ တိုးတက်လာသော အချိန်အပိုင်းအခြားဟု သတ်မှတ်ထားသည် ၁ရာစု မှ ၁၄ ရာစု ၏ အလယ်ဖြစ်သည်။ တိုးတက်လာသော အချိန်အပိုင်းအခြားမှာ လူအဖွဲ့အစည်း နှင့် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ပုံစံများ အသစ်ဖြစ်ပေါ်လာခြင်း၊ လူမှုရေးဆိုင်ရာ အဆင့်အတန်းများ ကွဲပြား၍ အထူးပြုအလုပ်များ ပေါ်ပေါက်လာခြင်း နှင့် ဒေသတွင်းနှင့် နိုင်ငံတကာသို့ ကုန်သွယ်မှုများ ပြုလုပ်လာခြင်းတို့ ဖြစ်သည်။ ^[49] ၁၃၀၀ ခုနှစ်များသို့ ရောက်သောအခါတွင် ကမ်းရိုးတန်းရှိ ကျယ်ပြန့်သော မြို့ရွာဒေသများမှာ တိုးတက်နေသော ကုန်သွယ်ရေးဌာနများ ဖြစ်လာခဲ့ပြီး လူ့အဖွဲ့အစည်း အပြောင်းအလဲအတွက် ဗဟိုချက်မ ဖြစ်လာခဲ့ကာ ရှုပ်ထွေးသော ဘဝပုံစံများဆီသို့ လမ်းပြခေါ်ဆောင်သွားခဲ့သည်။ ထို သွင်ပြင်လက္ခဏာကို ဖိလစ်ပိုင် မနုဿဗေဒပညာရှင် အက်ဖ် လန်ဒါ ဂျိုကာနိုက ဖိလစ်ပိုင် အစောပိုင်းသမိုင်း၏ ဘာရန်ဂစ်အစိတ်အပိုင်းဟု အမည်ပေးခဲ့ပြီး ထိုအချိန်ကာလမှာ ၁၄ ရာစု အစမှ စပိန်ကိုလိုနီနယ်ချဲ့တို့ ရောက်ရှိလာပြီး ဖိလစ်ပိုင်၏ ကိုလိုနီခေတ်စသည့် အချိန် အထိပင် ဖြစ်သည်။^[49]

အေဒီ ၁ ရာစုတွင် သံကို တွေ့ရှိခဲ့သည်မှ စ၍ ထင်ရှားသော လူမှုရေးနှင့် စီးပွားရေး အပြောင်းအလဲများ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ပြီး ထို့အတွက်ကြောင့် မြို့ရွာဒေသများ ကြီးမားကျယ်ပြန့်လာခဲ့ကာ အလွှာခွဲခြားခြင်းနှင့် အထူးပြုလုပ်ကိုင်ခြင်း စသော လူမှုဘဝ ပုံစံအသစ်များ ဖြစ်ထွန်းလာခဲ့သည်။^[49]

ဤလူ့အဖွဲ့အစည်းများထဲမှ အချို့ အထူးသဖြင့် မြစ်ကြီးများ၏ မြစ်ဝ သို့မဟုတ် မြစ်ဝအနီးတွင်ရှိသော ကမ်းရိုးတန်းမြို့ရွာဒေသများ^[50]မှာ နောက်ဆုံးတွင် အရှေ့တောင်အာရှ၏ အစောပိုင်း ကုန်သွယ်ရေး အင်အားကြီးနိုင်ငံများနှင့် သိသာသော ပမာဏတစ်ခုမျှ ကုန်သွယ်မှုပြုသည် အထိ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်လာခဲ့သည်။ အထူးသဖြင့် အိန္ဒိယ ယဉ်ကျေးမှု လွှမ်းမိုးသော မလေးရှားပြည် နှင့် ဂျားဗားပြည် တို့အပြင် တရုတ်ရှိ မင်းဆက်အမျိုးမျိုး^[50] ထိုင်း,^[51] နှင့် နောက်ပိုင်းတွင် မွတ်စလင် စူလတန်နယ် ဘရူနိုင်း^[52]တို့ ပါဝင်သည်။ ထို့အပြင် ဗီယက်နမ် ^[51] ဂျပန် ^[53] နှင့် အခြားသော အော်စထရိုနီးရှန်း တိုင်းပြည်များ^[54] နှင့်လည်း ကုန်သွယ်မှုပြုခဲ့ကြသည်။

ရှေးဟောင်းသုတေသနဆိုင်ရာ တွေ့ရှိချက်များ အရ တရုတ်တို့နှင့် ကုန်သွယ်ခြင်းသည် တန်မင်းဆက် လက်ထက်တွင် စတင်ခဲ့ပြီး ဆောင်မင်းဆက် လက်ထက်တွင် ပိုမိုကျယ်ပြန့်လာခဲ့သည်။^[52] အေဒီ ၂ ရာစုသို့ ရောက်သော အခါတွင် ဖိလစ်ပိုင်ရှိ အချို့သော (အကုန်မဟုတ်ပေ) လူ့အဖွဲ့အစည်းများသည် တရုတ်သို့ ကိုယ်စားလှယ်များ စေလွှတ်ပြီး တရုတ်တော်ဝင်နန်းတော်မှ သတ်မှတ်ထားသော အစွယ်အပွား စနစ်တွင် ပါဝင်ခဲ့ကြောင်း သိရသည်။ ^[52] ထိုသို့သော အစွယ်အပွားနိုင်ငံများသည် တရုတ်ဗဟိုပြု စနစ်ကို လက်ခံကြရပြီး ထိုစနစ်မှ တရုတ်နှင့် တော်ဝင်နန်းတော်တို့အား ကမ္ဘာ၏ ယဉ်ကျေးမှု ဗဟိုဌာန အဖြစ် ရှုမြင်ကြသည်။ ဖိလစ်ပိုင်၏ အစောပိုင်း လူ့အဖွဲ့အစည်းများသည် ထိုစနစ်ကို ကျင့်သုံးခြင်းဖြင့် တရုတ်နှင့် ကုန်သွယ်ရန် လိုအပ်ချက်ကို ဖြည့်ဆည်းနိုင်ခဲ့သော်လည်း ထိုအခြေအနေသည် စစ်ရေး နိုင်ငံရေး အရ ထိန်းချုပ်နိုင်ခြင်းဟု အဓိပ္ပာယ် အမှန်တကယ် မသက်ရောက်ခဲ့ပေ။ ^[52][50]

လွန်ခဲ့သော နှစ်ပေါင်း ၂,၀၀၀ ကျော်ကပင် အီဖုဂေါင်း/အီဂိုရော့ လူမျိုးများသည် မတ်စောက်သော တောင်ကုန်းဒေသများတွင် လှေကားထစ် စိုက်ပျိုးရေး စနစ်ကို အသုံးပြုခဲ့ကြသည်။

အစောပိုင်း ဖိလစ်ပိုင်လူ့အဖွဲ့အစည်းများ အင်ဒိုနီးရှား နှင့် မလေးရှားရှိ နိုင်ငံအဆင့် အဖွဲ့အစည်းများနှင့် ဆက်ဆံရေးနှင့် ပတ်သက်၍မူ ဒဏ္ဍာရီများတွင် အစောပိုင်း ဖိလစ်ပိုင် လူ့အဖွဲ့အစည်းများသည် သီရိဝိဇယ အင်ပိုင်ယာနှင့် ဆက်ဆံရေး ရှိကြောင်း ပြောလေ့ရှိသော်လည်း ထိုသို့ ဆက်ဆံရေး ရှိကြောင်းကို သက်သေပြနိုင်မည့် မည်သို့သော ရှေးဟောင်း သုတေသန အထောက်အထားကိုမှ မတွေ့ရှိခဲ့ရပေ။ ^[49]သို့သော်လည်း အခြားတစ်ဖက်တွင် မာဂျာပါဟစ် အင်ပိုင်ယာ နှင့် ကုန်သွယ်မှု ပြုခဲ့ကောင်းကိုမူ လုံလောက်သော အထောက်အထား များ တွေ့ရှိရသည်။^[55]

ဖိလစ်ပိုင်၏ အစောပိုင်း လူ့အဖွဲ့အစည်းများအပေါ်တွင် အိန္ဒိယတို့၏ ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ဩဇာလွှမ်းမိုးမှု မည်မျှ အတိုင်းအတာ အထိ ရှိသည် နှင့် မည်သို့ ရှိသည် ဆိုသော အချက်မှာ အရှေ့တောင်အာရှ သမိုင်းပညာရှင်များကြားတွင် အငြင်းပွားစရာ အချို့ ရှိနေဆဲ ဖြစ်သည်။ ^[49][56] သို့သော်လည်း လက်ရှိတွင် ပညာရှင် အများ သဘောတူညီမှု ရထားသည်မှာ ထိုစဉ်က အိန္ဒိယနှင့် ဖိလစ်ပိုင်ကြားတွင် တိုက်ရိုက် ကုန်သွယ်မှု အနည်းငယ်မျှသာ ရှိသည် သို့မဟုတ် လုံးဝ မရှိသလောက် ဖြစ်သည် ဟူ၍ ဖြစ်သည်။ ^[49][56] အိန္ဒိယ၏ ယဉ်ကျေးမှု လက္ခဏာများ ဖြစ်သော စကားလုံး အသုံးအနှုန်း များနှင့် ဘာသာရေးဆိုင်ရာ ကိုးကွယ်မှုများ^[55]မှာ ၁၀ ရာစုမှ ၁၄ ရာစု အစောပိုင်းအတွင်း စိမ့်ဝင်ခဲ့ခြင်းဖြစ်ပြီး အစောပိုင်း ဖိလစ်ပိုင် လူ့အဖွဲ့အစည်းများနှင့် ဟိန္ဒူမာဂျာပါဟစ် အင်ပိုင်ယာတို့ ကြားရှိ ဆက်ဆံရေးမှ တဆင့် ရောက်ရှိလာခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်ဟု ဆိုကြသည်။ ^[49] ထို့ကြောင့် ဖိလစ်ပိုင် ကျွန်းစုများသည် မဟာအိန္ဒိယ ယဉ်ကျေးမှုဇုံ၏ အပြင်ဘက် အစွန်းတွင် ရှိသော နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ အဖြစ် တည်ရှိခဲ့သည်။ (အခြားသောနိုင်ငံများမှာ အာဖဂန်နစ္စတန် နှင့် တောင်ဗီယက်နမ်တို့ ဖြစ်ကြသည်။^[56]

ဖိလစ်ပိုင်ကျွန်းစုများ၏ အစောပိုင်းလူ့အဖွဲ့အစည်းများ၏ သွင်ပြင်လက္ခဏာမှာ ပုံမှန်အားဖြင့် အဆင့်အတန်း ၃ ခု ခွဲခြားထားသည်။ ^[49][50] ကွဲပြားသော ယဉ်ကျေးမှုများတွင် ထိုအဆင့်အတန်း ၃ခုကို ကွဲပြားသော အသုံးအနှုန်းများဖြင့် ဖော်ပြလေ့ ရှိသော်လည်း မပြောင်းမလဲ ရှိသည်မှာ အထက်တန်းစာ သူကောင်းမျိုး အဆင့်၊ လွတ်လပ်သော လူ အဆင့် နှင့် အလီပင် သို့ မဟုတ် အိုရီပန်ဟု ခေါ်သော ကြွေးမြီရှိသူ မှီခိုအဆင့်တို့ ဖြစ်ကြသည်။^[49][50] သူကောင်းမျိုး အဆင့်တွင် ပါဝင်သူများထဲတွင် နိုင်ငံအုပ်ချုပ်ရေး တာဝန်ကိုယူထားသော ဒါတု များ ပါဝင်ပြီး ၎င်းတို့သည် ကိုယ်ပိုင် အုပ်ချုပ်သည့် လူမှုရေးဆိုင်ရာ အစုအဖွဲ့များ ဖြစ်သော ဘာရန်းဂေး သို့မဟုတ် ဒူလိုဟန်တို့အား ဦးဆောင်ဦးရွက် ပြုကြသည်။ ထိုဘာရန်ဂေးများ ပေါင်းစပ်ကြသည့် အခါတွင် ပိုမိုကြီးပြသော မြို့ရွာဒေသများကို တည်ထောင်ကြသည် သို့မဟုတ် ပထဝီ အနေအထားရ ပိုမို၍ လျော့ရဲသော မဟာမိတ် အဖွဲ့များ,^[50] အဖြစ် နေထိုင်လေ့ ရှိကြလေသည်။^[50] ထိုအစုအဖွဲ့များတွင် အသက်အကြီးဆုံး သို့မဟုတ် လူအလေးစား ခံရဆုံး သူအား ထိပ်ဆုံး ဒါတု အဖြစ် အသိအမှတ်ပြုကြပြီး လာကန်၊ ဆူလတန်၊ ရာဂျာ သို့မဟုတ် ပိုမို၍ လုပ်သက်ရင့်သော ဒါတု ဟု အမျိုးမျိုး ခေါ်ဝေါ်ကြသည်။^[52][49][57]

အစောပိုင်း သမိုင်းဝင် ကမ်းရိုးတန်း မြို့ပြနိုင်ငံများနှင့် အစိုးရများ

အေဒီ ၉၀၀ ခုနှစ်တွင် တွေ့ရသောလာဂူးနား ကြေးပြားစာသည် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံတွင် အစောဆုံးတွေ့ရသော သမိုင်းမှတ်တမ်းဖြစ်ပြီး လာဂူးနား၊ လမ်ဘန်းတွင် တွေ့ရှိခဲ့သည်။

ထိုမြို့ပြနိုင်ငံနှင့် ပြည်ထောင်များ၏ အစောဆုံးသမိုင်းမှတ်တမ်းမှာ လာဂူးနား ကြေးပြားစာပေါ်တွင် တွေ့ရပြီး ထိုမှတ်တမ်းမှ တာဂါးလော့ နိုင်ငံဖြစ်သော တွန်ဒို (အေဒီ ၉၀၀ မတိုင်မီ မှ အေဒီ ၁၅၈၉) နှင့် တွန်ဒိုအနီးတဝိုက်တွင် တည်ရှိမည်ဟု ယူဆရသော အခြားဒေသ နှစ်ခု သုံးခု တို့ အပြင် မင်ဒါနောင်းရှိ ဒီဝါတာတောင် အနီးမှ ဒေသတစ်ခု နှင့် ဂျားဗားကျွန်းပေါ်မှ မီဒန်ဘုရားကျောင်း အစုအဝေးတို့ ကို သွယ်ဝိုက်ရည်ညွှန်းထားသည်။^[48] ထိုနိုင်ငံများ၏ နိုင်ငံရေး ဆက်သွယ်မှု အတိအကျကို ကြေးပြားစာပေါ်တွင် ဖော်ပြထားသည်မှာ မရှင်းသော်လည်း ထိုကြေးပြားစာသည် ဒေသတွင်းနှင့် ဒေသပြင်ပ နိုင်ငံရေးဆက်သွယ်မှုများ အေဒီ ၉၀၀ မတိုင်မီကပင် ရှိခဲ့ကြောင်းကို ပုံမှန်အားဖြင့် လက်ခံထားသည့် သက်သေ အထောက်အထားပင် ဖြစ်သည်။^[48][52][50] ၁၅၀၀ ခုနှစ်များတွင် အစောဆုံး ဥရောပသား လူမျိုးခွဲဗေဒပညာရှင်များ ရောက်ရှိလာသည့် အခါတွင် တွန်ဒိုအား "လာကန်း" ဟု ခေါ်သည့် အာဏာစက်ပြင်းသည့် ခေါင်းဆောင်တစ်ဦးမှ အုပ်ချုပ်လျက် ရှိသည်။^[52][50] ၎င်းသည် အဓိက ကုန်သွယ်ရေးဌာန တစ်ခု ဖြစ်လာပြီး တရုတ်ပြည် မင်မင်းဆက်နှင့် ကုန်သွယ်ရေးအား မနီလာ ရာဂျာပြည်နှင့် အတူ ကျွန်းစု တစ်ခုလုံးရှိ ကုန်ပစ္စည်းများအား ^[52] လက်ဝါးကြီးအုပ် ချုပ်ကိုင်ထားခဲ့သည်။^[58] ထိုကုန်သွယ်ရေးမှာ အလွန်အရေးပါသဖြင့် ယောင်ဂယ်လ်ဘုရင်သည် ကိုချာလောင်း အမည်ရှိသော တရုတ်ဘုရင်ခံအား ကုန်သွယ်ရေးများကို စောင့်ကြည့်နိုင်ရန် ခန့်အပ်ထားခဲ့သည်။^[59][60]

နောက်ထပ် ဖိလစ်ပိုင်အတွင်းရှိ ဒေသတစ်ခုအား သမိုင်းမှတ်တမ်းတွင် ရည်ညွှန်းထားခဲ့ခြင်းမှာ ဆောင်မင်းဆက်၏ တရားဝင် သမိုင်းစာအုပ် အတွဲ ၁၈၆ တွင် ဖြစ်ပြီး ၎င်းစာအုပ်တွင် ဗုဒ္ဓဘာသာ တိုင်းပြည်ဟု ယူဆသော မာအီပြည်ဟု (အေဒီ ၉၇၁ မတိုင်မီ မှ ၁၃၃၉ အကျော်အထိ) ဖော်ပြထားခဲ့သည်။ ဆောင်မင်းဆက်မှ ကုန်သည်များသည် မာအီသို့ နှစ်စဉ် လာရောက်လေ့ ရှိကြပြီး ၎င်းတို့၏ မှတ်တမ်းများတွင် မာအီ၏ ပထဝီဝင်၊ ကုန်သွယ်သည့် ပစ္စည်းများနှင့် အုပ်စိုးသူ၏ ကုန်သွယ်ရေး အပြုအမူများကို ဖော်ပြထားခဲ့ကြသည်။^[61] တရုတ်ကုန်သည်များမှ မာအီနိုင်ငံသားများသည် ရိုးသားပြီး ယုံကြည်ရသူများ ဖြစ်သည်ဟု မှတ်တမ်းတင်ထားခဲ့သည်။^[62] သို့သော်လည်း ထိုမှတ်တမ်းများတွင် မာအီ၏ တည်နေရာကို ရှင်းလင်းစွာ မဖောပြထားသဖြင့် မာအီ၏ တည်နေရာမှာ အငြင်းပွားဖွယ် ဖြစ်နေပြီး အချို့သော ပညာရှင်များက လာဂွန်းနား ပြည်နယ် ဘေးမြို့ နေရာတွင် တည်ရှိသည်ဟု ယုံကြည်ကြပြီး^[63] အခြားသူများက မင်ဒိုရိုကျွန်းပေါ်တွင် တည်ရှိသည်ဟု ယုံကြည်ကြသည်။^[64]

၁၉၇၀ ဘွမ်တမ်တွင် ရှာဖွေတွေ့ရှိခဲ့သော ၁၀၀၂ ခုနှစ်မှ ဘွမ်တွမ် ဆင်စွယ်တံဆိပ်

၁၇ ရာစုတွင် ဖရန်စစ္စကို အစ်ဂနာရှိ အယ်လ်စီနာ ရေးသားသော Historia de las islas e indios de Bisayas (1668) မှ ဗီဆာရန်း အမည်ရှိသော ကာရာကောင်းခေါ် ဖော့တပ်စစ်လှေ ကို ပုံဖော်ရေးဆွဲထားပုံ^[65]

ဆောင်မင်းဆက်၏ တရားဝင် သမိုင်းမှ ထပ်မံရည်ညွှန်းသည်မှာ မင်ဒါနောင်း အရှေ့မြောက်ပိုင်းရှိ ဘူတွမ် ရာဂျားနယ်မြေ (c. before ၁၀၀၁–၁၇၅၆) ဖြစ်ပြီး ၎င်းမှာ ဖိလစ်ပိုင် ကျွန်းစုများမှ တရုတ်အင်ပိုင်ယာသို့ ၁၀၀၁ ခုနှစ် မတ်လ ၁၇ ရက်တွင် ပထမဆုံး သံတမန်အဖွဲ့စေလွှတ်သော တိုင်းနိုင်ငံ အဖြစ် မှတ်တမ်းတင်ထားသည်။ ဘူတွမ်သည် ဆရီ ဘာတာ ရှားဂျာ ရာဂျာ ၏ လက်အောက်တွင် ထင်ရှားခဲ့ပြီး ^[54] ထိုသူမှာ ဗုဒ္ဓဘာသာ အုပ်စိုးသူလူတန်းစားမှ ဟိန္ဒူနိုင်ငံကို အုပ်ချုပ်ခဲ့သူ ဖြစ်သည်။ ထိုနိုင်ငံသည် နိုင်ငံတွင်း ရွှေပန်းတိမ် လုပ်ငန်းကြောင့် အင်အားကြီးလာခဲ့ပြီး ချမ်ပါး ယဉ်ကျေးမှုလောက နှင့် သံတမန် အပြိုင်အဆိုင် ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ဘူတွမ်သည် အလွန်ပင် ကြွယ်ဝချမ်းသာခဲ့ပြီး လတ်တလော ဘူတွမ်မှ တူးဖော် ရရှိခဲ့သော ရွှေ ပမာဏသည် ပိုမိုထင်ရှားသော သီရိဝိဇယ နိုင်ငံထက်ပင် ပို၍ များပြားသည်။^[66]

သမိုင်းပညာရှင် အီဖရန် အီဆိုရယ်နာ၏ အယူအဆအရ ဗီဆာယန်း ဓားပြအဖွဲ့များသည် တရုတ်နိုင်ငံတောင်ပိုင်း ဆိပ်ကမ်းမြို့များကို အေဒီ ၁၁၇၄ မှ ၁၁၉၀ အတွင်း လုယက်ခဲ့ကြပြီး အခြား သမိုင်းပညာရှင်များကမူ ထိုဓားပြအဖွဲ့များသည် ဖော်မိုဆာ (ယနေ့ခေတ် ထိုင်ဝမ်) မှ ဖြစ်သည်ဟု ယူဆကြသည်။^[67] ဗီဆာယန်း ဓားပြအဖွဲ့များတွင် ဒါပီတန် ကယ်ဒါတွမ်ပြည်မှ လူများ ပါဝင်ပြီး ၎င်းနိုင်ငံမှာ လေတီ မှ ဒါတု ဆူမန်ဂါ မှ ဘတ်ဘန်း ဟာမူဆာနွမ်း မင်းသမီးအား တရုတ်အင်ပိုင်ယာ အတွင်းသို့ ထိုးဖောက်တိုက်ခိုက်နိုင်သော ၎င်း၏ စစ်အင်အားကို ပြ၍ နှစ်သက်အောင် ပြုလုပ်ပြီးနောက် တည်ထောင်ထားသော တိုင်းနိုင်ငံ ဖြစ်သည်။ သူတို့သည် သူတို့၏ နယ်မြေအား ချမ်းသာကြွယ်ဝပြီး အင်အားကြီးသော ပင်လယ်ကမ်းစပ် နိုင်ငံတော် အဖြစ် ဖန်တီးခဲ့ပြီး နောက်ဆုံးတွင် ၎င်းအား "ဗီဆာယား ၏ ဗင်းနစ်မြို့" ဟု ယူဆခဲ့ကြသည်။ ^[7]

ဒဏ္ဍာရီများ အရ မတ်ဒ်ဂျာ-အက်စ် ကယ်ဒါတွမ်ပြည် (c. ၁၂၀၀–၁၅၆၉) အား သီရိဝိဇယနိုင်ငံ ပျက်သုဉ်းခဲ့သည့် ပြည်တွင်းစစ်ပွဲပြီးနောက်တွင် သီရိဝိဇယရှိ မလေးဒါတု များကို သစ္စာခံသူများက ကျူးကျော်သူ ခိုလာမင်းဆက် နှင့် ၎င်း၏ ရုပ်သေး ရာဂျာ မာကာတူနောင်း ကို ဆန့်ကျင်ပြီး ဗီဆာယားကျွန်းများတွင် လက်ကျန်နိုင်ငံကို ထူထောင်ခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ ၎င်းအား တည်ထောင်ခဲ့သော ဒါတု ဖြစ်သူ ပူတီသည် ၎င်း၏ တိုင်းပြည်အသစ် နယ်နိမိတ်အား မူလရင်းနေ လူမျိုးစုဖြစ်သော အာတီတို့၏ လူစွမ်းကောင်း မာရီကူဒို ထံမှ ဝယ်ယူခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ ^[68] မတ်ဒ်ဂျာ-အက်စ် အား ပါနေးကျွန်းပေါ်တွင် တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ပါနေးကျွန်းဆိုသော အမည်မှာ ပျက်သုဉ်းသွားခဲ့သော ပန်နိုင်းနိုင်ငံ အား အစွဲပြုမှည့်ခေါ်ထားခြင်း ဖြစ်သလို ပန်နိုင်းနိုင်ငံမှ ဆင်းသက်လာသူတို့ နေထိုင်ရာ ဖြစ်သည်။ ပန်နိုင်းသည် ဆူမတြာကျွန်းပေါ်တွင် တည်ရှိသော သီရိဝိဇယနိုင်ငံ၏ လက်အောက်ခံနိုင်ငံဖြစ်ပြီး ကမ္ဘာ့ အလုပ်အရှုပ်ဆုံး ပင်လယ်ရေကြောင်းသွား လမ်းကြပ်ဖြစ်သည့်^[69] မလက္ကာရေလက်ကြားအား အောင်မြင်စွာ ကာကွယ်နိုင်ခဲ့သော ဟိန္ဒူ-ဗုဒ္ဓဘာသာ တပ် နေထိုင်ရာ နေရာ ဖြစ်ပြီး ^[70] မလက္ကာရေလက်ကြားကို ကာကွယ်ရန်သည် ထိုအချိန်က သိသာသော စိန်ခေါ်မှု ဖြစ်ကာ ကမ္ဘာပေါ်ရှိ လူဦးရေ အများဆုံး နိုင်ငံ သုံးခုဖြစ်သည့် တရုတ်၊ အိန္ဒိယ နှင့် အင်ဒိုနီးရှားတို့က ဝိုင်းရံထားသောကြောင့် ဖြစ်သည်။ ပန်နိုင်းလူမျိုးတို့သည် ထိုရေလက်ကြားအား ၇၂၇ နှစ်တိုင် အန္တရာယ် ရန်စွယ်အားလုံးမှ ကာကွယ်ခဲ့ကြသည်။ ကျူးကျော်ဝင်ရောက်လာသူ ခိုလာ အင်ပိုင်ယာအား ပုန်ကန်ရာတွင် သစ္စာရှိ စစ်သူရဲများဖြစ်ကြသော မတ်ဒ်ဂျာ-အက်စ် လူမျိုးတို့သည် အနောက်ဘက်မှ ရောက်ရှိလာသော ဟိန္ဒူနှင့် အစ္စလာမ် ကျူးကျော်သူများအား ၎င်းတို့ အခြေစိုက်ရာ ဗီဆားယားကျွန်းများမှ ဆန့်ကျင်မှု ပြုလုပ်ခဲ့ကြသည်။ ^[71]

စီဘူး ရာဂျာပြည် ^[72](c. ၁၂၀၀–၁၅၆၅) မှာ ဗီဆာယားရှိ မတ်ဒ်ဂျာအက်စ်ပြည်၏ အိမ်နီးချင်း ဖြစ်ပြီး တမီးလ်သွေးပါဝင်သော ရာဂျာတစ်ဦး ဖြစ်သည့်အပြင် ချိုလာမင်းဆက် မျိုးနွယ်စုဝင် ဖြစ်သည့် ရာဂျာမူဒါ ဆရီ လူမေး မှ အုပ်ချုပ်သည်။ ဆရီလူမေးအား ချိုလာ မဟာရာဂျာမှ မတ်ဒ်ဂျာ-အက်စ် အား ကျူးကျော်ရန် စေလွှတ်လိုက်သော်လည်း ပုန်ကန်ခြားနားပြီး ၎င်း၏ ကိုယ်ပိုင် တမီးလ်-မလေး ရာဂျာပြည်ကို ထူထောင်ခဲ့သည်။ မဟာရာဂျာမှ ဆင်းသက်လာသူဖြစ်သော်လည်း ၎င်းဘာသာ စီဘူး ရာဂျာပြည်ကို ထူထောင်သူအဖြစ် နှိမ့်ချစွာ နေထိုင်ပြီး သူကိုယ်တိုင် ဗီဆာယန်းများနှင့် ပေါင်းသင်းနေခဲ့သည်။ ထိုပြည်သည် ကျွန်းများအတွင်း ရေကြောင်းပို့ဆောင် ဆက်သွယ်ခြင်းဖြင့် ချမ်းသာကြွယ်ဝလာခဲ့သည်။^[73] ဘူတွမ် နှင့် စီဘူး ရာဂျာပြည် နှစ်ခုစလုံးသည် မဟာမိတ်ဖွဲ့ခဲ့ကြပြီး ၎င်းတို့ နှစ်ပြည်စလုံးသည် အိန္ဒိယကုန်သည်များမှ ဘော်နီယိုကျွန်း တောင်ပိုင်းတွင် တည်ထောင်ထားသော^[74] ဟိန္ဒူပြည်ဖြစ်သည့်^[75] ကူတိုင်းပြည်နှင့် ကုန်သွယ်ရေးလမ်းကြောင်းကို ထိန်းသိမ်းထားခဲ့သည်။

ဂန္ထဝင်ကဗျာရှည်ကြီး တစ်ပုဒ်ဖြစ်သည့် နာဂရာခရက်တီဂါမာ ကဗျာ အရ ဂျာဗားတွင် အခြေစိုက်သော မာဂျာပါဟစ် အင်ပိုင်ယာသည် လူဇုန်ကျွန်းပေါ်ရှိ ဆလူဒေါင် (မနီလာ) နှင့် ဆူလူးကျွန်းစု ရှိ ဆိုလော့ (ဆူလူး) တို့အား ကိုလိုနီနယ် အဖြစ် သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း သူတို့သည် ဗီဆာယားကျွန်းများပေါ်တွင် အခြေတည်နိုင်ခဲ့ခြင်း မရှိဘဲ သီရိဝိဇယမင်း သစ္စာခံများက အဆက်မပြတ် ပြောက်ကျားစစ်ပွဲများ ဖြင့် ၎င်းတို့အား တိုက်ခိုက်နေသောကြောင့် ဖြစ်သည်။ နောက်ဆုံးတွင် မနီလာတိုက်ပွဲ (၁၃၆၅) အပြီးတွင် လူဇုန်ကျွန်းသည် လွတ်လပ်ရေး ပြန်လည် ရရှိခဲ့ပြီး ဆူလူးတို့မှလည်း လွတ်လပ်ရေး ပြန်လည်တည်ထောင်နိုင်ခဲ့ကာ ကလဲ့စားချေသည့် အနေနှင့် မာဂျာပါဟစ်၏ ခရိုင်တစ်ခု ဖြစ်သော ပိုနီ (ဘရူနိုင်း) အား တိုက်ခိုက်ခဲ့ကာ မြို့တော်မှ တပ်များက ၎င်းတို့အား ပြန်လည်မောင်းထုတ်ခဲ့သည့် အချိန် အထိ ဖြစ်သည်။ ^[76] တွန်ဒိုမှ ပါဆစ်မြစ်၏ တစ်ဖက်ကမ်း လူဇုန်ကျွန်းပေါ်တွင် မနီလာရာဂျာပြည် (c.၁၂၅၈–၁၅၇၁) ကို တည်ထောင်ခဲ့ပြီး ယခင်က ထိုဒေသရှိ မွတ်ဆလင်တို့ကို အုပ်စိုးခဲ့သော ဘရူနိုင်း ရာဂျာ အာမက် မှ မာဂျာပါဟစ် ရာဂျာ အဗီဂျီကာရ အား ရေကြောင်းတိုက်ပွဲတွင် အောင်နိုင်ခဲ့ပြီးနောက်တွင် ဖြစ်သည်။ အရှေ့တောင်အာရှတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာ ဆက်လက်ပျံ့နှံ့လာပြီး မွတ်စလင် ဖြစ်သွားသော ပြည်နယ်များမှ ခွဲထွက်ကာ လွတ်လပ်သော စူလတန်ပြည်များကို သီးခြားတည်ထောင်ကြသဖြင့် နောက်ဆုံးတွင် မာဂျာပါဟစ် အင်ပိုင်ယာ ပျက်သုဉ်းခဲ့ရသည်။ နောက်ဆုံးတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာသို့ ပြောင်းလဲရန် ရင်ဆိုင်နေရသော ဟိန္ဒူ မာဂျာပါဟစ် အကြွင်းအကျန်တို့သည် ဘာလီကျွန်း သို့ ထွက်ပြေးခဲ့ကြသည်။^[77] တရုတ်တို့သည် လူဇုန် ဟု အမည်ရသော ပြည်ကိုလည်း ၎င်းတို့မှတ်တမ်းတွင် ဖော်ပြခဲ့ကြသည်။ ၎င်းမှာ မနီလာကို ရည်ညွှန်းသည်ဟု ယူဆရပြီး ၁၅၂၀ ခုနှစ်များမှ ပေါ်တူဂီနှင့် စပိန်တို့၏ မှတ်တမ်းများတွင် လူဆွန် နှင့် မနီလာသည် တစ်ခုတည်း ဖြစ်သည်ဟု ဖော်ပြထားခဲ့ ခြင်းကြောင့် ဖြစ်သည်။ ^[52] သို့သော် အချို့သော သမိုင်းပညာရှင်များက ငြင်းချက်ထုတ်ကြသည်မှာ ထိုသူများ အားလုံးသည် မနီလာသို့ ရောက်ရှိခြင်း မရှိကြဘဲ လူဆွန် ဆိုသည်မှာ မနီလာပင်လယ်အော်ပေါ်ရှိ တာဂါးလော့ နှင့် ကာပမ်ပန်ဂမ်ပြည်များ အားလုံးကို အလွယ်တကူ ညွှန်းဆိုခြင်းသာ ဖြစ်သည်ဟု ဆိုကြသည်။ ^[78] မည်သို့ပင် ဖြစ်စေ ၁၅၀၀ ခုနှစ်များ အစောပိုင်း နှင့် ၁၅၆၀ ခုနှစ်များ အထိ ထို ပင်လယ် ခရီးသွားလူမျိုးများကို ပေါ်တူဂီတို့၏ မလက္ကာမြို့တွင် လူဆိုးရက်စ် ဟု ရည်ညွှန်းခဲ့ကြပြီး ၎င်းတို့သည် အရှေ့တောင်အာရှ တခွင်တွင် ပြည်ပ အသိုင်းအဝန်းများ တည်ထောင်ခဲ့ပြီး ၎င်းတို့သည် တောင်ငူမင်းဆက်ခေတ် မြန်မာပြည်၊ မလက္ကာ စူလတန်ပြည် နှင့် အရှေ့တီမောတို့သို့ စွန့်စား ကုန်သွယ်ရန် သွားရောက်ပြီး စစ်ပွဲများတွင် ပါဝင်ခဲ့ကြကာ ^{[79][မှတ်စု 4][81]} ကုန်သည်များ နှင့် ကြေးစားစစ်သား များအဖြစ် ပါဝင်ခဲ့ကြခြင်း ဖြစ်သည်။^[82][83][84] ထင်ရှားသော လူဆိုးရက်စ် တစ်ဦးမှာ ပေါ်တူဂီ မလက်ကာပြည်ရှိ ဟင်းခတ်အမွှေးအကြိုင် သူဌေး နှင့် တီမန်ဂေါင်း (ဘုရင်ခံ နှင့် ဗိုလ်ချုပ်)^[85] ဖြစ်သူ ရယ်ဂျီမို ဒီ ရာဂျာ ဖြစ်သည်။ သူသည် အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာ၊ မလက်ကာ ရေလက်ကြား၊ တောင်တရုတ်ပင်လယ်^[86] နှင့် အလယ်ခေတ် ဖိလစ်ပိုင် ပင်လယ်နိုင်ငံများ^[87][88] တို့အတွင်း ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရေး ပြုလုပ် ထိန်းချုပ်ထားသော အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ သင်္ဘောအစုအဝေး၏ အကြီးအကဲလည်း ဖြစ်သည်။

သမိုင်းပညာရှင် တစ်ဦးဖြစ်သူ ပေါလ် ကီကိုင်း မာနန်ဆာလာ၏ အဆိုအရ နာမည်ကြီး မင်မင်းဆက် ဗိုလ်ချုပ် ကျန်းဟီ သည် လူဇုန်အား တိုက်ခိုက်ခဲ့ပြီး မနီလာအား ဖျက်စီးခဲ့သော်လည်း ဒေသတွင်း မဟာမိတ်တိုင်းပြည်များက ၎င်း၏ စစ်တပ်ကို ပြန်လည် တွန်းလှန်တိုက်ခိုက်ခဲ့သဖြင့် ၎င်း၏ အောင်မြင်မှုသည် ပန်ဂါဆီနန် အထိသာ ရှိနေခဲ့သည်။^[89] လူဇုန်မြောက်ပိုင်းတွင် ကာဘိုလိုအန် (ပန်ဂါဆီနန်) (c. ၁၄၀၆–၁၅၇၆) သည် ၁၄၀၆ မှ ၁၄၀၁၁ အတွင်း တရုတ်ပြည်သို့ လက်အောက်ခံ တိုင်းပြည်တစ်ခု အဖြစ် အထူးသံတမန်များ စေလွှတ်ခဲ့ပြီး^[90] ဂျပန်နိုင်ငံနှင့်လည်း ကုန်သွယ်မှုများ ပြုခဲ့သည်။ ^[91] မော်ရိုကို စူးစမ်းရှာဖွေသူ အီဘင် ဘာတူတာ၏ အဆိုအရ မွန်ဂိုအင်ပိုင်ယာ ဖွံ့ဖြိုးလာသည့် အချိန်တွင် ပန်ဂါဆီနန်သည် အလွန် အင်အားတောင့်တင်းသော်လည်း ပန်ဂါဆီနန်ရှိ ပြည်သူတို့သည် ထောင်လွှားခြင်း မရှိကြဟု ဆိုသည်။^[92] ပန်ဂါဆီနန် (ကာဘိုလိုအန်း) မှ စစ်သူရဲ မင်းသမီး အာဒူဂျာသည် နိုင်ငံ နှင့် မဟာမိတ်တို့ကို ခေါင်းဆောင်ပြီး မွန်ဂိုအင်ပိုင်ယာ တစ်ခုလုံး၏ ပြိုင်ဘက်တစ်ဦး ဖြစ်လာခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း ကာဘိုလိုအန်း တို့သည် မင်မင်းဆက်၏ လက်အောက်ခံ ဖြစ်လာသော အခါ မွန်ဂိုတို့ကို ဆန့်ကျင်သော မင်မင်းဆက်နှင့် တစ်သွေးတည်း တစ်သားတည်း ရှိကြောင်း ပြခဲ့သည်။^[93]

ခရစ် (သို့ ကာလစ်) ဟု ခေါ်သော ကိုလိုနီခေတ် မတိုင်မီ ဖိလစ်ပိုင် လူမျိုးတို့ အသုံးပြုခဲ့သော မြင့်မြတ်သော ဓား။ ထိုဓားအား ပုံမှန် လက်နက် အဖြစ် ကိုင်ဆောင်လေ့ ရှိကြသည်။^[94]

၁၃၀၀ ခုနှစ်များတွင် ဖိလစ်ပိုင် ကျွန်းစုများသို့ အစ္စလာမ်ဘာသာ ရောက်ရှိလာပြီး နောက်ဆုံးတွင် ပျံ့နှံ့သွားခဲ့သည်။ ၁၃၈၀ တွင် ကာရင်မ် အူလ် မက်ကဒမ် နှင့် ဂျိုဟိုးတွင် မွေးဖွားသော အာရပ်ကုန်သည် ရှာရီဖူးလ်း ဟာရှမ် ဆိုင်ယတ်ဒ် အဘူ ဘာကာ တို့သည် မလက္ကာ မှ ဆူလူးကျွန်းသို့ ရောက်ရှိလာပြီး ဆူလူး ရာဂျာဖြစ်သူ ရာဂျာ ဘာဂွင်ဒါ အလီ အား အစ္စလာမ်ဘာသာသို့ သွတ်သွင်းပြီး သူ၏ သမီးတော်ကို လက်ဆက်ကာ ဆူလူး စူလတန်ပြည်ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ^[95][96] ၁၅ ရာစု အကုန်တွင် ဂျိုဟိုးမှ ရှရစ်ဖ် မိုဟာမက် ကာဘန်ဆူဝမ် သည် မင်ဒါနောင်းကျွန်းသို့ အစ္စလာမ်ဘာသာကို မိတ်ဆက်ပေးခဲ့ပြီး မာဂွင်ဒါနောင်း စူလတန်ပြည်ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။ စူလတန် ပုံစံ ရှိသော အုပ်ချုပ်ရေး သည် လာနောင်း အထိ ချဲ့ထွင်လာခဲ့သည်။ ^[97]

၁၈၉၀ခုနှစ်တွင် ရာဖဲလ် မွန်လီယွန်မှ ၁၈ ရာစုနှောင်းပိုင်း အီရန်နန် လူမျိုးတို့၏ ပင်လယ်ဓားပြတိုက်ရာ နှင့် ကျွန်အဖြစ် ဖမ်းဆီးရာတွင် အသုံးပြုသော လာနောင်း စစ်သင်္ဘောများကို သရုပ်ဖော်ထားပုံ

အစ္စလာမ်ဘာသာသည်သည် တောင်ဘက်တွင် မင်ဒါနောင်း အထိ ပျံ့နှံ့ခဲ့ပြီး မြောက်ဘက်တွင် လူဇုန်အထိ ပျံ့နှံ့ခဲ့သည်။^[98] ထိုသို့ အောင်မြင်ရခြင်း အကြောင်းမှာ ပိုနီဟု ယခင်က ခေါ်ဝေါ်သော ဘရူနိုင်း စူလတန်ပြည်သည် မာဂျာပါဟစ် အင်ပိုင်ယာမှ ခွဲထွက်ပြီး အစ္စလာမ်ဘာသာသို့ ကူးပြောင်းကာ မက္ကာမှ အာရပ်စော်ဘွား တစ်ဦးဖြစ်သူ ရှာရစ်ဖ် အလီအား စူလတန် အဖြစ် လာရောက် အုပ်ချုပ်ရန် ဖိတ်ကြားခဲ့ပြီး ထိုစူလတန်မှ ဆင်းသက်သူ စူလတန် ဘိုလ်ကရား သည် ၎င်း အုပ်ချုပ်စဉ် ၁၄၈၅ မှ ၁၅၂၁ အတွင်း လူဇုန်ကျွန်းတွင် မနီလာအား အစ္စလာမ် ကိုလိုနီနယ်မြေ အဖြစ် ထူထောင်ခဲ့သော ကြောင့် ဖြစ်သည်။ ^[99] ထို့နောက်တွင် ရာဂျာ ဂန်ဘမ်အား တိုက်ပွဲတွင် အနိုင်ရခဲ့ပြီးနောက် ပုန်ကန်ထကြွသော တွန်ဒိုတို့အား အောင်မြင်ခဲ့ပြီး မွတ်ဆလင် ရာဂျာ ဆာလာလီလာအား နန်းတင်ခဲ့သည်။ ထို့ကြောင့် မွတ်ဆလင် ရာဂျာနိုင်ငံဖြစ်သော မေနီလာ အား ပြန်လည်တည်ထောင်ကာ ဘရူနိုင်း၏ လက်အောက်ခံနိုင်ငံအဖြစ် လူဇုံမှ အုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။^{[100][101][102][103]}စူလတန် ဘိုလ်ကရားသည် အစ္စလာမ်ဘာသာသို့ အသစ်ကူးပြောင်းထားသော စူလူးကျွန်းမှ စူလူး စူလတန် အာမာ အူလ်-အွမ်ဘရာ၏ သမီးတော် လိုင်လာ မက်ကာနာအား လက်ဆက်ခဲ့ပြီး ဘရူနိုင်း၏ ဩဇာကို လူဇုံကျွန်းနှင့် စူလူးကျွန်းစုတို့အထိ ဖြန့်ကျက်ခဲ့သည်။^[104] ဘရူနိုင်းသည် အလွန်ပင် အင်အားကြီးခဲ့ပြီး ၎င်းသည် ဘော်နီယို အိမ်နီးချင်းဖြစ်သော တောင်ဘက်ရှိ ကူတိုင်းကို အောင်မြင်ခဲ့သည်။ သို့သော် ကူတိုင်းမှာ ဟိန္ဒူနိုင်ငံဖြစ်ပြီး ၎င်းတို့ကိုယ်တိုင် ကျူးကျော်လာသော အစ္စလာမ် အင်အားကြီးနိုင်ငံများ ဖြစ်သည့် မာဂွင်ဒါနောင်းကဲ့သို့သော တိုင်းပြည်များနှင့် တွန်းလှန်တိုက်ခိုက်နေရသည့် ဘူတွမ် နှင့် စီဘူးတို့နှင့် နောက်ဆုံးအနေနှင့် မဟာမိတ်ပြုခဲ့ခြင်းဖြင့် အသက်ဆက်နိုင်ခဲ့သည်။ ဘရူနိုင်းသည် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ မြောက်ဘက် သုံးပုံတစ်ပုံနှင့် တောင်ပိုင်း သုံးပုံတစ်ပုံကို အောင်မြင်စွာ သိမ်းပိုက်နိုင်ခဲ့သော်လည်း^{[105][106][107][108][109][110][111][112]} စူလတန် ဘိုလ်ကရားမှာ ၎င်းကိုယ်တိုင် မိခင်ဘက်မှ ဗီဆာယန်း သွေးတစ်ဝက်ပါသော်လည်း ဗီဆာယန်းကျွန်းများကို မအောင်မြင်နိုင်ခဲ့ပေ။ ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ ဒဏ္ဍာရီများထဲတွင် ရုပ်ချောပြီး ယောက်ျားပီသကာ သန်မာသော ဂီတအားဖြင့် ဘုရားပေးသည့် ပါရမီရှိပြီး နတ်သားကဲ့သို့ အသံရှိသည့် အပြင် ကိုယ်ခံပညာတော်သဖြင့် ကျော်ကြားသော သီချင်းဆိုသည့် သင်္ဘောကပ္ပတိန် နာခိုဒါ ရာဂမ် ဆိုသူ ရှိပြီး ၎င်းမှာ စူလတန် ဘိုလ်ကရားနှင့် တွဲဖက်မြင်ကြသည်။ စူလတန် ဘိုလ်ကရားမှာ နာခိုဒါ ရာဂမ် ဖြစ်နိုင်သည့် အထောက်အထားများ ရှိပြီး ၎င်းမှာ ဗီဆာယန်းနှင့် ဖိလစ်ပိုင် သွေးတစ်ဝက်ပါသည့် အမျိုးမှ ဆင်းသက်လာသူဖြစ်ပြီး နောက်ပိုင်း စပိန်တို့၏ မှတ်တမ်းများအရ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးများ အထူးသဖြင့် ဗီဆာယန်းများသည် သီချင်းဆိုရာတွင် ဝါသနာကြီးကြပြီး အထူးသဖြင့် စစ်သူရဲလူတန်းစားများမှာ ၎င်းတို့၏ သီချင်းဆိုကောင်းမှုကြောင့် ကျော်ကြားသည်ဟု ဆိုသည်။^[113]

ထို့နောက်တွင် မွတ်ဆလင်တို့သည် ဗီဆာယန်းတို့အား စစ်ပွဲများ ဆက်လက်တိုက်ခိုက်ကြပြီး ကျွန်အဖြစ် ဆက်လက်ဖမ်းဆီးခြင်းများ လုပ်ဆောင်ကြသည်။^[114]မွတ်ဆလင်တို့၏ စစ်ပွဲများတွင် ပါဝင်သည့် ပါပူအာ-အင်ဒိုနီးရှား၏ အနီးတစ်ဝိုက်တွင် ဗဟိုချက်မအဖြစ် အခြေစိုက်သော မွတ်ဆလင် နိုင်ငံတစ်ခုဖြစ်၍ ဟင်းခတ်အမွှေးအကြိုင် ရောင်းဝယ်ရေးကို လက်ဝါးကြီးအုပ်ကာ အင်အားကြီးလာသော တာနိတ် စူလတန်ပြည်သည် အန်နီမစ်ဆင် ကိုးကွယ်သည့် မလာယို-ပိုလီနီးရှန်း ဒါပီတန် ကယ်ဒါတွမ်ပြည်အား ဘိုဟိုးတွင် ဆက်လက်ဖျက်စီးခဲ့သည်။^[7] ထို့အတွက်ကြောင့် ဒါပီတန် ပြည်သူတို့ အနေဖြင့် ၎င်းတို့၏ တိုင်းပြည်ကို မင်ဒါနောင်းမြောက်ပိုင်းတွင် ပြန်လည်တည်ထောင်ခဲ့ပြီး ၎င်းတို့ ထိုနေရာကို သိမ်းပိုက်လိုက်သည့် အတွက် ထိုနေရာတွင် နေထိုင်သူ လာနောင်း စူလတန်ပြည်မှ ပြည်သူများ ရွှေ့ပြောင်းခဲ့ရသည်။ ဟိန္ဒူရာဂျာပြည်များဖြစ်ကြသော ဘူတွမ် နှင့် စီဘူးတို့မှာလည်း မာဂွင်ဒါနောင်း စူလတန်ပြည်မှ ကျွန်အဖြစ် ဖမ်းဆီးရန် သိမ်းပိုက်ခြင်းနှင့် စစ်ပြုခြင်းများကို ကြံ့ကြံ့ခံနေရပြီး ^[115] ၎င်းတို့၏ တောင်ပိုင်းရှိ ဟိန္ဒူမဟာမိတ်ဖြစ်သော ကူတိုင်း ရာဂျာပြည်မှာလည်း ဘော်နီယိုကျွန်းပေါ်တွင် စိုးမိုးနိုင်ရေးအတွက် ဘရူနိုင်း စူလတန်ပြည်နှင့် အပြင်းအထန် ရုန်းကန် တိုက်ခိုက်နေရသည်။ ထိုသို့ ဗီဆာယန်းများအား ကျွန်အဖြစ် ဖမ်းဆီးရန် တိုက်ခိုက်ခြင်းများနှင့် အပြိုင်အဖြစ် စီဘူးရာဂျာ ဟူမာဘွမ် အား မက်ကန် မှ ဒါတု လာပူး-လာပူးမှ ပုန်ကန်ခြားနားခဲ့သည်။^[116] ထို့အပြင် တွန်ဒို နိုင်ငံ နှင့် ဘရူနိုင်း၏ လက်အောက်ခံနိုင်ငံဖြစ်သော မေနီလာ အစ္စလာမ်ရာဂျာပြည်တို့ကြားတွင် နယ်နိမိတ် အငြင်းပွားမှုများဖြင့် ကျွက်ကျွက်ဆူနေခဲ့ပြီး မေနီလာကို အုပ်ချုပ်သူ ရာဂျာ မာတန်ဒါမှ တွန်ဒိုအား တိုက်ခိုက်ရာတွင် ဘရူနိုင်းစူလတန်ပြည်ရှိ ၎င်းနှင့် အမျိုးတော်သူများမှ စစ်ကူတောင်းခဲ့သည်။^[117]

ဒါတုများ၊ ရာဂျာများ၊ စူလတန်များနှင့် လာကန်းများအကြား အပြိုင်အဆိုင် ဖြစ်နေမှုကြောင့် စပိန်တို့အတွက် ကိုလိုနီပြုရန် လွယ်ကူခဲ့သည်။ ထို့အပြင် ကျွန်းများသည် အမြဲတမ်း ဖြစ်နေတတ်သော သဘာဝဘေးအန္တရာယ်များ^[118] နှင့် နိုင်ငံအချင်းချင်း ပဋိပက္ခများကြောင့် လူဦးရေ ကျဲပါးသည်။^[119] ထို့အတွက်ကြောင့် လူနည်းသော နယ်မြေများကို အလွယ်တကူပင် အောင်မြင်နိုင်ပြီး ကျွန်းစုအတွင်း နိုင်ငံငယ်များကို စပိန်အင်ပိုင်ယာအတွင်းသို့ အလျင်အမြန် သွတ်သွင်းနိုင်ခဲ့ကာ စပိန်ယဉ်ကျေးမှု သွတ်သွင်းခဲ့ပြီး ခရစ်ယာန်ဘာသာသို့ ကူးပြောင်းစေနိုင်ခဲ့သည်။^[120]

ကိုလိုနီခေတ်

သတင်းစာဆရာ အလန်ရော်ဘယ်က " ကိုလိုနီစနစ်မှ ဖိလစ်ပိုင်ကို ဖန်တီးခဲ့ပြီး ၎င်း၏ နိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ ယဉ်ကျေးမှုကို ပုံဖော်ပေးခဲ့သည့်အပြင် လူတို့၏ အတွေးအမြင်များကိုလည်း လွှမ်းမိုးခဲ့သည်။ စပိန်တို့လက်အောက် ၃၃၃ နှစ်နှင့် အမေရိကန်တို့လက်အောက် ဆယ်စုနှစ် ၅ ခုမှ နိုင်ငံကို ခိုင်မာစွာ ပုံသွင်းခဲ့သည်။" ဟူ၍ သူ၏ အယူအဆကို ပြောကြားခဲ့သည်။^[121] မနုဿဗေဒပညာရှင် ပရော်စပယ်ရို ကိုဗာမှ သူ၏ လေ့လာတွေ့ရှိချက်ကို ဖော်ပြရာတွင် "ကျွန်ုပ်တို့၏ တွေးခေါ်မှု၊ ယဉ်ကျေးမှု နှင့် စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာတို့သည် ကျွန်ုပ်တို့ကိုယ်တိုင် အာရှသားများ ဖြစ်သော်လည်း အနောက်တိုင်းပုံစံ ဖြစ်လာခဲ့သည်" ဟု ဆိုသည်။^[122]

စပိန် အုပ်စိုးစဉ် ကာလ

၁၅၂၁တွင် ပေါ်တူဂီ စွန့်စားရှာဖွေသူ ဖာဒီနန် မဂျဲလင် ၏ အဖွဲ့သည် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသို့ ရောက်ရှိလာခဲ့ပြီး စပိန်အတွက် ကျွန်းများကို သိမ်းယူနိုင်ခဲ့သော်လည်း မဂျဲလင်မှာ မက်တန်ကျွန်းတိုက်ပွဲတွင် သေဆုံးခဲ့သည်။ ^[123] စပိန်စွန့်စားရှာဖွေသူ မစ်ဂူရယ် လိုပက်ဇ် ဒီ လီဂက်ဇ်ပီ သည် ၁၅၆၅ ခုနှစ်တွင် မက္ကဆီကိုမှ ရောက်ရှိလာပြီး စီဘူးတွင် စပိန်တို့၏ ပထမဆုံးအခြေချနေထိုင်မှုကို ပြုလုပ်ခဲ့သည်။ ပနေးကျွန်းသို့ ပြောင်းရွှေ့အခြေချပြီး ဒေသခံ ဖိလစ်ပိုင် ဗီဆာယန်းများနှင့် မဟာမိတ်ပြုပြီးနောက် စပိန်စစ်သားများနှင့် လက်တင်-အမေရိက တပ်သားသစ်များသည် မက္ကဆီကိုတွင် မွေးဖွားသော စစ်သူရဲကောင်း ယွမ် ဒီ ဆယ်စီဒို ^[124]၏ ဦးဆောင်မှုဖြင့် မွတ်ဆလင်တို့၏ မနီလာကို ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခဲ့သည်။ ယွမ် ဒီ ဆယ်စီဒိုသည် ဘရူနိုင်းတို့ သိမ်းပိုက်ထားသော တွန်ဒိုရှိ မင်းသမီး ကန်ဒါရာပါ အား ချစ်သော သူ၏ အချစ်ကြောင့် စစ်တပ်အား အားအင်တက်ကြွအောင် လှုံ့ဆော်ခဲ့သည်။ သူတို့တွင် ဝမ်းနည်းစရာကောင်းသော လျှို့ဝှက် အချစ်ဇာတ်လမ်း ရှိခဲ့သည်။ မင်းသမီး ကန်ဒါရာပါသည် မက္ကဆီကို သူရဲကောင်းသည် မာကာဘီဘီ ရာဂျာ၏ သမီးတော်အား လက်ထပ်သွားပြီဆိုသော မုသားစကားကို ကြားသော အခါတွင် အသည်းကွဲ၍ သေဆုံးသွားခဲ့ခြင်းဖြင့် သူမ၏ အချစ်စွမ်းအား ကြီးမားခြင်းကို ပြသခဲ့သည်။ ^[125] ထိုအချစ်ဇာတ်လမ်း ဖြစ်ပေါ်နေချိန်တွင် စပိန်-မက္ကဆီကို-ဖိလစ်ပိုင် မဟာမိတ်တပ်ပေါင်းစုများက အစ္စလာမ် လွှမ်းမိုးသော မနီလာကို ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခဲ့ကာ လွတ်လပ်ရေး ယူပေးခဲ့ပြီး တွန်ဒိုနှင့် ပေါင်းစပ်ခဲ့သည်။ ထို့နောက်တွင် မဟာလီကက်စ်ပုန်ကန်ရန် ကြံစည်မှုကို နှိမ်နင်းခဲ့ပြီး စီစဉ်ခဲ့သူများကို ဂူအမ်ကျွန်းနှင့် ဂွါရယ်ရိုတို့သို့ ပြည်နှင်ဒဏ်ပေးခဲ့သည်။^[126]စပိန်တို့၏ အုပ်ချုပ်မှုအောက်တွင် ၎င်းတို့သည် မနီလာအား စပိန်အရှေ့အိန္ဒိယ၏ မြို့တော် အဖြစ် တည်ထောင်ခဲ့သည်။^[127]

ယခင်က မနီလာအား အုပ်ချုပ်ခဲ့သော ဘရူနိုင်း မွတ်ဆလင် သူကောင်းမျိုးတို့အား အတင်းအကြပ် ခရစ်ယာန်ဘာသာသို့ သွတ်သွင်းသဖြင့် ၎င်းတို့က ကလဲ့စားချေသည့် အနေနှင့် ဂျပန်ရှိုးဂန်းများနှင့် ဘရူနိုင်း စူလတန်ပြည်တို့နှင့် ပူးပေါင်း၍ မနီလာကို ပြန်လည်ကျူးကျော်၍ အစ္စလာမ်ဘာသာကို ပြန်လည်တည်ထောင်ရန် ကြိုးစားခဲ့ကြသည်။ မနီလာကို ပြန်သိမ်းရန်အတွက် ဘရူနိုင်းတွင် စစ်သင်္ဘောများကို တည်ဆောက်ရန် ကြိုးစားသော်လည်း မအောင်မြင်ခဲ့ပေ။ သို့သော်လည်း ယခင်က ဗုဒ္ဓဘာသာပြည်ဖြစ်ခဲ့ပြီး မွတ်ဆလင် ကိုလိုနီ အဖြစ် ပြောင်းလဲခဲ့ကာ ကိုယ်ပိုင် ကျောက်တုံးခံတပ်နှင့် အမြောက်မြားရှိသော အနီးအနားရှိ မင်ဒိုရိုမှာမူ ခရစ်ယာန်နှင့် မွတ်ဆလင် အင်အားကြီးတပ်တို့၏ ပြိုင်ဆိုင်တိုက်ခိုက်မှုကြောင့် စစ်တလင်းအဖြစ် ပြောင်းလဲသွားခဲ့ရသည်။ ထိုဒေသတွင် မင်ဒါနောင်းမှ မိုးရို့စ်တို့မှ လတ်တလော ခရစ်ယာန်အဖြစ် ပြောင်းလဲသွားသူများကို ကျွန်ပြုခြင်း နှင့် ၎င်းတို့အား အစ္စလာမ်သို့ ပြန်လည်ပြောင်းလဲစေခြင်းဖြင့် အစ္စလာမ်ပြည်ဖြစ်အောင် ပြန်လည် လုပ်ဆောင်ကြသော်လည်း မနီလာမှ ခရစ်ယာန်တို့က ဆက်တိုက်ဆိုသလို ဖျက်ဆီးမှုများ ပြုလုပ်ခြင်း နှင့် မွတ်ဆလင်တို့၏ ခံတပ်တည်ဆောက်မှုကို ဖျက်ဆီးခြင်း နှင့် ၎င်းတို့ တွေ့ကြုံရသော မွတ်ဆလင်များကို ခရစ်ယာန်အဖြစ် ပြောင်းလဲစေခြင်းတို့ဖြင့် ဆန့်ကျင်ခဲ့ပြီး အခြေအနေကို ပိုမိုဆိုးရွား သွားစေခဲ့သည်။ ထို့အတွက်ကြောင့် တစ်ချိန်က ချမ်းသာကြွယ်ဝပြီး လူဦးရေ ထူထပ်သော မင်ဒိုရိုရှိမြို့များကို ဖျက်စီးခဲ့ပြီး ထိုဒေသအား ဆင်းရဲမွဲတေသွားစေခဲ့ကာ စစ်မျက်နှာပြင်အဖြစ် ပြောင်းလဲစေခဲ့သည်။^[128][129]

စပိန်တို့သည် တရုတ်ဓားပြဗိုလ် လီမာဟောင်း ကိုလည်း အနိုင်ရခဲ့သည်။.^[130][131] ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံအား အစ္စလာမ်အဖြစ် သွတ်သွင်းခြင်းမှ တန်ပြန်ရန်အတွက် စပိန်တို့သည် ဘရူနိုင်းကို ရည်ရွယ်သော^[132][133] ကက်စတီလန်စစ်ပွဲကို ဆင်နွှဲခဲ့သည်။ တားနိတ်တို့မှ စပိန်တို့၏ လက်အောက်ခံနိုင်ငံများဖြစ်သော ဒါပီတန်ပြည် နှင့် ဘူတွမ်ပြည်တို့ကို ကျွန်ပြုရန် တိုက်ခိုက်ခြင်းနှင့် ဓားပြတိုက်ခြင်းတို့အား တုံ့ပြန်သည့် အနေနှင့် တားနိတ် နှင့် တီဒိုး စူလတန်ပြည်တို့အား လည်း စစ်မက် တိုက်ခိုက်ခဲ့သည်။^[134] ဘရူနိုင်းတိုင်းပြည်တွင် တရားဝင်အုပ်ချုပ်သူဖြစ်သော ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာ အား ၎င်း၏ ညီအစ်ကိုတော်စပ်သူ စူလတန် ဆိုင်ဖူး ရီဂျယ်မှာ မနာလိုသဖြင့် နေရာမှ ဖယ်ရှားခဲ့သဖြင့် ပြည်တွင်းစစ်ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီလီလာမှ ၎င်းနန်းပြန်ရလျှင် စပိန်လက်အောက်ခံပြည်အဖြစ် နေမည်ဟု ကတိပြုခဲ့သဖြင့်လည်း ကက်စတီလန်စစ်ပွဲ သည် တရားဝင်ဖြစ်လာခဲ့သည်။^[135] စပိန်တို့သည် မြို့တော်ကို ဖျက်ဆီးခဲ့ပြီး ပန်ဂီရမ် ဆယ်ရီ လီလာအား နန်းပြန်တင်ရန် ကြိုးစားခဲ့သော်လည်း ကံမကောင်း အကြောင်းမလှသဖြင့် ၎င်းမှာ အဆိပ်ခပ်ခံရသည်ဟု ယူဆရသော အကြောင်းဖြင့် ကွယ်လွန်ခဲ့ရသည်။ စပိန်တပ်များမှာလည်း ဝမ်းရောဂါ ရုတ်တရက်ဖြစ်ပွားသဖြင့် စွန့်ခွာခဲ့ရသည်။ သို့သော်လည်း ဘရူနိုင်းတော်ဝင် မင်းသမီးမှာ စပိန်တို့နှင့်လိုက်သွားခဲ့ပြီး တွန်ဒိုမှ ခရစ်ယာန် တာဂါးလော့ စစ်သူရဲ အာဂတ်စတင်း ဒီ လီဂတ်ဇပီ နှင့် လက်ဆက်ခဲ့သည်။ သူမသည် ကိုရမ်ကျမ်းမှ မွတ်ဆလင် မဟုတ်သော ယောက်ျားနှင့် လက်ထပ်သော မွတ်ဆလင်အမျိုးသမီးများအား ကျောက်တုံးဖြင့် ထုသတ်ရန် ဆိုသော အပြစ်ပေးခြင်းကို ရဲဝံ့စွာ ဆန့်ကျင်ပြခဲ့ပြီး^[136] သူတို့ လင်မယားသည် ဖိလစ်ပိုင်တွင် မိသားစုဘဝတစ်ခု တည်ဆောက်ခဲ့သည်။ ယနေ့ခေတ်တွင် ဘရူနိုင်း-ဖိလစ်ပိုင် ဆက်ဆံရေး ပြန်လည်ကောင်းမွန်လာရခြင်းမှာ ဖိလစ်ပိုင် ဗိသုကာပညာရှင် လီဒရို ဗွီ လော့ဆင်မှ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အကြီးဆုံး နန်းတော်စံအိမ်ဖြစ်လာမည့် အစ်စတန်းနား နူရူ အီမန် အား ဒီဇိုင်းထုတ်ရာတွင် အကူအညီ ပေးခဲ့သောကြောင့် ဖြစ်သည်။^[137] ဘရူနိုင်းသည်လည်း ဘော်နီယိုကျွန်းပေါ်တွင်လည်း ရှိပြီး ၎င်းနေရာမှာ ကမ္ဘာပေါ်တွင် ဒုတိယမြောက် ရှေးအကျဆုံး မိုးသစ်တောရှိရာ ဒေသဖြစ်ပြီး ကမ္ဘာ့ အဏ္ဏဝါ ဇီဝမျိုးကွဲပေါင်းစုံရှိရာ၏ ဗဟိုချက်ဖြစ်သော သန္တာတြိဂံဒေသ၏ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းလည်း ဖြစ်သည်။^[138] စပိန်တို့သည် ၎င်းတို့၏ အရှေ့တောင်အာရှရှိ မွတ်ဆလင်များနှင့် စစ်ပွဲကို ရီကွန်ကွစ်စတာ ^[139] ဟု ခေါ်သည့် စပိန်တို့၏ အမိမြေကို အူမာယတ် ကယ်လီဖိတ်ရှိ မွတ်စလင်များမှ ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခြင်းအား ပြန်လည် ရယူပြီး ခရစ်ယာန်အဖြစ် ပြန်လည်ပြောင်းလဲသည့် ရာစုနှစ် တစ်ခုကြာ တိုက်ပွဲ၏ အစိတ်အပိုင်း အဖြစ် မှတ်ယူကြသည်။ စပိန်တို့ ဖိလစ်ပိုင်သို့ ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခြင်းသည်လည်း ကမ္ဘာ့ စပိန်-အစ္စလာမ် ပဋိပက္ခ၏ တစိတ်တဒေသဖြစ်ပြီး^[140] ထိုပဋိပက္ခတွင် အနီးအနားရှိ အစောင့်အရှောက်ခံနယ်မြေဖြစ်သော အာချေးစူလတန်ပြည်အား ဗဟိုပြု၍ အရှေ့အလယ်ပိုင်းရှိ ယခင် ခရစ်ယာန်မြေများအား လတ်တလော ကျူးကျော်သိမ်းပိုင်ထားသည့် အော်တမန် ကယ်လီဖိတ်အား တိုက်ခိုက်ခြင်းလည်း ပါဝင်သည်။ အာချေးသည် တောင်အာရှတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာ ပျံ့နှံ့ရာတွင် သာသနာပြု ဗဟိုဌာနဖြစ်ပြီး အစ္စလာမ်ဘာသာ ဝါးမျိုလာမှုတွင် ၎င်းတို့၏ ဘာသာကို ဆက်လက်စောင့်ထိန်းကြသော အန်နီမစ်များ၊ ဟိန္ဒူများနှင့် ဗုဒ္ဓဘာသာတိုင်းပြည်တို့ကြောင့် ကျယ်ပြန့်လာခဲ့သော ဒေသဖြစ်သည်။ ထိုတိုင်းပြည်များအား အသစ်ရောက်လာသော ခရစ်ယာန်တို့က မဟာမိတ်ဖွဲ့ရန် လိုလားကြသည်။^[141] သို့သော်လည်း ဖိလစ်ပိုင်ရှိ မွတ်ဆလင် စူလတန်များကမူ တစ်မျိုးတွေးကြပြီး ၎င်းတို့အတွက်မူ အစ္စလာမ်ဘာသာအား ထိန်းသိမ်းခြင်း နှင့် ဖြန့်ကျက်ခြင်းသည် ခရစ်ယာန်ကျူးကျော်သူများအား ကာကွယ်ခြင်းသာ ဖြစ်သည်ဟု တွေးကြသည်။^[142] နှစ်ဖက်စလုံးတွင် တစ်ဖက်နှင့် တစ်ဖက်တိုက်ခိုက်ခြင်းအတွက် ကောင်းမွန်မြင့်မြတ်သော အကြောင်းများ ရှိသည်ဟု ယူဆကြသည်။^[143] ခရစ်ယာန်ဘက်တွင် လူမျိုးများ အမျိုးစုံပါဝင်ပြီး မက်စတီဇိုလူမျိုးများ နှင့် မူလက်တိုလူမျိုးများ နှင့် ဒေသရင်း အမေရိကန်လူမျိုးများဖြစ်သော အက်ဇ်တက်၊ မာယာ နှင့် အင်ကာတို့ ပါဝင်ပြီး ၎င်းတို့မှာ အမေရိကားတွင် စုဆောင်း၍ ပို့လွှတ်လိုက်ခြင်းဖြစ်ပြီး စပိန်အရာရှိများက ဦးဆောင်ကာ ဒေသခံ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးများနှင့် ပူးပေါင်း၍ အရှေ့တောင်အာရှတစ်ခွင်တွင် စစ်ပွဲများ ဆင်နွှဲခဲ့ကြသည်။ မွတ်ဆလင်ဘက်ခြမ်းတွင်လည်း လူမျိုးပေါင်းစုံ ရှိသည်သာဖြစ်သည်။ ဒေသခံ မလေး စစ်သူရဲများသာမက အော့တမန် တို့ကလည်း စစ်တပ်များကို အနီးအနားရှိ အာချေးသို့ စေလွှတ်ခဲ့ကြသည်။ ထိုစစ်တပ်များတွင် တူရကီ၊ အီဂျစ်၊ ဆွာဟီလီ၊ ဆိုမာလီ၊ ဆင်ဒီ၊ ဂူဂျာရတ်တီ နှင့် မလဘာ လူမျိုးတို့ ပါဝင်သည်။^[144] ထိုစစ်တပ်များသည် အနီးအနားရှိ ဘရူနိုင်းကဲ့သို့သော စူလတန်ပြည်များသို့လည်း ဖြန့်ကျက်သွားလာကြပြီး ဒေသခံ မူဂျာဟစ်ဒင်များကို ခေတ်ပေါ်အမြောက်မြား မည်သို့မည်ပုံ ပြုလုပ်သည် အစရှိသော တိုက်ခိုက်နည်းနှင့် ဗျူဟာ အသစ်များကို သင်ကြားပေးခဲ့သည်။ အော့တမန်တို့၏ ထုတ်လုပ်ရေးနည်းလမ်းများနှင့် စစ်ဘက်ဆိုင်ရာ အဖွဲ့အစည်းများမှာ အလွန်ခိုင်မာသည် အစရှိသည့် အော့တမန်တို့၏ မလေးစစ်တပ်အပေါ် လွှမ်းမိုးမှုကို မလေး စူလတန်ပြည်များနှင့် တိုက်ခိုက်သော ခရစ်ယာန်စစ်သားများမှ လေ့လာ တွေ့ရှိခဲ့ကြသည်။^[145][146] ထိုအချိန်တွင်ပင် ထိုင်ဝမ်ကျွန်းနှင့် မာလူကူးကျွန်းများတို့တွင် စပိန်တို့၏ ခံတပ်များကို တည်ဆောက်ခဲ့ကြသည်။ သို့သော်လည်း စပိန်စစ်သားများနှင့် ခရစ်ယာန်ဘာသာသို့ အသစ်ပြောင်းလဲထားသော တားနိတ်စူလတန်ပြည်၊ မိုလက်ကာ မှ ဒေသခံများသည် ၎င်းတို့ကို ပစ်ထားခဲ့ပြီး ဖိလစ်ပိုင်သို့ ဆုတ်ခွာခဲ့ကြသည်။ အဘယ်ကြောင့်ဆိုသော တုန်နည်းပြည်ကို အုပ်စိုးသူ မင်မင်းဆက်၏ သစ္စာခံ ဂျပန်တွင် မွေးဖွားသော ကိုစင်ဂါမှ ကျူးကျော်ရန် ခြိမ်းခြောက်နေသဖြင့် ၎င်းတို့၏ တပ်များကို ပြန်လည်စုစည်းရန်အတွက် ဖြစ်သည်။^[147] သို့သော်လည်း စီစဉ်ထားသည့် ကျူးကျော်မှုမှာ ပြန်လည်ရုပ်သိမ်းသွားခဲ့သည်။ ထိုအချိန်အတွင်းတွင် အခြေချနေထိုင်သူများကို ပစိဖိတ်ကျွန်းများဖြစ်သော ပလောကျွန်းနှင့် မာရီယာနာကျွန်းတို့သို့ ပို့လွှတ်ခဲ့သည်။^[148] ရှာရီယာ ဥပဒေ အရ မွတ်ဆလင် မဟုတ်သောသူများကိုသာ ကျွန်အဖြစ် စေခိုင်းနိုင်သည့်အတွက် အရှေ့တောင်အာရှအား အစ္စလာမ် ဘာသာအဖြစ် ပြောင်းလဲသည့်အချိန်တွင် မွတ်ဆလင်မဟုတ်သော စပိန်ဖိလစ်ပိုင်တို့သည် အနောက်ဘက်ရှိ မွတ်ဆလင်တိုင်းပြည်များအတွက် ကျွန်လုပ်သားအဖြစ် တင်ပို့ရန်အတွက် အရင်းအမြစ်ဖြစ်ခဲ့ပြီး ပုံမှန်အားဖြင့် ကျွန်လုပ်သားများသည် အရှေ့မှ အနောက်တိုင်းသို့ ပို့ဆောင်ခြင်း ခံရသည်။^[149] မြေထဲပင်လယ်ဒေသတွင်လည်း စပိန်တို့သည် ပင်လယ်၏ ခရစ်ယာန်တို့ နေထိုင်သည့် အပိုင်းတွင် မွတ်ဆလင်တို့၏ ကျွန်အဖြစ် ဖမ်းဆီးရန် တိုက်ခိုက်ခြင်းအား ရင်ဆိုင်ဖြေရှင်းနေရသည်။^[150] ထို့အတွက်ကြောင့် တကမ္ဘာလုံးတွင် အစ္စလာမ်တို့၏ ကျွန်အဖြစ် ဖမ်းဆီးရန်တိုက်ခိုက်ခြင်း တိုးပွားလာသည်နှင့်အမျှ စပိန်တို့အနေနှင့် နေရာအနှံ့ပူးပေါင်းရင်ဆိုင် တွန်းလှန်နေရသည်။^[132] သို့သော်လည်း တရုတ် သို့မဟုတ် ဂျပန်တို့နှင့် ကုန်သွယ်သည်လောက် အမြတ်မရသည့်အတွက် စပိန်တို့အနေနှင့် မနီလာ၊ မင်ဒိုရို၊ ပလာဝမ် နှင့် ဇမ်ဘူရန်းဂါး တို့မှ အပ မွတ်စလင်တို့၏ ဒေသကို ခရစ်ယာန်အဖြစ် ပြောင်းလဲရန် စိတ်ဝင်စားမှု နည်းပါးလာခဲ့သည်။^[151]

မနီလာနှင့် အကာပူကိုကို ကုန်သွယ်ရာတွင် သုံးသည့် မနီလာ ဂယ်လီယွန်ဟု ခေါ်သော ကုန်သွယ်သင်္ဘောများ

စပိန်တို့၏ အုပ်စိုးမှုကြောင့် ကျွန်းစုများအတွင်း အစိတ်စိတ် အမြွှာမြွှာဖြစ်နေသော နိုင်ငံများကို နိုင်ငံရေးအရ ညီညွတ်အောင် သိသာစွာ ပံ့ပိုးပေးနိုင်ခဲ့သည်။ ၁၅၆၅ ခုမှ ၁၈၂၁ ခုနှစ်အထိ ဖိလစ်ပိုင်အား မက္ကဆီကိုတွင် အခြေစိုက်သော စပိန်ပြည်သစ်နယ်မြေ၏ အစိတ်အပိုင်း အဖြစ် အုပ်ချုပ်ခဲ့သော်လည်း မက္ကဆီကို လွတ်လပ်ရေး စစ်ပွဲအပြီးတွင် မက်ဒရစ်မှ တိုက်ရိုက် အုပ်ချုပ် စီမံခန့်ခွဲခဲ့သည်။ ယနေ့ အထိ တည်ဆောက်ခဲ့သမျှထဲတွင် အကြီးဆုံး သစ်သားသင်္ဘောများဖြစ်ကြသော မနီလာ ဂယ်လီယွန်ဟု ခေါ်သော သင်္ဘောများကို ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ ဘိုင်ကောလ်ဒေသ နှင့် ကာဗိုက်ဒေသတို့တွင် တည်ဆောက်ခဲ့ကြသည်။ ^[152] မနီလာ ဂယ်လီရွန်သင်္ဘောများသည် မနီလာ နှင့် မက္ကဆီကိုရှိ အကာပူကို တို့ကြား သွားလာရာတွင် များပြားလှစွာသော ရေတပ်သင်္ဘောများ အစောင့်အရှောက်ဖြင့် သွားလေ့ ရှိသည်။^[153] ဂယ်လီလွန် သင်္ဘောများသည် ၁၆ ရာစုမှ ၁၉ ရာစုအတွင်း တစ်နှစ်လျှင် တစ်ကြိမ်သို့မဟုတ် နှစ်ကြိမ်မျှ ရွက်လွှင့်သွားလာလေ့ ရှိသည်။^[154] မနီလာ ဂယ်လီယွန် သင်္ဘောများသည် ၎င်းတို့နှင့် အတူ လက်တင် အမေရိကမှ ဖိလစ်ပိုင်အတွက် ကုန်စည်များ^[155] settlers^[156] နှင့် စစ်လက်နက် ဖြည့်တင်းခြင်းများ သယ်ယူသွားလေ့ ရှိသည်။ ^[157] မနီလာမှ အကာပူကို သို့ အပြန်တွင် အာရှမှ ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရန် ကုန်စည်များ^[158] နှင့် ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်မည့်သူများကို ^[159] အမေရိကားတိုက်၏ အနောက်ပိုင်းဒေသများသို့ သယ်ဆောင်သွားကြသည်။^[160]

ကုန်သွယ်မှုမှတဆင့် မက္ကဆီကိုနိုင်ငံ နှင့် ပီရူးနိုင်ငံတို့မှ ပြောင်းများ၊ ခရမ်းချဉ်သီးများ၊ အာလူးများ၊ ငရုတ်ကောင်းမှုန့်များ၊ ချော့ကလက်များ နှင့် နာနတ်သီးများ အစရှိသည့် စားစရာများကို ဖိလစ်ပိုင်သို့ ရောက်ရှိလာခဲ့သည်။ ဖိလစ်ပိုင်တွင် နီဂရိုးကျွန်းများကို တည်ထောင်ခဲ့ပြီး အုပ်ချုပ်ရန်အတွက် ပထမဆုံး ကမ္ဘာပတ် ရွက်လွှင့်ရာမှ ကျန်ရစ်သူ ဆီဘက်စတိန်း အယ်လ်ကာနို နှင့် ၎င်း၏ သင်္ဘောသားများ၊ သူတို့၏ မျိုးဆက်များကို အခွင့်အာဏာ အပ်နှင်းခဲ့သည်။ မြို့သစ်များကိုလည်း တည်ထောင်ခဲ့ပြီး^[131] ကက်သလစ် သာသနာပြုများမှ အနိမ့်ပိုင်းတွင် နေထိုင်သူများကို ခရစ်ယာန်ဘာသာသို့ သွတ်သွင်းခဲ့သည်။ ^[161] သူတို့သည် ဘာရော့ငလျင် ဗိသုကာ စတိုင်လ် တည်ဆောက်ထားသော စာသင်ကျောင်းများ၊ တက္ကသိုလ် တစ်ခု၊ ဆေးရုံများနှင့် ဘုရားရှိခိုးကျောင်းများကိုလည်း တည်ထောင်ခဲ့သည်။^[162] သူတို့၏ မြို့ရွာများကို ကာကွယ်ရန်အတွက် စပိန်တို့သည် ပရယ်ဆီဒီယိုဟု ခေါ်သော စစ်ဘက်ဆိုင်ရာ ခံတပ်များကို ကျွန်းစုများ အနှံ့ တည်ဆောက်၍ တပ်စွဲခဲ့သည်။ ^[163] စပိန်တို့သည် ၁၈၆၃ ခုနှစ်တွင် အစိုးရကျောင်းများတွင် အခမဲ့ ပညာသင်ကြားခွင့် အမိန့်ထုတ်ခဲ့သည်။ ^[164] ကျွန်စနစ်ကိုလည်း ဖျက်သိမ်းခဲ့သည်။ ထိုပေါ်လစီများကြောင့် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ လူဦးရေမှာ အဆမတန် တိုးပွားလာခဲ့သည်။^[165][166]

စပိန်ပန်းချီဆရာ အန်တိုနီယို ဘရူဂါဒါ ရေးဆွဲထားသော စပိန်တို့ စူလူးသို့ စူးစမ်းရှာဖွေ ရောက်ရှိခြင်း ပန်းချီကား

စပိန်တို့ အုပ်ချုပ်နေစဉ် ကာလအတွင်း ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံအတွင်းမှ ဒေသခံတို့၏ ပုန်ကန်မှုများစွာကို ရင်ဆိုင်နှိမ်နင်းခဲ့ရသည်။ ထို့အပြင် ပြင်ပရှိ တရုတ်နှင့် ဂျပန် ပင်လယ်ဓားပြများ၊ ဒတ်ချ်၊ အင်္ဂလိပ်၊ ပေါ်တူဂီ နှင့် အရှေ့တောင်အာရှမှ မွတ်ဆလင်တို့၏ စစ်ရေး အရ စိန်ခေါ်မှုများနှင့် ကြုံတွေ့ခဲ့ရသည်။ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံကို ဂျပန်မှ အင်ဒိုနီးရှား အထိ လခြမ်းပုံစံ ဝိုင်းရံတိုက်ခိုက်သည်နှင့် ကြုံရသော်လည်း ထိုသို့ လာရောက်တိုက်ခိုက်သူများကို တိုက်ထုတ်နိုင်ခဲ့သည်။ စပိန်တို့ အုပ်ချုပ်စဉ်အတွင်း ဖိလစ်ပိုင်ကို ထိန်းသိမ်းထားနိုင်ရန် အရင်းအနှီးကြီးမားစွာ ပေးဆပ်ခဲ့ရသည်။ ၁၇ ရာစုအတွင်း အနောက်ဘက်မှ ဒတ်ချ်တို့နှင့် ကာလ ကြာရှည်စွာ စစ်ဖြစ်ပွားခြင်း နှင့် အတူ တောင်ဘက်မှ မွတ်ဆလင်တို့နှင့် ကြိုကြားကြိုကြား ဆိုသကဲ့သို့ ပဋိပက္ခဖြစ်ပွားခြင်း နှင့် မြောက်ဘက်မှ ဂျပန်-တရုတ်တို့၏ ဝိုကိုး ပင်လယ်ဓားပြများကို တိုက်ခိုက်နေရခြင်းတို့ကြောင့် ကိုလိုနီဘဏ္ဍာများမှာ ဒေဝါလီခံရလု နီးနီး ဆုံးရှုံးခဲ့ရသည်။ ^[167] ထို့အပြင် အမြဲလိုလို စစ်ဖြစ်နေရခြင်းကြောင့် မက္ကဆီကို နှင့်^[168]ပီရူး မှ စေလွှတ်လိုက်ပြီး ဖိလစ်ပိုင်တွင် အခြေစိုက်သော စပိန်စစ်သားများ အများအပြား တပ်ပြေးခြင်းနှင့် ရင်ဆိုင်ကြုံတွေ့ ရသည်။ ^[169][170] ထို့အတွက်ကြောင့် စစ်သားအဖြစ်နှင့် အသင့်လျှော်ဆုံးနှင့် အသန်မာဆုံး သူများသာ စစ်မှုထမ်းရန် ကျန်ရစ်ခဲ့သည်။ ထွက်ပြေးခြင်းမှာ ကျွန်းစုများ အနှံ့ စစ်ပွဲများ တိုက်ခိုက်ရန်နှင့် အခြားနေရာများတွင် ခံတပ်များနှင့် အများပြည်သူသုံး အခြေခံအဆောက်အအုံများ ဆောက်လုပ်ရန် စပိန်တို့မှ ငှားရမ်းထားသော ဒေသခံ ဖိလစ်ပိုင် စစ်သူရဲများနှင့် အလုပ်သမားများ ကြားတွင်လည်း ကြုံတွေ့ရသည်။ စစ်ပွဲများ ဆက်တိုက် တိုက်နေရခြင်း၊ လခမရခြင်း၊ နေရာပြောင်းနေရခြင်းနှင့် ငတ်မွတ်ခြင်း စသော အခြေအနေများကို ပြင်းထန်စွာ ရင်ဆိုင်နေရသဖြင့် လက်တင်အမေရိကမှ ပို့လွှတ်လိုက်သော စစ်သားများနှင့် ဒေသအတွင်း ရှာဖွေခန့်အပ်ထားသော စစ်သူရဲများနှင့် အလုပ်သမားများမှာ သေဆုံးခြင်း သို့မဟုတ် ကစဉ့်ကလျား တပ်ပျက်၍ ဥပဒေမရှိသော ကျေးလက်ဒေသရှိ ပုန်ကန်သူ ဒေသခံများ အကြား ခြေသလုံးအိမ်တိုင် အဖြစ်နေထိုင်ကြခြင်း တို့ ဖြစ်ခဲ့ကြပြီး အိန္ဒိယမှ ကျွန်ပြုခံထားရသော ကျွန်များနှင့်^[171] နီဂရီတို့ ခြေသလုံးအိမ်တိုင် လှည့်လည်သွားလာနေကြသူများမှာ ဗလက္ကာယပြုခြင်း သို့မဟုတ် ပြည်တန်ဆာလုပ်ငန်းမှ တဆင့် ,^[172] သွေးနှောသွားကြပြီး မြို့များနှင့် မြို့ကြီးများတွင် စပိန်တို့ အပြင်းအထန် ကြိုးစားထိန်းသိမ်း ထားခဲ့ရသော လူမျိုးရေး ခွဲခြားမှုမှာ နောက်တစ်ဆင့် ထပ်မံ ဝေဝါးသွားခဲ့ရသည်။.^[173]ထိုအခြေအနေများကြောင့် ဖိလစ်ပိုင်ကို အုပ်ချုပ်ရန် အခက်အခဲများ ပိုမို တိုးပွားလာခဲ့ရသည်။ ထို့အတွက်ကြောင့် မနီလာကို အပိုင်စားရသော တော်ဝင်မြို့စားမှ စပိန် ဒုတိယမြောက် ချားလ်ဘုရင်ထံ စာရေးပြီး ထိုကိုလိုနီကို စွန့်လွှတ်ရန် အကြံပေးခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း ဖိလစ်ပိုင်ကို အခြေစိုက်၍ အရှေ့ဖျားဒေသကို ခရစ်ယာန်အဖြစ်ပြောင်းလဲရန် ကြိုးစားမည်ဆိုသော ဘာသာရေး နှင့် သာသာနာပြုရေးဆိုင်ရာ ပုဂ္ဂိုလ်များက ထိုအကြံပေးချက်ကို အောင်မြင်စွာ ဆန့်ကျင်နိုင်ခဲ့သည်။^[174]အကျိုးအမြတ်မရသော စစ်ကြောင့် ပျက်စီးနေသော ဖိလစ်ပိုင်ကိုလိုနီမှာ စပိန်ဘုရင်မှ ထောက်ပံ့ပြီး တစ်ခါတစ်ရံ နယူးစပိန် (မက္ကဆီကို) ဘုရင်ခံထံမှ ရရှိသော အခွန်အခများနှင့် အမြတ်အစွန်းများမှ ရရှိသော ထောက်ပံ့ငွေများကြောင့် ဆက်လက်ရှင်သန်ခဲ့ပြီး ဘိုလီးဗီးယားနိုင်ငံ ပိုတိုဆီရှိ မီတား ခေါ် အဓ္ဓမ ခိုင်းစေမှု စနစ်ဖြင့် ရာပေါင်းထောင်ပေါင်းများစွာသော အင်ကာလူမျိုးတို့၏ အသက်များကို ရင်း၍ သတ္တုတွင်းများမှ စုဆောင်းတူးဖော် ရရှိခဲ့သော ငွေသားတန်ချိန် ၇၅ တန်ကို နှစ်စဉ် ပို့ပေးခဲ့သည်။^[175] သို့သော်လည်း ပြန်မရနိုင်သော လူ့အသက်များကို ရင်း၍ တူးဖော်ခဲ့ရပြီး အဖိုးတန် သတ္တုများ ဖြစ်သဖြင့် တူးဖော်ရရှိရန် အကန့်အသတ်ရှိသော ငွေသတ္တုများမှာ ကျွန်းစုနေရာ အနှံ့အပြားရှိ ခံတပ်များတွင် တပ်စွဲထားပြီး အစဉ်တစိုက် ကျူးကျော်မှုများကို ရင်ဆိုင်နေရသည့် ငတ်မွတ်နေသော သို့မဟုတ် သေလုမျောပါး ဖြစ်နေသော စပိန်၊ မက္ကဆီကို၊ ပီရူး နှင့် ဖိလစ်ပိုင် စစ်သားများထံသို့ အနည်းငယ်မျှသာ ရောက်ရှိပြီး မနီလာရှိ တရုတ်၊ အိန္ဒိယ၊ အာရပ်နှင့် မလေးကုန်သည်များမှ စပိန်လူမျိုးများအား ၎င်းတို့၏ အဖိုးတန်သတ္တုများကို ပိုးထည်များ၊ ဟင်းခတ်အမွှေးအကြိုင်များ၊ ပုလဲများ နှင့် အမွှေးနံ့သာများ အစရှိသည်တို့နှင့် လဲလှယ် ရောင်းချခြင်းဖြင့် ကုန်ဆုံး သွားခဲ့သည်။ ထိုကုန်ပစ္စည်းများမှာ စိုက်ပျိုးခြင်း၊ ထုတ်လုပ်ခြင်းဖြင့် ရရှိနိုင်သော်လည်း အမေရိကန်တို့၏ ငွေသတ္တုများမှာမူ တူးဖော်ရာတွင် အကန့်အသတ်ဖြင့်သာ ရနိုင်သည်။ ထို့အတွက်ကြောင့် မနီလာရှိ နှစ် ၂၀၀ သက်တမ်းရှိသော ခံတပ်များမှာ အစောပိုင်း စပိန်ကိုလိုနီနယ်ချဲ့များ တည်ဆောက်ခဲ့သည်အတိုင်းသာ ရှိနေပြီး များစွာ တိုးတက်ပြောင်းလဲမှု မရှိခဲ့ပေ။^[176] ထို့အတွက်ကြောင့် မနီလာသို့ ဗြိတိသျှတို့ ခဏမျှ သိမ်းယူနိုင်ရန် အခြေအနေ ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့သည်။

ဗြိတိသျှတို့သည် ခုနစ်နှစ်စစ် ၏ အစိတ်အပိုင်းအဖြစ် ၁၇၆၂ မှ ၁၇၆၄ အထိ မနီလာကို သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း ဗြိတိသျှတို့သည် ၎င်းတို့၏ အောင်မြင်မှုကို မနီလာ အပြင်ဘက်သို့ ဆက်လက်ချဲ့ထွင်နိုင်ခြင်း မရှိသဖြင့် စိတ်ပျက်လက်ပျက် ဖြစ်ခဲ့ရသည်။ ၁၇၆၃ ပါရီစာချုပ်အရ စပိန်တို့ ပြန်လည် အုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။ ^{[120][177][178]} စပိန်-မိုရို စစ်ပွဲမှာ နှစ်ရာပေါင်းများစွာ ကြာမြင့်ခဲ့သည်။ ၁၉ ရာစု၏ နောက်ဆုံး တစ်စိတ်တွင် စပိန်တို့သည် မင်ဒါနောင်း၏ အစိတ်အပိုင်းများကို အောင်မြင်သိမ်းပိုက်နိုင်ခဲ့ပြီး ဆူလူး စူလတန်ပြည်မှ မိုရို မွတ်စလင်တို့မှာ စပိန်တို့၏ အချုပ်အခြာအာဏာကို တရားဝင် အသိအမှတ်ပြုခဲ့ရသည်။

ကာတီပူနီရိုဟု သိကြသော ဖိလစ်ပိုင် တော်လှန်ရေးသမားများ၏ ဓာတ်ပုံ

၁၉ ရာစုတွင် ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ ဆိပ်ကမ်းများမှာ ကမ္ဘာ့ကုန်သွယ်ရေး အတွက် စတင်ဖွင့်လှစ်ခဲ့ပြီး ဖိလစ်ပိုင် လူ့အဖွဲ့အစည်းတွင် အပြောင်းအလဲများ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။ ယခင်က အိုင်ဘေးရီးယန်းကျွန်းဆွယ်တွင် မွေးဖွားသော စပိန်များသာ ကြီးစိုးထားသည့် အစိုးရ ရာထူးများကို ချမ်းသာကြွယ်ဝလာကြသော ဖိလစ်ပိုင်တွင် မွေးဖွားသော စပိန်လူမျိုးများ (ခရီရိုလော့စ်) ^[179] နှင့် ကပြားများ (မက်စတီဇော့စ်) တို့ အပြင် စပိန်အမေရိကန် ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်သူများ လျှောက်ထားရယူနိုင်လာကြသည်။ ဖိလစ်ပိုင်တွင် မွေးဖွားသော မာဆယ်လို အက်ဇ်ကာရာဂါ ပါလ်မယ်ရိုသည် ကြယ်သုံးပွင့်အဆင့် ဗိုလ်ချုပ် ရာထူးဖြင့် တော်လှန်ရေးသမားများမှ ဖြုတ်ချခဲ့သော ဘော်ဘွန်း မင်းဆက်အား နန်းပြန်တင်ပေးနိုင်ခဲ့သဖြင့် သူရဲကောင်း တစ်ယောက် ဖြစ်လာခဲ့ပြီး စပိန်-ဖိလစ်ပိုင်တို့ အထွဋ်အထိပ်သို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်။ သူသည် နောက်ဆုံးတွင် စပိန်အင်ပိုင်ယာ၏ ဝန်ကြီးချုပ် ဖြစ်လာခဲ့ပြီး ကမ္ဘာပေါ်ရှိ သူကောင်းမျိုးနွယ်ရာထူးများအတွင် အထူးဂုဏ်ရှိသည်ဟု သတ်မှတ်ခြင်းခံရသော^[180] အော်ဒါအော့ဖ် ဂိုးလ်ဒင်းဖလိ ၏ အဖွဲ့ဝင်အဖြစ် ချီးမြှင့်ခြင်းခံခဲ့ရသည်။ သို့သော်လည်း ကျွန်းများအတွင်း သူပုန်ထရန် နှင့် လွတ်လပ်ရေး အတွက် အကြံအစည်များ စတင်ပျံ့နှံ့လာခဲ့သည်။ လက်တင်အမေရိကသားများ ^[181] နှင့် ခရီရိုလော့စ်များမှာ စပိန်ဖိလစ်ပိုင် စစ်တပ်အတွင်း အရာရှိများ ဖြစ်ခဲ့ကြသည်။ သို့သော်လည်း လက်တင်အမေရိကန် လွတ်လပ်ရေး စစ်ပွဲများကြောင့် သူတို့၏ သစ္စာရှိမှုကို သံသယဝင်လာခဲ့ပြီး သူတို့၏ နေရာတွင် စပိန်တွင် မွေးဖွားသော အရာရှိများဖြင့် အစားထိုး လာခဲ့သည်။ ထိုစပိန်ဖွား အရာရှိများမှာ သူတို့ တာဝန်ပေးအပ်ခြင်းခံရသည့် ပြည်သူများအပေါ်တွင် အာရုံ စူးစိုက်မှု နည်းပါးပြီး စပိန်သို့ မပြန်မီ ၎င်းတို့ဘာသာ ချမ်းသာကြွယ်ဝစေရန် အတွက်သာ ဆန္ဒရှိကြသည့် ဒေသခံများ၏ အကျိုးထက် စပိန်နိုင်ငံ၏ အကျိုးကိုသာ လိုလားသော ခေါင်းပုံဖြတ်သူများသာ အများစု ဖြစ်ကြသည်။ ခရီရိုလို နှင့် လာတီနိုတို့မှာ သူတို့၏ မြေကို ချစ်သောစိတ်နှင့် သူတို့၏ ပြည်သူများ ဒုက္ခရောက်နေသည်ကို မြင်ရခြင်းကြောင့် အုံကြွလာကြပြီး သူတို့၏ လူမျိုးကြောင့်နှင့် အမိမြေကို မမှိတ်မသုံ သစ္စာရှိမှုကြောင့်တို့သာ ခန့်အပ်ထားခြင်းခံထားရသော ခေါင်းပုံဖြတ်သူ ကျွန်းဆွယ်သားတို့အပေါ် အမုန်းမီးများ ကြီးထွားလာခဲ့သည်။ ထို့အတွက်ကြောင့် ဖိလစ်ပိုင်တွင် မွေးဖွားပြီး ပိုမိုချမ်းသာသော စပိန်တွင် အလွန်အောင်မြင်ကျော်ကြားမှု ရခဲ့သော်လည်း ဆင်းရဲသော ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံတွင်သာ ပြန်လည် အမှုထမ်းခဲ့သော စစ်သား အန်ဒရေ နိုဗာလက် ၏ ပုန်ကန်ထကြွမှု ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ၎င်းအား ဒေသခံ စစ်သားများက ထောက်ခံကြသလို ယခင်က ဖိလစ်ပိုင် စပိန်တပ်မတော်တွင် အမှုထမ်းခဲ့သော အရာရှိများဖြစ်ပြီး ယခုအခါ လွတ်လပ်သော နိုင်ငံများဖြစ်သည့် မက္ကဆီကို၊ ကိုလံဘီယာ၊ ဗင်နီဇွဲလား၊ ပီရူး၊ ချီလီ၊ အာဂျင်တီးနား နှင့် ကော့စတာရီကာ နိုင်ငံတို့တွင် နေထိုင်ကြသောသူများကလည်း ထောက်ခံခဲ့သည်။^[182] ထိုပုန်ကန်မှုသည် ရက်စက်စွာ နှိမ်နင်းခံခဲ့ရသော်လည်း ၎င်းသည် ဖိလစ်ပိုင်တော်လှန်ရေး၏ အစဖြစ်သော ကာဗိုက်သူပုန်ထမှုအတွက် အကြို နိမိတ်ပြခဲ့သည်။ ^{[120][183][184][185]}

တီယိုဒိုရာ အလွန်ဆို ရီယာလွန်ဒါ

အာဇာနည် ကက်သလစ်ရဟန်း ၃ ပါး ဖြစ်သော မာရီယာနို ဂိုမက်ဇ်၊ ယိုဆေး ဘားဂို့စ် နှင့် ဂျာဆင်တို ဇာမိုရာ (ဂွန်ဘာဇာ ဟု စုပေါင်း၍ သိကြသည်။) တို့အား ပုန်ကန်ရန်လှုံ့ဆော်မှုဖြင့် ကိုလိုနီ အာဏာပိုင်များက စွပ်စွဲ ကွပ်မျက်ခဲ့ပြီးနောက် ၁၈၇၂ တွင် တော်လှန်ရေး စိတ်ဓာတ်များ နိုးကြားလာခဲ့ကြသည်။ ^[183][184] ထို့အတွက်ကြောင့် စပိန်တွင် မာဆယ်လို အိတ်ချ် ဒယ် ပီလာ၊ ယိုဆေး ရိုင်ဇယ် နှင့် မာရီယာနိုပေါင့်စ် တို့ ဦးဆောင်လှုပ်ရှားသော ဝါဒဖြန့် လှုပ်ရှားမှု ဖြစ်ပေါ်ရန် တွန်းအားပေးခဲ့ပြီး ဖိလစ်ပိုင်တွင် နိုင်ငံရေး အပြောင်းအလဲ ဖြစ်ရန် လှုပ်ရှားခဲ့ကြသည်။ ရိုင်ဇယ်သည် အကြမ်းဖက် တော်လှန်ရေးကို ဆန့်ကျန်ပြီး ငြိမ်းချမ်းစွာ ပြောင်းလဲရေးအတွက် နှိုးဆော်ခဲ့သော်လည်း သူ့အား ၁၈၉၆ ဒီဇင်ဘာ ၃၀ တွင် ပုန်ကန်မှုဖြင့် ကွပ်မျက်ခဲ့သည်။ သူသည် ကျူးဘားတော်လှန်ရေး အတွင်း စပိန်တို့ဘက်မှ ဆရာဝန် အဖြစ် ပါဝင်ကူညီပေးခဲ့သူ ဖြစ်သည်။ စပိန်တို့သည် အကြမ်းဖက်တော်လှန်ရေးအား ဆန့်ကျင်သော သူရဲကောင်းအား သတ်ဖြတ်ပစ်ခဲ့ခြင်းကြောင့် စိတ်အားထက်သန်သော သစ္စာခံများကို အစွန်းရောက်သူပုန်များ အဖြစ် ပြောင်းလဲပေးခဲ့သလိုပင် ဖြစ်သည်။^[186] ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးအတွက် အတိုက်အခံများနှင့် ကြုံရသဖြင့် စပိန်တို့ထံမှ လွတ်လပ်ရေးကို လက်နက်ကိုင် တိုက်ယူရန် အတွက် အန်ဒရေ ဘိုနီဖာရှိုသည် ၁၈၉၂တွင် စစ်သွေးကြွ မြေအောက်အဖွဲ့ဖြစ်သော ကာတီပူနန်ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ^[185]

ဘိုနီဖာရှိုနှင့် ကာတီပူနန်တို့သည် ၁၈၉၆တွင် ဖိလစ်ပိုင်တော်လှန်ရေးကို စတင်ခဲ့သည်။ ကာတီပူနန်၏ အစိတ်အပိုင်းဖြစ်သော ကာဗိုက်နယ်မှ မက်ဂ်ဒါလို အဖွဲ့သည် ဘိုနီဖာရှို၏ တော်လှန်ရေး ခေါင်းဆောင် ရာထူးနေရာကို စိန်ခေါ်ခဲ့ပြီး အယ်မလီယို အာဂွီနယ်လ်ဒိုက ထိုနေရာကို လွှဲပြောင်းရယူခဲ့သည်။ ၁၈၉၈ တွင် ကျူးဘား၌ စပိန်-အမေရိကန် စစ်ပွဲ ဖြစ်ပွားပြီးနောက် ဖိလစ်ပိုင်သို့ ပျံ့နှံ့ရောက်ရှိလာခဲ့သည်။ အာဂွီနယ်လ်ဒိုသည်ကာဗိုက်နယ် ကာဝစ်မှ ၁၈၉၈ ဇွန်လ ၁၂ ရက်တွင် စပိန်တို့ထံမှ လွတ်လပ်ရေး ကြေညာခဲ့ပြီး ပထမဆုံး ဖိလစ်ပိုင် သမ္မတနိုင်ငံတော်ကို နောက်တစ်နှစ်တွင် ဘာရာဆိုအင် ဘုရားကျောင်း၌ တည်ထောင်ခဲ့သည်။^[120]

အမေရိကန် အုပ်စိုးစဉ် ကာလ

ဖိလစ်ပိုင်-အမေရိကန်စစ်ပွဲအတွင်း ပါစီယို တိုက်ပွဲကို ပုံဖော်ထားသော ပန်းချီကား

စပိန်-အမေရိကန် စစ်ပွဲတွင် အမေရိကန်တို့ အောင်မြင်ခဲ့သဖြင့် စပိန်တို့သည် ဖိလစ်ပိုင်ကျွန်းများကို ပျူရီတိုရီကို နှင့် ဂူအမ်ကျွန်းတို့နှင့် အတူ အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုသို့ လွှဲပြောင်းပေးခဲ့ရသည်။^[187]၁၈၉၈ ပါရီ စာချုပ်အရ စပိန်တိုအား အမေရိကန်ဒေါ်လာ သန်း ၂၀ ကို လျော်ကြေး အဖြစ် ပြန်လည်ပေးအပ်ခဲ့သည်။^[188] အမေရိကန်တို့သည် ဖွဲ့စည်းတည်ထောင်ခါစ တိုင်းပြည်သစ် ဖြစ်သည့် ပထမ ဖိလစ်ပိုင် သမ္မတနိုင်ငံတော်ကို အသိအမှတ်မပြုကြောင်း ပိုမိုထင်ရှားလာသည့် အခါတွင် ဖိလစ်ပိုင်-အမေရိကန်စစ်ပွဲ စတင်ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ခွဲထွက်သွားသော ကန်တိုနယ် နီဂရိုး သမ္မတနိုင်ငံမှ သမ္မတ အန်နီစီတို လက်ဆန်၏ ဖိတ်ကြားမှုကို ရရှိပြီးနောက် ဗိုလ်မှူးချုပ် ဂျိမ်း အက်ဖ် စမစ်သည် ဘာကိုလော့ သို့ ၁၈၉၉ ခုနှစ် မတ်လ ၄ ရက်တွင် စစ်ရေးဆိုင်ရာ အုပ်ချုပ်ရေးမှူး အဖြစ် ရောက်ရှိလာခဲ့သည်။^[189] စစ်ပွဲကြောင့် ဖိလစ်ပိုင်ပြည်သူ ၂၀၀,၀၀၀ အနည်းဆုံး သေဆုံးခဲ့ရပြီး အများအားဖြင့် ငတ်မွတ်ခေါင်းပါးခြင်းနှင့် ရောဂါဘယတို့ကြောင့် ဖြစ်သည်။ ^[190]

ပထမ ဖိလစ်ပိုင် သမ္မတနိုင်ငံတော် စစ်ရှုံးခဲ့ပြီးနောက် ကျွန်းစုများကို အမေရိကန် ကျွန်းစုအစိုးရမှ အုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။ ^[22] အမေရိကန်တို့သည် အခြားသော ပုန်ကန်ထကြွသော ပြည်နယ်များကို ဆက်လက်နှိမ်နင်းခဲ့ပြီး အထူးသဖြင့် ဆုတ်ယုတ်လာသော ဆူလူးစူလတန်ပြည် အပါအဝင် ပုန်ကန်ထကြွသော တာဂါးလော့ သမ္မတနိုင်ငံနှင့် မင်ဒါနောင်းရှိ ဇမ်ဘိုယမ်ဂါ သမ္မတနိုင်ငံတို့ ဖြစ်သည်။ ^[191][192] ထိုအချိန်ကာလ အတွင်း ဖိလစ်ပိုင်၏ ယဉ်ကျေးမှု ပြန်လည်ထွန်းကားလာခဲ့ပြီး ရုပ်ရှင်နယ်ပယ် နှင့် စာပေနယ်ပယ်တို့မှာ တိုးတက်လာခဲ့သည်။^{[193][194][195]} ဒန်နီယယ် ဘန်းဟန်မှ မနီလာအား ခေတ်သစ်မြို့တော် တစ်ခု အဖြစ်ပြောင်းလဲပေးမည့် ဗိသုကာ အစီအမံကို ရေးဆွဲခဲ့သည်။^[196] ၁၉၃၅ တွင် ဖိလစ်ပိုင် အား ဓနသဟာယနိုင်ငံ အဆင့် သတ်မှတ်ခဲ့ပြီး မန်နျူရယ်ကွီဇုန်မှာ သမ္မတ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ သူသည် အမျိုးသား ဘာသာစကားကို သတ်မှတ်ပေးခဲ့ပြီး အမျိုးသမီးများ မဲပေးခွင့်နှင့် မြေယာပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးတို့ကို စတင်မိတ်ဆက်ပေးခဲ့သည်။^[197][198]

ဂျပန် အုပ်စိုးစဉ် ကာလ

၁၉၄၄ အောက်တိုဘာ ၂၀ လေးတဲ တိုက်ပွဲအတွင်း ဗိုလ်ချုပ်ကြီး ဒေါက်ဂလပ် မက်အာသာ ကမ်းတက်လာစဉ်

နောက်ဆယ်စုနှစ်အတွင်း ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ လွတ်လပ်ရေး အရယူမည့် အကြံမှာ ဂျပန်အင်ပိုင်ယာ၏ ကျူးကျော်တိုက်ခိုက်မှုကြောင့် ပျက်စီးခဲ့ရသည်။ ဂျပန်တို့က ယိုဆေး ပီ လော်ရယ် ဦးဆောင်သော ရုပ်သေးအစိုးရဖြင့် ဒုတိယ ဖိလစ်ပိုင် သမ္မတနိုင်ငံအား ဂျပန်၏ လက်အောက်ခံနိုင်ငံ အဖြစ် ထူထောင်ခဲ့သည်။ စစ်ပွဲကာလအတွင်း ဂျပန်တို့မှ ရက်စက်ကြမ်းကြုတ်မှုများစွာ ပြုလုပ်ခဲ့ပြီး ဘာတာအန်း သေမင်းတမန် ချီတက်ခြင်း နှင့် မနီလာစစ်ပွဲ အထွဋ်အထိပ် ရောက်ချိန်တွင် ဖြစ်ပွားခဲ့သော မနီလာ အစုလိုက်အပြုံလိုက် သတ်ဖြတ်မှုတို့ကဲ့သို့သော စစ်ရာဇဝတ်မှုများကိုလည်း ကျူးလွန်ခဲ့သည်။ ^[199] ၁၉၄၄တွင် ကွီဇုန်သည် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုတွင် ပြည်ပြေးအဖြစ် တိမ်းရှောင်ရင်း ကွယ်လွန်ခဲ့ပြီး ဆာဂျီယို အိုစမီနာက ၎င်း၏ နေရာအား ဆက်ခံခဲ့သည်။ ထို့နောက်တွင် မဟာမိတ်တပ်များသည် ဖိလစ်ပိုင် ကျွန်းစုအတွင်း ကျွန်းတစ်ခုမှ တစ်ခုသို့ ကူးပြောင်းခြင်း နည်းဗျူဟာကို ကျင့်သုံးခဲ့ပြီး ဂျပန်နေမဝင် အင်ပါယာမှ အောင်နိုင်ထားခဲ့သော နယ်မြေများကို ပြန်လည် ရယူနိုင်ခဲ့သည်။

၁၉၄၂ ခုနှစ် အလယ်ပိုင်းမှ ၁၉၄၄ ခုနှစ် အလယ်ပိုင်း အထိ ဖိလစ်ပိုင် ပြောက်ကျားတော်လှန်မှု^[200][201] များအား အမေရိကန် ရေတပ် ရေငုပ်သင်္ဘောများနှင့် လေထီးဖြင့် ချပေးခြင်းတို့က ပံ့ပိုးမှု ပေးပြီး အားပေးအားမြှောက်ပြုခဲ့သည်။ ပြောက်ကျားများ အနေနှင့် ဂျပန်စစ်တပ်အား ဖိအားပေးနိုင်ရန် ဖြစ်ပြီး ကျေးလက်ဒေသများ၊ တောအုပ်များနှင့် တောင်ကုန်းများကို ထိန်းသိမ်းထားနိုင်ရန် အတွက် ဖြစ်သည်။ ပြောက်ကျားစစ်သည် အလွန်ထိရောက်သဖြင့် ဂျပန်အင်ပိုင်ယာ အနေနှင့် ပြည်နယ် ၄၈ ခု အနက် ၁၂ ခုကိုသာ ထိန်းချုပ်နိုင်ခဲ့သည်။ ^[202] အမေရိကန်တို့ အပေါ် သစ္စာခံထားသော်လည်း ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုး အများစု အနေနှင့် ယုံကြည်ထားသည်မှာ ဂျပန်တို့လက်အောက်မှ လွတ်မြောက်လျှင် သူတို့အတွက် လွတ်လပ်ရေး ရမည် ဖြစ်ပြီး ယခင်ကတည်းက ကတိရရှိထားသည့်အတိုင်း လွတ်လပ်သောနိုင်ငံ ထူထောင်နိုင်မည်ဟူ၍ ဖြစ်သည်။

မဟာမိတ်များက ဖိလစ်ပိုင်တို့အား ဂျပန်အင်ပိုင်ယာမှ လွတ်မြောက်အောင် တိုက်ခိုက်ရာတွင် သမိုင်းကြောင်းတလျှောက် စုစုပေါင်း နစ်မြုပ်မှု တန်ချိန် အများဆုံး စစ်ပွဲဖြစ်သော လေးတဲပင်လယ်ကွေ့ စစ်ပွဲ ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ^[203][204] မဟာမိတ်တပ်တို့မှ ဂျပန်တို့အား ၁၉၄၅ ခုနှစ်တွင် အောင်မြင်နိုင်ခဲ့သည်။ စစ်ပွဲအပြီးတွင် ခန့်မှန်းခြေ အားဖြင့် ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုး တစ်သန်းကျော် သေဆုံးမည်ဟု ခန့်မှန်းခဲ့သည်။^{[205][206][207]}

ကိုလိုနီ ခေတ်လွန် ကာလ

၁၉၄၆ ခုနှစ်တွင် အမေရိကန်တို့လက်အောက်မှ ဖိလစ်ပိုင် လွတ်လပ်ရေး ကြေညာစဉ်

၁၉၄၅ ခုနှစ် အောက်တိုဘာ ၁၁ ရက်တွင် ဖိလစ်ပိုင်သည် ကုလသမဂ္ဂ၏ စတင်တည်ထောင်ရာတွင် ပါဝင်သည့်နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်လာခဲ့သည်။^[208] နောက်တစ်နှစ်ဖြစ်သော ၁၉၄၆ ဇူလိုင် ၄ ရက်တွင် သမ္မတ မန်နျူရယ် ရော့ဆက် လက်ထက်၌ မနီလာစာချုပ်ဖြင့် ဖိလစ်ပိုင်သည် လွတ်လပ်သော နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ကြောင်း အမေရိကန်တို့မှ တရားဝင် အသိအမှတ်ပြုခဲ့သည်။ ^[209] မကျေမနပ်သော ကွန်မြူနစ် အကြွင်းအကျန်များဖြစ်သည့် ဟူကဘာလာဟပ် ^[210] တို့သည် ကျေးလက်ဒေသများတွင် လှည့်လည် ကျက်စားနေကြသောလည်း သမ္မတ အယ်လ်ပီဒီယို ကွီရီနိုကို ဆက်ခံသူ ရာမွန် မက်ဆေးဆေးမှ နှိမ်နင်းခဲ့သည်။^[211][212]မာဆေးဆေးအား ဆက်ခံသူ ကားလို့စ် ပီ ဂါစီယာမှ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုး ပထမဦးစားပေး ပေါ်လစီကို အစပျိုးခဲ့ပြီး^[213] ထိုပေါ်လစီအား ဒီယော့စ်ဒါဒို မာကာပါဂယ်မှ ဆက်လက် လုပ်ဆောင်ခဲ့ကာ လွတ်လပ်ရေးနေ့ ကျင်းပခြင်းအား ဇူလိုင် ၄ ရက်နေ့မှ အယ်မလီယို အာဂွီနာဒို ကြေညာသည့် နေ့ဖြစ်သော ဇူလိုင် ၁၂ ရက်သို့ ပြောင်းရွှေ့ခဲ့ကာ^[214][215] မြောက်ဘော်နီယို အရှေ့ပိုင်းအား ဖိလစ်ပိုင်၏ နယ်မြေအဖြစ် တောင်းဆိုခဲ့သည်။ ^[216][217]

၁၉၆၅တွင် မာကာပါဂယ်သည် သမ္မတ ရွေးကောက်ပွဲတွင် ဖာဒီနန် မားကို့စ် အား ရှုံးနိမ့်ခဲ့သည်။ မားကို့စ်၏ သမ္မတ သက်တမ်း အစောပိုင်းတွင်ပင် သူသည် အခြေခံ အဆောက်အအုံ စီမံကိန်း အများအပြားကို စတင်ခဲ့သော်လည်း အကြီးအကျယ် ခြစားခြင်းနှင့် ပြည်သူ့ဘဏ္ဍာများကို ဒေါ်လာဘီလီယံနှင့် ချီ၍ အလွဲသုံးစားပြုခြင်း တို့အတွက် အစွပ်စွဲခံခဲ့ရသည်။ ^[218] သူ၏ သမ္မတ သက်တမ်း ကုန်ဆုံးခါနီး ၁၉၇၂ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၂၁ တွင် မားကို့စ်သည် စစ်အုပ်ချုပ်ရေး ကြေညာခဲ့သည်။^[219] သူ၏ ထိုအုပ်ချုပ်ရေး ကာလအတွင်း ဖိနှိပ်ခြင်း၊ ဆင်ဆာဖြတ်ခြင်း ၊ လူ့အခွင့်အရေး ချိုးဖောက်ခြင်းတို့နှင့် ပြည့်နှက်နေသော်လည်း အမေရိကန် တို့က ၎င်းတို့၏ ထောက်ပံ့မှုကို မယိမ်းမယိုင် ဆက်လက်ပေးအပ်ခဲ့သည်။ ^[220]

၁၉၈၃ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၂၁ ရက်တွင် မားကို့စ်၏ အဓိက ပြိုင်ဘက်နှင့် အတိုက်အခံ ခေါင်းဆောင်ဖြစ်သော ဘန်နစ်နို အာကွီနို ဂျူနီယာမှာ မနီလာ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ် လေယာဉ်ပြေးလမ်းပေါ်တွင် လုပ်ကြံခံခဲ့ရသည်။ မားကို့စ်သည် နောက်ဆုံးတွင် ၁၉၈၆ သမ္မတ ကြားဖြတ် ရွေးကောက်ပွဲကို ကြေညာခဲ့သည်။ ^[221] မားကို့စ်သည် အောင်နိုင်သူ အဖြစ် ကြေညာခဲ့သော်လည်း အများစုမှ ထိုရလဒ်သည် လိမ်လည်မှု ဖြစ်သည်ဟု ယူဆကြသည်။ ထို့နောက်တွင် ကာဒီနယ် ဂျိုင်းမီဆင်း မှ ပြည်သူတို့အား ပုန်ကန်ထကြွရန် လှုံ့ဆော်ခဲ့ပြီး ^[222] တကမ္ဘာလုံးအား အံ့အားသင့်သွားစေသော ပြည်သူ့အာဏာတော်လှန်ရေး အား ဦးဆောင်ခဲ့သည်။^[223] မားကို့စ်နှင့် သူ၏ အပေါင်းအပါများသည် ဟာဝိုင်ယီ သို့ ထွက်ပြေးခဲ့ကြပြီး ဆန္ဒပြမှုများ၏ လက်နက်ကိုင်များအား စိတ်ဓာတ်ခွန်အားဖြစ်စေခဲ့သော အာကွီနို၏ ကျန်ရစ်သူဇနီး ကိုရာဇမ် အာကွီနို အား သမ္မတ အဖြစ် အသိအမှတ် ပြုခဲ့သည်။ ^[221]

ယနေ့ခေတ် သမိုင်းကြောင်း

လုပ်ကြံခံရသော အတိုက်အခံခေါင်းဆောင် ဘန်နစ်နို အာကွီနို ဂျူနီယာ၏ ကျန်ရစ်သူ ဇနီး ကိုရာဇမ် အာကွီနိုမှ ၁၉၈၆ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီ ၂၅ တွင် သမ္မတအဖြစ် ကျမ်းသစ္စာ ကျိန်ဆိုနေစဉ်

ဒီမိုကရေစီနိုင်ငံ ပြန်လည်ဖြစ်ပေါ်လာပြီး ၁၉၈၆ တွင်စတင်သော အစိုးရ၏ ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးများမှာ နိုင်ငံတော်၏ ကြွေးမြီများ၊ အစိုးရ၏ ခြစားမှုများ၊ အာဏာသိမ်းရန် ကြံစည်မှုများ၊ ကပ်ဆိုက်မှုများ နှင့် ဆက်လက်တိုက်ခိုက်နေသော ကွန်မြူနစ် သူပုန်များ ^[224] နှင့် မိုရိုခွဲထွက်ရေး သမားများနှင့် စစ်တပ်တို့၏ ပဋိပက္ခများကြောင့် ^[225] နှောင့်နှေးခဲ့ရသည်။ ကိုရာဇမ် အာကွီနို အုပ်ချုပ်နေစဉ်ကာလ အတွင်း အမေရိကန် စစ်အခြေစိုက်စခန်း ဆက်လက်ထားရှိရေး စာချုပ်ကို ငြင်းဆိုခဲ့သောကြောင့် အမေရိကန်တပ်များ ဖိလစ်ပိုင်မှ ရုပ်သိမ်းခဲ့ပြီး ^[226][227] ကလာ့ခ်လေတပ်အခြေစိုက် စခန်းကို ၁၉၉၁ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် လည်းကောင်း၊ ဆူဘစ်ပင်လယ်အော် အခြေစိုက်စခန်းကို ၁၉၉၂ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလတွင်လည်းကောင်း အစိုးရသို့ တရားဝင် လွှဲပြောင်းပေးခဲ့သည်။ ^[228][229]အစိုးရအနေနှင့် ၁၉၉၁ ခုနှစ် ဇွန်လ ပင်နာတူဘို မီးတောင် ပေါက်ကွဲမှု အပါအဝင် သဘာဝဘေးအန္တရာယ်များကိုလည်း ဆက်တိုက် ရင်ဆိုင် ဖြေရှင်းခဲ့ရသည်။ ^[230][231] ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံဥပဒေတွင် သမ္မတစ်ဦးအား သက်တမ်းတစ်ခုသာ ဆောင်ရွက်ခွင့်အား စတင်ထည့်သွင်းလိုက်သဖြင့် အာကွီနိုသည် နောက်တစ်ကြိမ် ထပ်မံ အရွေးမခံတော့ပေ။

၁၉၉၂ ခုနှစ် မေလတွင် ကျင်းပသော ဖိလစ်ပိုင် သမ္မတ ရွေးကောက်ပွဲတွင် အနိုင်ရသော ဖီဒယ် ဘီ ရားမို့စ်မှ အာကွီနို အား ဆက်ခံခဲ့သည်။ ထိုကာလအတွင်း နိုင်ငံ၏ စီးပွားရေး စွမ်းဆောင်နိုင်မှုမှာ အသင့်အတင့်သာ ရှိပြီး ဂျီဒီပီတိုးတက်မှုနှုန်း ၃.၆%^[232] မျှသာ ရှိသည်။^[233] မိုရိုအမျိုးသား လွတ်မြောက်ရေး တပ်ဦးနှင့် ၁၉၉၆ တွင် ^[234] ငြိမ်းချမ်းရေး သဘောတူညီချက် ရရှိခဲ့ပြီး ^[234] နိုင်ငံရေးအရ တည်ငြိမ်မှုနှင့် စီးပွားရေး တိုးတက်မှုများ ဖြစ်ပေါ်သော်လည်း ၁၉၉၇ အာရှ ငွေကြေးဂယက် စတင်ဖြစ်ပေါ်ခြင်းက ၎င်းတို့ကို လွှမ်းမိုး သွားခဲ့သည်။ ^[235][236] ရားမို့စ်၏ သမ္မတသက်တမ်းအတွင်း သေဒဏ်ပေးမှုကို ပြန်လည်အသက်သွင်းခဲ့ပြီး ၁၉၉၃ ခုနှစ် အီလင်း ဆာမီယန်တာ နှင့် အလန်ဂိုမက်ဇ်တို့အား သတ်ဖြတ် မုဒိမ်းကျင့်မှု ဖြစ်ပွားအပြီးတွင် ဖြစ်သည်။ ပထမဆုံး သေဒဏ်ပေးခံရသောသူမှာ လီယို အက်ချီဂါရေးဖြစ်ပြီး သူ့အား ၁၉၉၉ တွင် သေဒဏ်ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။ ^[237]

၁၉၉၁ ပင်နာတူဘို မီးတောင် ပေါက်ကွဲမှုသည် ၂၁ ရာစု ကမ္ဘာတွင် ဒုတိယမြောက် အကြီးဆုံး မီးတောင်ပေါက်ကွဲမှု ဖြစ်သည်။

ရားမို့စ်အား ဆက်ခံသူမှာ ဂျိုးဆက် အက်စထရာဒါဖြစ်ပြီး ၁၉၉၈ ဇွန်လတွင် စတင် တာဝန်ထမ်းဆောင်ခဲ့ကာ ၁၉၉၇ ခုနှစ် အာရှ ငွေကြေးဂယက်အတွင်းတွင်ပင် နိုင်ငံ၏ စီးပွားရေးကို -၀.၆% တိုးတက်မှုမှ ၃.၄% တိုးတက်မှု အထိ ပြန်လည်ဆွဲတင်နိုင်ခဲ့သည်။^{[238][239][240]}အစိုးရသည် မိုရိုအစ္စလာမ်လွတ်မြောက်ရေး တပ်ဦး အား ၂၀၀၀ ခုနှစ် မတ်လတွင် စစ်ကြေညာခဲ့ပြီး သူပုန်တို့၏ ဌာနချုပ် အပါအဝင် စခန်းများကို ဝင်ရောက်သိမ်းပိုက် ချေမှုန်းခဲ့သည်။^[241][242] အဘူဆာယက်ဖ် သူပုန်တို့နှင့် ပဋိပက္ခအတွင်းတွင်ပင်^[243] လာဘ်စားသည်ဟု စွပ်စွဲခံရပြီး နှောင့်နှေးနေသော အစိုးရအား တရားစွဲဆိုမှု အတွင်းတွင်ပင် ၂၀၀၁ အီးအက်စ်ဒီအေ တော်လှန်ရေးဖြင့် ဂျိုးဆက် အက်စထရာဒါ၏ အစိုးရမှာ ဖြုတ်ချခံရပြီး ၎င်း၏ ဒု-သမ္မတဖြစ်သူ ဂလော်ရီယာ မာကာပါဂယ်-အာရိုယို မှ ၂၀၀၁ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၂၀ ရက်တွင် ၎င်း၏ နေရာကို ဆက်ခံခဲ့သည်။ ^[244]

အာရိုယို၏ ၉နှစ်တာ အစိုးရ ကာလအတွင်း စီးပွားရေးသည် အလွန်တိုးတက်လာခဲ့ပြီး ၄%မှ ၇% အထိရှိကာ ၂၀၀၂ ခုနှစ်မှ ၂၀၀၇ ခုနှစ်အတွင်း ပျမ်းမျှအားဖြင့် ၅.၃၃% တိုးတက်ခဲ့ကာ ၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် မနီလာ အပေါ့စား မြို့ပတ်ရထား လိုင်း ၂ ကဲ့သို့သော စီးပွားရေး အဆောက်အအုံ ဆိုင်ရာ စီမံကိန်းများကို ပြီးစီးအောင် ဆောင်ရွက်နိုင်ခဲ့ကာ^[245] မဟာ စီးပွားပျက်ကပ်ကြီးအား ရှောင်လွှဲနိုင်ခဲ့သည်။ ^[246] အခြားအချိန်ကာလများနှင့် နှိုင်းယှဉ်မည်ဆိုပါက ဖိလစ်ပိုင်၏ စီးပွားရေးသည် ၁၉၆၅ မှ ၂၀၀၁ အတွင်း ၃.၆% နှင့် စင်ကာပူတွင် ဒီမိုကရေစီရရှိပြီးသော အချိန်ကာလကိုသာ ထည့်သွင်းရေတွက်မည် ဆိုပါက ၁၉၈၆ မှ ၂၀၀၁ အတွင်း ၃.၅% မျှ တိုးတက်ခဲ့သည်။ သူမ၏ အရှေ့မှ တာဝန်ထမ်းဆောင်များနှင့် နှစ်စဉ်တိုးတက်မှုနှုန်းကို နှိုင်းယှဉ်မည် ဆိုပါက (မားကို့စ်အစိုးရ မှ အက်စထရာဒါ အစိုးရအထိ) ၁.၇% မှ ၁.၈၇% အထိ တိုးတက်ခဲ့သည်။ ၁၉၆၀ ပြည့်နှစ်များမှ စ၍ အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံများနှင့် နှိုင်းယှဉ်လျှင် ဆယ်စုနှစ် ၅ စုစာမျှ နောက်ကျကျန်နေသော ဖိလစ်ပိုင်၏ ရွှံ့နွံထဲမှ စီးပွားရေးသည် ရုတ်တရက် တိုးတက်လာခြင်းကြောင့် သူမ၏ အစိုးရ ပြီး နောက်ဆယ်စုနှစ်အတွင်းတွင် ဖိလစ်ပိုင်သည် အာရှ၏ လူမမာနိုင်ငံ အဖြစ်မှ ကျားပေါက်တစ်ကောင်အဖြစ် ပြောင်းလဲလာခဲ့သည်။^[232] သို့သော်လည်း ထိုအောင်မြင်မှုများမှ ခြစားမှုများနှင့် ၂၀၀၄ ခုနှစ် သမ္မတရွေးကောက်ပွဲတွင် မဲခိုးခြင်း နှင့် သက်ဆိုင်သည့် ဟဲလိုဂါစီအရှုပ်တော်ပုံ ကဲ့သို့သော အရှုပ်တော်ပုံများနှင့် အတူ ရှိနေခဲ့သည်။ ^{[247][248][249][250]} ၂၀၀၉ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာ ၂၃ ရက်တွင် သတင်းစာဆရာများနှင့် သာမန်ပြည်သူ ၃၄ ယောက်တို့မှာ မာဂွင်ဒါနောင်းတွင် အစုလိုက် အပြုံလိုက် သတ်ဖြတ်ခံခဲ့ရသည်။ ^[251][252]

ဘန်နစ်နို အာကွီနို ၃ သည် ၂၀၁၀ ခုနှစ် သမ္မတရွေးကောက်ပွဲတွင် အနိုင်ရရှိခဲ့ပြီး ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ ၁၅ ယောက်မြောက် သမ္မတ အဖြစ် တာဝန်ထမ်းဆောင်ခဲ့သည်။ သူ့အနေနှင့် ပထမဆုံး ရင်ဆိုင်ဖြေရှင်းရသည့် အကြီးဆုံး ပြဿနာမှာ မနီလာဓားစာခံအမှု ဖြစ်ပြီး ထိုအမှုကြောင့် မနီလာနှင့် ဟောင်ကောင်ကြား ဆက်ဆံရေးတွင် ကြီးမားသော အဖုအထစ် ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။ ဘန်ဆာမိုရို ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရဒေသ ကို ပြဋ္ဌာန်းရန် ပထမအဆင့် အနေနှင့် ၂၀၁၂ ခုနှစ် အောက်တိုဘာ ၁၅ တွင် ဘန်ဆာမိုရို အခြေခံမူ သဘောတူညီချက်ကို လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သည်။^[253]သို့သော်လည်း မာဂွင်ဒါနောင်းရှိ မာမာဆာပါနိုတွင် ပဋိပက္ခဖြစ်ပွားရာ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံတော် ရဲတပ်ဖွဲ့၏ အထူးစစ်ဆင်ရေးအဖွဲ့မှ ၄၄ ဦး သေဆုံးခဲ့သဖြင့် ဘန်ဆာမိုရို ပဏာမ ဥပဒေကို တရားဝင် ပြဋ္ဌာန်းရန် ကြိုးစားမှုမှာ တစ်ဝက်တစ်ပျက်တွင် ရပ်တန့်ခဲ့သည်။ ^[254][255] ဆာဘားကျွန်း နှင့် တောင်တရုတ်ပင်လယ်တို့တွင် ဖိလစ်ပိုင်တို့ ပိုင်နက်အငြင်းပွားမှုတို့မှာလည်း အရှိန်အဟုန်မြင့်လာခဲ့သည်။ ^{[256][257][258]}

၂၀၁၃ ခုနှစ် မေလ ၁၅ ရက်တွင် ဖိလစ်ပိုင်သည် ကေ-၁၂ ပရိုဂရမ်ဟု လူသိများကြသော ၂၀၁၃ ခုနှစ် မွမ်းမံထားသည့် အခြေခံပညာရေး ဥပဒေ ကို စတင် အကောင်အထည် ဖော်ခဲ့သည်။ ထိုစနစ်အရ ဖိလစ်ပိုင်၏ ၁၀နှစ်တာ ပညာသင်ကြားသော အခြေခံပညာ မူလတန်း နှင့် အထက်တန်း စနစ်တွင် ၂ နှစ် ထပ်မံပေါင်းထည့်ခဲ့သည်။ ^[259] ထို့နောက်တွင် ၂၀၁၃ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာ ၈ ရက်တွင် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသို့ ယိုလန်ဒါ တိုင်ဖွန်းမုန်တိုင်း (ဟိုင်ယန်တိုင်ဖွန်း မုန်တိုင်း) ဝင်ရောက်တိုက်ခတ်ခဲ့ပြီး ဗီဆာယားဒေသတွင် အကြီးအကျယ် ပျက်စီးဆုံးရှုံးမှုများ ကြုံတွေ့ခဲ့ရသည်။ ^[260][261] ၂၀၁၄ ခုနှစ် ဧပြီလ ၂၈ ရက်တွင် အမေရိကန် သမ္မတ ဘားရက် အိုဘာမား ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသို့ အလည်အပတ် လာရောက်ပြီးနောက် မွမ်းမံထားသော ကာကွယ်ရေးဆိုင်ရာ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရေး သဘောတူညီချက် ကို လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သဖြင့် အမေရိကန် စစ်တပ်များ နိုင်ငံအတွင်း ပြန်လည် အခြေစိုက်နိုင်ရန် အတွက် လမ်းဖွင့်ပေးခဲ့သည်။ ^{[262][263][264][265]}

ရော်ဒရစ်ဂို ဒူတာတေး ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ ၁၆ ယောက်မြောက် သမ္မတအဖြစ် ကျမ်းသစ္စာ ကျိန်ဆိုနေစဉ်

ယခင်က ဒါဗောင်းမြို့တော်၏ မြို့တော်ဝန်ဖြစ်သော ရော်ဒရစ်ဂို ဒူတာတေးသည် ပီဒီပီ-လာဘန်း ပါတီမှ တဆင့် ၂၀၁၆ ခုနှစ် သမ္မတ ရွေးကောက်ပွဲတွင် အနိုင်ရရှိခဲ့ပြီး မင်ဒါနောင်းဒေသမှ ပထမဆုံး ဖိလစ်ပိုင်၏ သမ္မတ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ^[266] ၂၀၁၆ ခုနှစ် ဇူလိုင် ၁၂ ရက်တွင် အမြဲတမ်းအငြင်းပွားမှုဖြေရှင်းရေးဆိုင်ရာ ခုံရုံးမှ တောင်တရုတ်ပင်လယ်တွင် တရုတ်နှင့် အငြင်းပွားမှု ဖြစ်ပွားသော နယ်မြေအငြင်းပွားမှုတွင် ဖိလစ်ပိုင်အား အသာစီးပေး၍ ဆုံးဖြတ်ချက်ချ ခဲ့သည်။ ^[266] သမ္မတ အဖြစ် အရွေးချယ် ခံရပြီးနောက်တွင် ဒူတာတေးသည် မဲဆွယ်စဉ်က ပေးခဲ့သည့် ကတိအတိုင်း ၆ လအတွင်း ရာဇဝတ်မှုများ ပပျောက်စေရန် မူးယစ်ဆေးဝါး တိုက်ဖျက်ရေး ကန်ပိန်းကို အရှိန်အဟုန်မြှင့် ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။ ^[267] ၂၀၁၉ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလအထိ ဖိလစ်ပိုင် မူးယစ်ဆေးတိုက်ဖျက်မှုတွင် လူသေဆုံးမှုမှာ ၅,၁၇၆ ဦး အထိ ရှိခဲ့သည်။ ^{[268][269][270][271]}

ဒူတာတေးသည် ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် "တည်ဆောက်စို့ ! တည်ဆောက်စို့ ! တည်ဆောက်စို့ ! " ဟု အမည်ပေးထားသော အစီအစဉ်ကို စတင်ခဲ့ပြီး ဖိလစ်ပိုင်ကို အခြေခံအဆောက်အအုံနှင့် ပတ်သက်သော ရွှေရောင်နှစ်သစ်များဆီသို့ လမ်းပြခေါ်ဆောင်သွားရန် ရည်ရွယ်ပြီး ၎င်းမှတဆင့် အလုပ်အကိုင် နှင့် စီးပွားရေး အခွင့်အလမ်းများ ပိုမို ဖန်တီးပေးပြီး ထိုမှတဖန် နိုင်ငံ၏ စီးပွားရေး တိုးတက်မှုကို ထိန်းသိမ်းထားနိုင်ပြီး ဆင်းရဲမွဲတေမှု လျှော့ချရေးကို အရှိန်အဟုန်မြင့် ဆောင်ရွက်နိုင်မည် ဖြစ်သည်။ ^[272]ထိုအစီအစဉ်ကို ဆက်လက်ဆောင်ရွက်နိုင်ရန် ဆောက်လုပ်ရေးကဏ္ဍတွင် အလုပ်သမားပေါင်း ၂ သန်းမျှ ပိုမို လိုအပ်မည် ဖြစ်သည်။ ^[273][274]

တည်ဆောက်စို့ ! တည်ဆောက်စို့ ! တည်ဆောက်စို့ ! အစီအစဉ်တွင် စီမံကိန်း ၇၅ ခု ပါဝင်ပြီး ၎င်းတို့ထဲတွင် လေကြောင်းပို့ဆောင်ရေးဆိုင်ရာ စီမံကိန်း ၆ ခု၊ ရထားပို့ဆောင်ရေး စီမံကိန်း ၁၂ ခု၊ ရေကြောင်းပို့ဆောင်ရေး စီမံကိန်း ၄ ခုတို့ ပါဝင်သည်။ ထို့အပြင် ရေကြီးမှု ထိန်းသိမ်းနိုင်မည့် အဓိက စီမံကိန်းကြီး ၄ ခု၊ ရေပေးဝေရေးနှင့် ဆည်မြောင်းဆိုင်ရာ စီမံကိန်း ၁၁ ခု၊ ဓာတ်အားပေးရေး စီမံကိန်း ၄ခုနှင့် အခြားသော အများပြည်သူဆိုင်ရာ အခြေခံအဆောက်အအုံ စီမံကိန်း ၃ခုတို့ ပါဝင်သည်။ ^[275] နိုင်ငံအနေနှင့် ၂၀၂၂ ခုနှစ်အထိအများပြည်သူတို့၏ ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုနှင့် အခြေခံအဆောက်အအုံတို့တွင် အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၁၆၀ ဘီလီယံ မှ ၂၂၀ ဘီလီယံ အထိ သုံးစွဲရန် ရည်ရွယ်ထားသည်။^[276]

၂၀၁၇ တွင် ဒူတာတေးသည် အရည်အသွေးမြင့် အဆင့်မြင့်ပညာရေးကို လူတိုင်းသင်ကြားနိုင်မည့် ဥပဒေ ကို လက်မှတ်ရေးထိုးပြဋ္ဌာန်းခဲ့ပြီး ထိုဥပဒေမှ ဖိလစ်ပိုင်ကျောင်းသားတို့အတွက် အများပြည်သူဆိုင်ရာ တက္ကသိုလ်နှင့် ကောလိပ်တို့တွင် ကျောင်းလခနှင့် အခြားလခများကို ကင်းလွတ်ခွင့် ပေးခဲ့သည့်အပြင် ပုဂ္ဂလိက အဆင့်မြင့်ပညာကျောင်းများတွင် ပညာသင်ကြားနေသော ကျောင်းသားများအတွက် ထောက်ပံ့ပေးမှုများလည်း ပါဝင်သည်။ သူသည် ဥပဒေ အသစ် အခု ၂၀ ကို လက်မှတ်ရေးထိုး ပြဋ္ဌာန်းခဲ့ပြီး ၎င်းတို့တွင် လူတိုင်းအတွက် ကျန်းမာရေး စောင့်ရှောက်မှု ဥပဒေ၊ လူတို့နေထိုင်မှုနှင့် မြို့ပြဖွံ့ဖြိုးရေးဆိုင်ရာ ဌာနကို တည်ထောင်ခြင်း၊ နိုင်ငံတော်ဆိုင်ရာ ကင်ဆာ ထိန်းချုပ်မှု အစီအစဉ်ကို တည်ထောင်ခြင်း နှင့် လက်ကိုင်ဖုန်းသုံးစွဲသူများအတွက် ၎င်းတို့၏ နံပါတ်ကို တသက်လုံး သုံးစွဲနိုင်ရန် ခွင့်ပြုခြင်း တို့ ပါဝင်သည်။ ^[277]

နိုင်ငံရေး

ဖိလစ်ပိုင်သည် ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားသော သမ္မတနိုင်ငံဖြစ်ပြီး ဒီမိုကရေစီ အစိုးရ အုပ်ချုပ်ကာ သမ္မတစနစ်ကို ကျင့်သုံးသည်။ ^[278] နိုင်ငံတော် အစိုးရမှ များစွာ လွတ်လပ်မှုရှိသော မင်ဒါနောင်းရှိ ဘန်ဆာမိုရို ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရဒေသမှ လွဲ၍ တစ်နိုင်ငံလုံးကို တစ်ပေါင်းတစ်စည်းတည်း ဖြစ်သောနိုင်ငံ အဖြစ် အုပ်ချုပ်သည်။ သမ္မတ ရားမို့စ် လက်ထက်မှစ၍ နိုင်ငံအား ဖက်ဒရယ်နိုင်ငံ၊ လွှတ်တော်တရပ်တည်း ရှိသော သို့မဟုတ် ပါလီမန်အစိုးရ အုပ်ချုပ်ရေး အဖြစ် ပြောင်းလဲရန် ကြိုးစားခဲ့မှုများ ရှိသည်။ ^[279][280]

သမ္မတ ဂျူနီယာမားကို့စ်နှင့် ဒုတိယသမ္မတ ဆာရာ ဒူတာတေး တို့အား သမ္မတ၏ ကျမ်းသစ္စာကျိန်ဆိုပွဲ၌ တွေ့ရစဉ်

သမ္မတသည် နိုင်ငံတော်၏ ခေါင်းဆောင် အဖြစ်နှင့် အစိုးရ၏ ခေါင်းဆောင်အဖြစ် နှစ်ခုစလုံး တစ်ပြိုင်နက်တည်း ဆောင်ရွက်သည့် အပြင် စစ်တပ်၏ စစ်သေနာပတိချုပ်လည်း ဖြစ်သည်။ သမ္မတရွေးကောက်ပွဲတွင် မဲအများဆုံးသူအား သမ္မတအဖြစ် ၆ နှစ်သက်တမ်း ရွေးချယ်ပြီး သမ္မတ သက်တမ်း ကာလအတွင်း သမ္မတမှ အစိုးရ အဖွဲ့ကို ခန့်အပ်ဖွဲ့စည်းကာ အုပ်ချုပ်သည်။ ^[281] ဥပဒေပြု လွှတ်တော်နှစ်ရပ်ရှိသော ကွန်ဂရက်တွင် ဆီးနိတ်လွှတ်တော်မှာ အထက်လွှတ်တော် အဖြစ် ဆောင်ရွက်ပြီး လွှတ်တော်အမှတ်များကို ၆ နှစ်သက်တမ်း ဖြင့် ရွေးချယ် တင်မြှောက်သည်။ ကိုယ်စားပြုလွှတ်တော်မှာ အောက်လွှတ်တော် အဖြစ် ဆောင်ရွက်ပြီး အမတ်များကို ၃ နှစ်သက်တမ်းဖြင့် ရွှေးချယ်တင်မြှောက်ကြသည်။ ^[281]

ဆီးနိတ်လွှတ်တော် အမတ်များကို ကန့်သတ်ချက်မရှိ ရွေးချယ်ကြသော်လည်း ကိုယ်စားပြုအမှတ်များကို ဥပဒေပြု ဒေသအလိုက် ကဏ္ဍအလိုက် ကိုယ်စားပြုသူများကို ရွေးချယ်ကြသည်။ တရားစီရင်ရေး အာဏာသည် တရားလွှတ်တော်ချုပ်တွင် ရှိပြီး တရားသူကြီးချုပ်မှာ အကြီးအကဲဖြစ်ကာ လက်ထောက် တရားသူကြီးများ ၁၄ ဦး ရှိသည်။ ၎င်းတို့ အားလုံးအား တရားစီရင်ရေးနှင့် ဘားကောင်စီမှ ရွေးချယ်ပေးပြီး သမ္မတမှ အတည်ပြု ခန့်အပ်သည်။ ^[281]

နိုင်ငံခြားဆက်ဆံရေး

၂၀၁၇ ခုနှစ် ပါဆေးတွင် ပြုလုပ်သော နှစ်နိုင်ငံဆိုင်ရာ အစည်းအဝေးတွင် သမ္မတ ရော်ဒရစ်ဂို ဒူတာတေး နှင့် အမေရိကန် သမ္မတ ဒေါ်နယ်လ် ထရန့် တို့ ဆွေးနွေးနေကြစဉ်။

ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ ပါဆေးရှိ နိုင်ငံခြားရေးဌာန ၏ ပင်မရုံး

ဖိလစ်ပိုင်၏ နိုင်ငံတကာ ဆက်ဆံရေးမှာ အခြားနိုင်ငံများနှင့် ကုန်သွယ်မှု အပြင် နိုင်ငံပြင်ပတွင် နေထိုင်သော ဖိလစ်ပိုင် လူမျိုး ၁၀သန်းတို့၏ ကောင်းမွန်စွာ နေထိုင်နိုင်ရေး တို့အပေါ်တွင် အခြေခံသည်။ ^[282] ကုလသမဂ္ဂကို တည်ထောင်ရာတွင် ပါဝင်ခဲ့ပြီး တက်ကြွလှုပ်ရှားသော အဖွဲ့ဝင် အဖြစ် ရှိနေသော ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသည် လုံခြုံရေးကောင်စီ အဖွဲ့ဝင်အဖြစ် အကြိမ်ကြိမ် ရွေးချယ်ခံခဲ့ရသည်။ ကာလို့စ် ပီ ရိုမြူလိုသည် ယခင်က ကုလသမဂ္ဂ အထွေထွေ ညီလာခံ၏ ဥက္ကဋ္ဌ အဖြစ် ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။ ဖိလစ်ပိုင်သည် လူ့အခွင့်အရေးကောင်စီတွင် တက်ကြွသော အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ အဖြစ် ပါဝင်နေပြီး ငြိမ်းချမ်းရေး ထိန်းသိမ်းရေး မစ်ရှင်များတွင်လည်း ပါဝင်ခဲ့ကာ အထူးသဖြင့် အရှေ့တီမော တွင်ဖြစ်သည်။^{[283][284][285]}

ကုလသမဂ္ဂ၏ အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်သည်သာ မက ဖိလစ်ပိုင်သည် အရှေ့တောင်အာရှ ဒေသအတွင်းရှိ နိုင်ငံများကြား စီးပွားရေးနှင့် ယဉ်ကျေးမှု တိုးတက်စေရန်နှင့် ဆက်ဆံရေး ပိုမိုခိုင်မာစေရန် ရှေးရှု ဖွဲ့စည်းထားသော အာဆီယံ အဖွဲ့၏ စတင်တည်ထောင်သူနိုင်ငံနှင့် တက်ကြွလှုပ်ရှားသော အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်သည်။ ^[286] အာဆီယံ ထိပ်သီးအစည်းအဝေးပွဲများကို အကြိမ်ကြိမ် လက်ခံကျင်းပခဲ့ပြီး အဖွဲ့၏ ပေါ်လစီနှင့် ဦးတည်ရာတို့အတွက် အမြဲတမ်း တက်ကြွစွာ ပါဝင်ဆောင်ရွက်လေ့ ရှိသည်။ ^[287]

ဖိလစ်ပိုင်သည် တရုတ်နိုင်ငံနှင့် ဆက်ဆံရေးကို အလွန်ဦးစားပေး အလေးထားပြီး တရုတ်နိုင်ငံနှင့် သိသာသော ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုများ ပြုလုပ်ခဲ့သည်။ ^{[288][289][290][291][292][293]} အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုအား စစ်အေးတိုက်ပွဲ ကာလအတွင်းနှင့် အကြမ်းဖက်သမားတို့အား တိုက်ခိုက်သော စစ်ပွဲ ကာလအတွင်း ထောက်ခံခဲ့ပြီး တရုတ်နှင့်ရုရှားကို ပစားပေးသဖြင့် အမေရိကန်နှင့် ဆက်ဆံရေး မယုတ်လျော့မီ ကာလအထိ နေတိုးမဟုတ်သော အဓိက မဟာမိတ်နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ခဲ့သည်။ ^[294] ထို့ပြင် ဆူဘစ်ပင်လယ်အော် နှင့် ကလာ့ခ် တို့ရှိ အမေရိကန် စစ်တပ် အခြေစိုက်စခန်းများနှင့် ပတ်သက်၍လည်းကောင်း နှင့် လက်ရှိ အမေရိကန်တပ်များ အလည်လာရောက်ခြင်း သဘောတူညီချက်နှင့် ပတ်သက်၍လည်းကောင်း အငြင်းပွားမှုများ မကြာခဏ ပေါ်ပေါက်လာလေ့ ရှိသည်။ ^[282] နိုင်ငံ၏ တရားဝင် ဖွံဖြိုးတိုးတက်ရေး အထောက်အပံ့များအတွက် အကြီးမားဆုံး အလှူရှင်ဖြစ်သော ဂျပန်နိုင်ငံသည်^[295] မိတ်ဆွေနိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ ဖြစ်သည်။ သမိုင်းကြောင်းအရ ဇိမ်မယ်များ၏ ဒုက္ခရောက်ခဲ့မှုများနှင့် ပတ်သက်၍ တင်းမာမှုများ ရှိသေးသော်လည်း ဒုတိယကမ္ဘာစစ်နှင့် ပတ်သက်သော အမှတ်ရစရာများမှဖြစ်သည့် မုန်းတီးမှု အများစုမှာ ယုတ်လျော့လာခဲ့ပြီ ဖြစ်သည်။ ^[296]

အခြားသောနိုင်ငံများနှင့် ဆက်ဆံရေးမှာ ယေဘုယျအားဖြင့် အပေါင်းလက္ခဏာဆန်သည်။ အနောက် နှင့် ဥရောပနိုင်ငံများနှင့် ဆက်ဆံရေးမှာ အတူတကွ ယုံကြည်ထားကြသော ဒီမိုကရေစီတန်ဖိုးများကြောင့် လွယ်ကူချောမွေ့ပြီး ဖွံ့ဖြိုးဆဲနိုင်ငံများနှင့် ဆက်ဆံရေးမှာ စီးပွားရေးနှင့် ပတ်သက်၍ တူညီသော စိုးရိမ်ပူပန်မှုများ ရှိကြသဖြင့် လွယ်ကူသည်။ သမိုင်းကြောင်းအရ ဆက်စပ်မှုနှင့် တူညီသော ယဉ်ကျေးမှုများသည် စပိန်နှင့် ဆက်ဆံရေးတွင် တံတားတစ်စင်းပမာ ဖြစ်စေသည်။ ^{[297][298][299]} အိမ်အကူများအား နှိပ်စက်ခြင်း နှင့် နိုင်ငံရပ်ခြားနေ ဖိလစ်ပိုင် အလုပ်သမားတို့အပေါ် သက်ရောက်သော စစ်ပွဲများ အစရှိသော ပြဿနာများ ရှိသော်လည်း ^[300][301] အရှေ့အလယ်ပိုင်း နိုင်ငံများနှင့် ဆက်ဆံရေးမှာ ကောင်းမွန်ပြီး ထိုဒေသတွင် နေထိုင်သော ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံခြား အလုပ်သမား ၂ သန်းကျော်ကို ဆက်လက် အလုပ်ပေးထားခြင်း မှတဆင့် တွေ့ရှိနိုင်သည်။ ^[302]

တစ်ချိန်က ကဲ့သို့ ကွန်မြူနစ်ဝါဒသည် ခြိမ်းခြောက်မှု တစ်ခု မဟုတ်တော့သဖြင့် ၁၉၅၀ ခုနှစ်များမှ တင်းမာခဲ့သော ဖိလစ်ပိုင် နှင့် တရုတ်တို့၏ ဆက်ဆံရေးမှာ အလွန် တိုးတက်လာခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း ထိုင်ဝမ်နှင့် ပတ်သက်သော ပြဿနာများ၊ စပရက်ထလီ ကျွန်းများနှင့် ပတ်သက်သော ပြဿနာများ၊ တရုတ်တို့၏ ဩဇာလွှမ်းမိုးမှု ချဲ့ထွင်ရန် ကြိုးစားလာခြင်းနှင့် ပတ်သက်သော စိုးရိမ်မှုများကြောင့် သတိထားဆက်ဆံမှု အတိုင်းအတာ တစ်ခု အထိ ရှိနေသေးသည်။ ^[296] လက်ရှိ နိုင်ငံခြားရေး ပေါ်လစီမှာ အရှေ့တောင်အာရှနိုင်ငံများနှင့် အာရှ-ပစိဖိတ် အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံများနှင့် စီးပွားရေး ဆက်ဆံရေးကို အဓိက ထားသည်။ ^[282]

ဖိလစ်ပိုင်သည် အရှေ့အာရှ ထိပ်သီး အဖွဲ့၊ အာရှ-ပစိဖိတ် စီးပွားရေး ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရေး အဖွဲ့၊ လက်တင်ယူနီယံ၊ ၂၄နိုင်ငံအဖွဲ့ နှင့် ဘက်မလိုက်လှုပ်ရှားမှုတို့တွင် တက်ကြွလှုပ်ရှားသော အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်သည်။ ^[282]အစ္စလာမ်ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရေး အဖွဲ့တွင် လေ့လာသူအဆင့် ရရှိရန် ကြိုးပမ်းခြင်းဖြင့် အစ္စလာမ်နိုင်ငံများနှင့် ဆက်ဆံရေး တိုးမြှင့်ရန်လည်း ကြိုးစားလျက် ရှိသည်။ ^[303][304]

စစ်ရေး

ထိပ်ဆုံးမှစ၍ လက်ယာရစ်။ ဖိလစ်ပိုင် အထူးတပ်ဖွဲ့ဝင်များ ကျည်ဆန်အစစ်များဖြင့် လေ့ကျင့်နေစဉ်၊ ဖိလစ်ပိုင် ရေတပ်၏ ယိုဆေးရိုင်ဇယ် အဆင့် ဖရိုင်းဂိတ်သင်္ဘော။ , ဖိလစ်ပိုင် ကြည်းတပ်၏ ဆိုလ်တမ် အမ်-၇၁ တင့်ကား နှင့် ဖိလစ်ပိုင် လေတပ်၏ FA-50PH

ဖိလစ်ပိုင် စစ်တပ်သည် နိုင်ငံတော်၏ လုံခြုံရေး အတွက် တာဝန်ရှိသော အဖွဲ့အစည်း ဖြစ်ပြီး ဖိလစ်ပိုင် လေတပ်၊ ဖိလစ်ပိုင်ကြည်းတပ် နှင့် ဖိလစ်ပိုင် ရေတပ် ( ဖိလစ်ပိုင် မရိန်းတပ် အပါအဝင်) ဟူ၍ တပ် ၃ ခု ရှိသည်။ ^{[305][306][307]}ဖိလစ်ပိုင် စစ်တပ်သည် အတင်းအကြပ် မဟုတ်ဘဲ စိတ်ဝင်စားသူသာ ပါဝင် တာဝန်ထမ်းဆောင်သည့် တပ်ဖွဲ့ဖြစ်သည်။^[308] ပြည်သူတို့၏ လုံခြုံရေးအတွက် ပြည်ထဲရေးနှင့် ဒေသဆိုင်ရာ အစိုးရ ဌာန လက်အောက်မှ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံတော် ရဲတပ်ဖွဲ့မှ တာဝန်ယူ ဆောင်ရွက်သည်။^[309][310]

ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရဒေသဖြစ်သော မွတ်ဆလင်တို့၏ မင်ဒါနောင်းတွင် အကြီးဆုံးသော ခွဲထွက်ရေးအဖွဲ့ဖြစ်သည့် မိုရိုအမျိုးသားလွတ်မြောက်ရေး တပ်ဦးသည် ယခုအခါ အစိုးရနှင့် နိုင်ငံရေးအရ ဆက်သွယ်ဆောင်ရွက်လျက် ရှိသည်။ အခြား ပိုမို၍ စစ်သွေးကြွသော အဖွဲ့အစည်းများဖြစ်သည့် မိုရိုအစ္စလာမ်လွတ်မြောက်ရေး တပ်ဦး၊ ကွန်မြူနစ် ပြည်သူ့တပ်တော်သစ် နှင့် အဘူဆေယပ်ဖ်တို့သည် ယခင်က နိုင်ငံခြားသားများကို ပြန်ပေးဆွဲ၍ ငွေကြေးတောင်းခံမှုများ ပြုလုပ်ကြပြီး အထူးသဖြင့် မင်ဒါနောင်း၏ တောင်ဘက်ပိုင်း ကျွန်းများတွင် ဖြစ်သည်။ ^{[312][313][314][315]} ဖိလစ်ပိုင် အစိုးရ၏ လုံခြုံရေး ဆောင်ရွက်မှု အောင်မြင်သောကြောင့် ၎င်းတို့၏ နေရာ လျော့ပါးသွားခဲ့သည်။ ^[316][317] ဖိလစ်ပိုင်သည် စစ်အသုံးစရိတ်အတွက် ဂျီဒီပီ၏ ၁.၁ ရာခိုင်နှုန်းသာ အသုံးပြုသဖြင့် ဒေသတွင်း ပျမ်းမျှ သုံးစွဲမှုအောက် လျော့နည်းသည်။ ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် မလေးရှားနှင့် ထိုင်းနိုင်ငံတို့မှ ၁.၅% ၊ တရုတ်မှ ၂.၁%၊ ဗီယက်နမ်မှ ၂.၂% နှင့် တောင်ကိုရီးယားမှ ၂.၆% အသီးသီး သုံးစွဲကြသည်။^[318][319]

ဖိလစ်ပိုင်သည် ဒုတိယကမ္ဘာစစ်မှစ၍ အမေရိကန်၏ နေတိုးမဟုတ်သော အဓိက မဟာမိတ်ဖြစ်ပြီး ၁၉၅၁ ခုနှစ်တွင် နှစ်နိုင်ငံကြား အပြန်အလှန် ကာကွယ်ရေး သဘောတူညီချက်ကို လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့သည်။ ဖိလစ်ပိုင်သည် စစ်အေးတိုက်ပွဲ ကာလအတွင်း အမေရိကန်၏ ပေါ်လစီများကို ထောက်ခံခဲ့ပြီး ကိုရီးယားစစ်ပွဲနှင့် ဗီယက်နမ်စစ်ပွဲတို့တွင်လည်း ပါဝင်တိုက်ခိုက်ခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း ဖိလစ်ပိုင်မှ တရုတ် နှင့် ရုရှားတို့နှင့် စစ်ရေးပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှု ပိုမိုများပြားလာခဲ့ပြီး ထိုနိုင်ငံနှစ်ခုအား ပိုမိုအလေးပေးသဖြင့် အမေရိကန်နှင့် ဆက်ဆံရေး ယိုယွင်းလာခဲ့ပြီး အမေရိကန်နှင့် စစ်ရေးအရ ပူးပေါင်းခြင်းကို စွန့်လွှတ်ခဲ့ကာ အမေရိကန် ဦးဆောင်သော မည်သည့် စစ်ပွဲတွင်မျှ ပါဝင်မည် မဟုတ်တော့သည်မှာ ပို၍ သေချာလာခဲ့သည်။ ^{[320][321][322][323]}

ပြည်နယ်များ

ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံအား လူဇွန်း၊ ဗီဆာယားနှင့် မင်ဒါနောင်း ဟူသော ကျွန်းအုပ်စု ၃ ခုဖြင့် ခွဲခြားထားသည်။ ၎င်းတို့ကို ထပ်မံ၍ ဒေသ ၁၇ ခု၊ ခရိုင် ၈၁ခု၊ မြို့တော် ၁၄၅ခု၊ စည်ပင်သာယာနယ်နိမိတ် ၁,၄၈၉ ခု၊ ဘာရန်ဂေး ခေါ် ကျေးရွာသို့ ရပ်ကွက် ၄၂,၀၃၆ ခု ထပ်မံပိုင်းခြားထားသည်။ ^[324] ထို့အပြင် သမ္မတနိုင်ငံတော် ဥပဒေ အမှတ် ၅၄၄၆ ၏ ပုဒ်မ ၂မှ ထပ်မံ ပြဋ္ဌာန်းထားသည်မှာ ဖိလစ်ပိုင် ကျွန်းစုများ၏ ပတ်လည်ရှိ နယ်နိမိတ်ပင်လယ် သတ်မှတ်ချက်မှာ ဘော်နီယိုကျွန်းပေါ်ရှိ ဆာဘား အရှေ့ပိုင်းကို ပိုင်ဆိုင်ကြောင်း တောင်းဆိုရာတွင် သက်ရောက်မှု မရှိ ဟူ၍ ဖြစ်သည်။ ^[325][326]

အုပ်ချုပ်ရေးဆိုင်ရာ ဒေသများ

ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံတွင် ဒေသ ဆိုသည်မှာ အုပ်ချုပ်ရေးဒေသကို ရည်ညွန်းခြင်းဖြစ်ပြီး နိုင်ငံအတွင်း ခရိုင်များကို စုစည်း၍ အုပ်ချုပ်ရေးအတွက် လွယ်ကူစေရန် ပေါင်းစပ်ထားခြင်းမှာ အဓိက ရည်ရွယ်ချက် ဖြစ်သည်။ ဖိလစ်ပိုင်အား ဒေသ ၁၇ ခု ( အုပ်ချုပ်ရေး ဒေသ ၁၆ ခု၊ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရဒေသ ၁ခု) ပိုင်းခြားထားသည်။ အစိုးရ ရုံးအများစုမှာ ခရိုင်တစ်ခုချင်း အလိုက်မရှိဘဲ ဒေသအလိုက် တည်ရှိပြီး များသောအားဖြင့် (အားလုံးမဟုတ်) ဒေသဗဟိုအဖြစ် သတ်မှတ်ထားသော မြို့တော်တွင် တည်ရှိသည်။ ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် လူဦးရေအများဆုံး ဒေသမှာ ကာလာဘာဇွန်ဒေသ ဖြစ်ပြီး နိုင်ငံတော်မြို့တော်ဒေသ သည် လူဦးရေ အထူထပ်ဆုံး ဒေသဖြစ်သည်။

ဖိလစ်ပိုင်၏ လူဦးရေအများဆုံး ဒေသ ၁၀ ခု (၂၀၁၅)^[327]

အဆင့်	သတ်မှတ်ချက်	အမည်	ဧရိယာ	လူဦးရေ (၂၀၁၅)	လူဦးရေ %	လူဦးရေ သိပ်သည်းမှု
၁	ဒေသ ၄	ကာလာဘာဇွန်	၁၆,၈၇၃.၃၁ km2 (၆,၅၁၄.၈၂ sq mi)	၁၄၄၁၄၇၇၄	7001142700000000000♠14.27%	၈၅၀/km2 (၂,၂၀၀/sq mi)
၂	NCR	အမျိုးသားမြို့တော်ဒေသ	၆၁၉.၅၇ km2 (၂၃၉.၂၂ sq mi)	၁၂၈၇၇၂၅၃	7001127500000000000♠12.75%	၂၁,၀၀၀/km2 (၅၄,၀၀၀/sq mi)
၃	ဒေသ ၃	လူဇွန်းအလယ်ပိုင်း	၂၂,၀၁၄.၆၃ km2 (၈,၄၉၉.၉၀ sq mi)	၁၁၂၁၈၁၇၇	7001111100000000000♠11.11%	၅၁၀/km2 (၁,၃၀၀/sq mi)
၄	ဒေသ ၇	ဗီဆာယား အလယ်ပိုင်း	၁၀,၁၀၂.၁၆ km2 (၃,၉၀၀.၄၇ sq mi)	၆၀၄၁၉၀၃	7000598000000000000♠5.98%	၆၀၀/km2 (၁,၆၀၀/sq mi)
၅	ဒေသ ၅	ဘိုင်ကော ဒေသ	၁၈,၁၅၅.၈၂ km2 (၇,၀၁၀.၀၀ sq mi)	၅၇၉၆၉၈၉	7000574000000000000♠5.74%	၃၂၀/km2 (၈၃၀/sq mi)
၆	ဒေသ ၁	အီလိုကော့စ် ဒေသ	၁၆,၈၇၃.၃၁ km2 (၆,၅၁၄.၈၂ sq mi)	၅၀၂၆၁၂၈	7000498000000000000♠4.98%	၃၀၀/km2 (၇၈၀/sq mi)
၇	ဒေသ ၁၁	ဒါဗောင်းဒေသ	၂၀,၃၅၇.၄၂ km2 (၇,၈၆၀.၀၄ sq mi)	၄၈၉၃၃၁၈	7000485000000099999♠4.85%	၂၄၀/km2 (၆၂၀/sq mi)
၈	ဒေသ ၁၀	မင်ဒါနောင်းမြောက်ပိုင်း	၂၀,၄၉၆.၀၂ km2 (၇,၉၁၃.၅၆ sq mi)	၄၆၈၉၃၀၂	7000464000000099999♠4.64%	၂၃၀/km2 (၆၀၀/sq mi)
၉	ဒေသ ၁၂	SOCCSKSARGEN	၂၂,၅၁၃.၃၀ km2 (၈,၆၉၂.၄၃ sq mi)	၄၅၄၅၂၇၆	7000450000000000000♠4.50%	၂၀၀/km2 (၅၂၀/sq mi)
၁၀	ဒေသ ၆	ဗီဆာယား အနောက်ပိုင်း	၁၂,၈၂၈.၉၇ km2 (၄,၉၅၃.၂၉ sq mi)	၄၄၇၇၂၄၇	7000443000000000000♠4.43%	၃၅၀/km2 (၉၁၀/sq mi)

ပထဝီဝင်

ဖိလစ်ပိုင်၏ မြေမျက်နှာသွင်ပြင်ပြပုံ

ဖိလစ်ပိုင်သည် ကျွန်းပေါင်း ၇,၆၄၁ ကျွန်းပါဝင်သော ကျွန်းစုနိုင်ငံ တစ်ခုဖြစ်ပြီး ^[328] ကုန်းတွင်းပိုင်း ရေထုအပါအဝင် စုစုပေါင်း ကုန်းမြေဧရိယာမှာ ၃၀၀,၀၀၀ စတုရန်း ကီလိုမီတာ (၁၁၅,၈၃၁ စတုရန်းမိုင်) ရှိသည်။^[14][15]၃၆,၂၈၉ ကီလိုမီတာ (၂၂,၅၄၉ မိုင်) မျှရှည်လျားသော ကမ်းရိုးတန်းရှိသဖြင့် ကမ္ဘာပေါ်တွင် ပဉ္စမမြောက် ကမ်းရိုးတန်း အရှည်ဆုံး နိုင်ငံဖြစ်သည်။ ^[281][329] နိုင်ငံ၏ အထူး စီးပွားရေးဇုန်မှာ ၂,၂၆၃,၈၁၆ km² (၈၇၄,၀၆၄ sq mi) မျှ ကျယ်ဝန်းသည်။^[330] အရှေ့လောင်ဂျီကျု ၁၁၆° ၄၀' မှ ၁၂၆° ၃၄' အတွင်း၊ မြောက်လတ္တီကျု ၄° ၄၀ မှ ၂၁° ၁၀ အတွင်း တည်ရှိပြီး အရှေ့ဘက်တွင် ဖိလစ်ပိုင်ပင်လယ်၊ အနောက်ဘက်တွင် တောင်တရုတ်ပင်လယ်^[331] တောင်ဘက်တွင် ဆယ်လယ်ဘက်စ်ပင်လယ် ^[332] တို့နှင့် ထိစပ်နေသည်။ ဘော်နီယိုကျွန်းသည် ^[333] အနောက်တောင်ဘက် ကီလိုမီတာ ရာဂဏန်းမျှတွင် တည်ရှိပြီး ထိုင်ဝမ်နိုင်ငံမှာ မြောက်ဘက်တည့်တည့်တွင် တည်ရှိသည်။ တောင်ဘက်နှင့် အနောက်တောင်ဘက်တွင် မာလူကူးကျွန်းများနှင့် ဆူလာဝေစီကျွန်းများ ရှိကြပြီး ပလောင်းနိုင်ငံမှာ ကျွန်းများ၏ အရှေ့ဘက်တွင် တည်ရှိသည်။^[281]

တောင်ထူထပ်သော ကျွန်းများမှာ အပူပိုင်းမိုးသစ်တောများဖြင့် ဖုံးလွှမ်းနေပြီး နဂိုမူလက မီးတောင်များ ဖြစ်ကြသည်။ အမြင့်ဆုံးတောင်မှာ အာပိုတောင် ဖြစ်ပြီး အမြင့်အားဖြင့် ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင် အထက် ၂,၉၅၄ မီတာ (၉,၆၉၂ ပေ) မျှ ရှိကာ မင်ဒါနောင်းရှိ ကျွန်းပေါ်တွင် တည်ရှိသည်။ ^[334][335] ဖိလစ်ပိုင်ချောက် အတွင်းရှိ ဂါလာသီယာ ချောက်နက်မှာ နိုင်ငံ၏ အနက်ရှိုင်းဆုံး အပိုင်းဖြစ်ပြီး ကမ္ဘာပေါ်တွင် တတိယမြောက် အနက်ရှိုင်းဆုံးနေရာဖြစ်သည်။ ထိုချောက်မှာ ဖိလစ်ပိုင်ပင်လယ်အတွင်း တည်ရှိသည်။ ^[336]

အရှည်လျားဆုံးမြစ်မှာ လူဇွန်းမြောက်ပိုင်းရှိ ကာဂါယန်မြစ် ဖြစ်သည်။^[337]ကမ်းပေါ်တွင် မနီလာမြို့တော်တည်ရှိသော မနီလာပင်လယ်အော်သည် လာဂူးနားဒီဘေး ခေါ် ဖိလစ်ပိုင်၏ အကြီးဆုံးရေကန်နှင့် ပါဆစ်မြစ်မှ တဆင့် ဆက်စပ်နေသည်။ ဆူဘစ်ပင်လယ်အော်၊ ဒါဗောင်းပင်လယ်ကွေ့ နှင့် မိုရိုပင်လယ်ကွေ့တို့မှာလည်း အရေးပါသော ပင်လယ်အော်များ ဖြစ်သည်။ ဆာမားကျွန်းနှင့် လေတီကျွန်းတို့အား ဆန်ဂျွာနီကိုရေလက်ကြားမှ ပိုင်းခြားထားသော်လည်း ဆန်ဂျွာနီကို တံတားဖြင့် ဆက်သွယ်ထားသည်။^[338]

ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသည် ပစိဖိတ်မီးကွင်း၏ အနောက်ဘက် အဝန်းအဝိုင်းပေါ်တွင် တည်ရှိသဖြင့် ငလျင်နှင့် မီးတောင် လှုပ်ရှားမှုများ မကြာခဏ ကြုံတွေ့ရသည်။ အရှေ့ဘက် ဖိလစ်ပိုင် ပင်လယ်အတွင်းရှိ ဘန်ဟမ်ရေအောက်ကုန်းမြင့်သည် ပင်လယ်အောက် တက်တိုးနစ်ကျောက်လွှာများ တစ်ခုအောက်တစ်ခု ထိုးဝင်လေ့ ရှိသည့် နေရာဖြစ်သည်။ ^[339] နေ့စဉ် ငလျပ်လှုပ်မှု ၂၀ ခန့် ဖြစ်ပွားသော်လည်း အများစုမှာ ခံစားသိရှိနိုင်လောက်အောင် မပြင်းထန်ပေ။ နောက်ဆုံး ငလျင်အကြီးအကျယ် လှုပ်ခတ်မှုမှာ ၁၉၉၀ ခုနှစ် လူဇွန်း ငလျင်ဖြစ်သည်။^[340]

မာယွန်သည် ဖိလစ်ပိုင်၏ အလှုပ်ရှားဆုံး မီးတောင်ဖြစ်သည်။

ဖိလစ်ပိုင်တွင် မီးတောင်ရှင် အများအပြားရှိပြီး မာယွန်မီးတောင်၊ ပင်နာတူဘိုတောင်၊ တာအားမီးတောင်တို့ ပါဝင်သည်။ ၁၉၉၁ ခုနှစ် ဇွန်လ ပင်နာတူဘို မီးတောင် ပေါက်ကွဲမှုမှာ ၂၀ ရာစု၏ ဒုတိယမြောက် အကြီးဆုံး ကုန်းမြေပေါ်မှ မီးတောင် ပေါက်ကွဲမှု ဖြစ်သည်။ ^[341] ထူးခြားသော ပထဝီဆိုင်ရာ ဝိသေသအားလုံးမှာ ကြမ်းတမ်းပြီး ပျက်စီးရာပျက်စီးကြောင်းများသာ ဖြစ်ကြသည် မဟုတ်ပါ။ ငြိမ်းချမ်းသော ဘူမိဗေဒဆိုင်ရာ အနှောင့်အယှက်တစ်ခုမှာ ပြူရီတို ပရင်စီယာ မြေအောက်မြစ်ဖြစ်ကာ ထိန်းသိမ်းထားသော ဇီဝမျိုးကွဲများ ရှင်သန်ပေါက်ဖွားရာနေရာဖြစ်ပြီး တောင်ကုန်းမှပင်လယ် ဂေဟစနစ် အပြည့်အဝရှိ၍ အာရှ၏ အရေးအကြီးဆုံး သစ်တောတစ်ခုလည်း ဖြစ်ပေသည်။ ^[342]

ကျွန်းများတွင် သဘာဝအားဖြင့် မီးတောင်လှုပ်ရှားမှုများ ရှိသဖြင့် သတ္တုများ ပေါကြွယ်ဝသည်။ ဖိလစ်ပိုင်သည် တောင်အာဖရိကပြီးလျှင် ဒုတိယမြောက် အများဆုံး ရွှေထွက်ရှိရာ နေရာဖြစ်ပြီး သမ္မာကျမ်းစာထဲတွင် ဖော်ပြထားသော အိုဖီယာဒေသဟုပင် ခေါ်ဝေါ်လေ့ ရှိကြကာ^[343] ကမ္ဘာပေါ်တွင် ကြေးနီအများဆုံး ထွက်ရှိရာ နေရာလည်း ဖြစ်သည်။ ^[344]တောင်အမေရိကတွင် မူလ ရှာဖွေတွေ့ရှိခဲ့သော ပလာဒီယမ် သတ္တုများမှာလည်း ဖိလစ်ပိုင်တွင် ကမ္ဘာ့အများဆုံး အနေနှင့် ရှိသည်။ ^[345]ရွန်ဘလွန်ကျွန်းတွင်လည်း ကမ္ဘာပေါ်တွင် အရည်အသွေးအကောင်းဆုံး၊ မျိုးကွဲအများဆုံး၊ အမာကျောဆုံးသော စကျင်ကျောက်များရှိပြီး အနည်းဆုံး ၇ ရောင်အထိ ရရှိနိုင်ကာ ၎င်းတို့မှာ အညို၊မီးခိုး၊ သံချေး၊အဖြူ၊အစိမ်း၊ အနက်နှင့် လိမ္မော်ရောင်တို့ ဖြစ်ကြသည်။ ^[346] နီကယ်၊ ခရိုမိုက်နှင့် သွပ်များလည်း အများအပြားရှိသည်။ သို့သော်လည်း စီမံခန့်ခွဲမှု ညံ့ဖျင်းခြင်း၊ လူဦးရေ သိပ်သည်းခြင်း၊ ရှေရင်းစွဲနေ လူ့အဖွဲ့အစည်းတို့အား ခေါင်းပုံဖြတ် အမြတ်ထုတ်ခြင်းမှ ကာကွယ်လိုခြင်းနှင့် အလွန်ပြင်းထန်သော သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်ဆိုင်ရာ အသိစိတ်ဓာတ်တို့ကြောင့် ထိုသတ္တုအရင်းအမြစ် အများစုမှာ မထုတ်ယူဖြစ်ပဲ ရှိနေသည်။ ^[344] ဖိလစ်ပိုင်သည် ထိုသို့ အဖိုးတန်သော သတ္တုများနှင့် တွင်းထွက်ပစ္စည်းများ အများအပြားရှိခြင်းကြောင့် ကမ္ဘာ့ စီးပွားရေး အင်အားကြီးနိုင်ငံ ဖြစ်လာနိုင်သော်လည်း နိုင်ငံအနေနှင့် ထိုသတ္တုများကို တူးဖော်ရန် ငြင်းဆိုသဖြင့် အလွန်အမင်းဆင်းရဲမွဲတေမှု နှင့် ဒုက္ခရောက်မှုများနှင့် ကြုံတွေ့နေရသည်။ ^[347]ထို့အပြင် ထိုအဖိုးတန်သတ္တုများ၏ ဘေးထွက်ဆိုးကျိုးအနေဖြင့် မြေသားဆိုင်ရာ မတည်ငြိမ်မှုများ ဖြစ်ပေါ်ပြီး မကြာခဏ မီးတောင်ပေါက်ကွဲခြင်း၊ ငလျင်လှုပ်ခြင်းနှင့် မြေပြိုကျခြင်းများ ကြောင့် ဘေးဒုက္ခရောက်ရသည်။ ^[348]ဘူမိအပူစွမ်းအင်မှာလည်း မီးတောင်လှုပ်ရှားမှုများကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာပြီး ဖိလစ်ပိုင်အနေနှင့် ထိုစွမ်းအင်ကိုမူ ပိုမို၍ ထိန်းချုပ် အသုံးချနိုင်သည်။ ဖိလစ်ပိုင်သည် ကမ္ဘာပေါ်တွင် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု ပြီးလျှင် ဒုတိယမြောက် အကြီးဆုံး ဘူမိအပူစွမ်းအင် ထုတ်လုပ်သူဖြစ်ကာ နိုင်ငံလျှပ်စစ်ဓာတ်အား လိုအပ်ချက်၏ ၁၈% အား ဘူမိအပူစွမ်းအင်ဖြင့် ထုတ်လုပ်သည်။ ^[349]

ဇီဝမျိုးကွဲများ

အသေးဆုံး ပရိုင်းမိတ်ထဲတွင် တစ်မျိုးအပါအဝင်ဖြစ်သော ဖိလစ်ပိုင် တာဆီယာ

ဖိလစ်ပိုင်၏ မိုးသစ်တောများနှင့် ရှည်လျားသော ကမ်းရိုးတန်းများသည် အမျိုးမျိုး အစားစားသော ငှက်များ၊ အပင်များ၊ သတ္တဝါများ နှင့် ပင်လယ်သတ္တဝါများတို့ အတွက် နေထိုင်ကျက်စားစရာ နေရာဖြစ်စေသည်။ ^[350] ဖိလစ်ပိုင်သည် ကမ္ဘာပေါ်တွင် ဇီဝမျိုးကွဲအားဖြင့် အဆမတန်များပြားသော နိုင်ငံ ၁၀ ခုတွင် တစ်ခု အပါအဝင်ဖြစ်သည်။ ^{[351][352][353]} ၁,၁၀၀ ခန့်မျှသော ကုန်းနေ ကျောရိုးရှိသတ္တဝါမျိုးစိတ်များကို ဖိလစ်ပိုင်တွင် တွေ့ရပြီး ၎င်းတို့ထဲတွင် အခြားမည်သည့်နေရာတွင်မျှ မရှိသော နို့တိုက်သတ္တဝါမျိုးစိတ် ၁၀၀ နှင့် ငှက်မျိုးစိတ် ၁၇၀ တို့လည်း ပါဝင်သည်။^[354] ဖိလစ်ပိုင်သည် ကမ္ဘာပေါ်တွင် အသစ်ရှာဖွေတွေ့ရှိမှု အများဆုံး နိုင်ငံများတွင် ပါဝင်ပြီး လွန်ခဲ့သော ဆယ်နှစ်အတွင်းက နို့တိုက်သတ္တဝါမျိုးစိတ်သစ် ၁၆ ခုကို ရှာဖွေတွေ့ရှိခဲ့သည်။ ထို့အတွက်ကြောင့် ဖိလစ်ပိုင်၏ ဒေသရင်း မျိုးစိတ်မှာ များပြားလာပြီး ပိုမို၍ များပြားလာနိုင်သည့် အခြေအနေရှိသည်။^[355] ဒေသရင်း နို့တိုက်သတ္တဝါများတွင် အာရှအုန်းစီဗက်ကြောင်၊ ဒူဂေါင်းရေသတ္တဝါ၊ မိုးတိမ်ကြွက် နှင့် ဘိုဟောဒေသနှင့် ဆက်စပ်နေသော ဖိလစ်ပိုင်တာဆီယာ တို့ ပါဝင်သည်။

ဖိလစ်ပိုင်တွင် အမဲလိုက်နို့တိုက်သတ္တဝါ အကောင်ကြီးများ မရှိသော်လည်း အလွန်ကြီးသော တွားသွားသတ္တဝါများ ဖြစ်ကြသည့် စပါးကြီးမြွေများ၊ မြွေဟောက်များ နှင့် အလွန်ကြီးသော ရေငန်မိကျောင်းများ ရှိသည်။ ဖမ်းဆီးထားသော မိကျောင်းများတွင် အကြီးဆုံးအကောင်မှာ ဒေသခံတို့မှ လိုလောင်း ဟု သိကြပြီး တောင်ဘက်ပိုင်းကျွန်းဖြစ်သော မင်ဒါနောင်းတွင် ဖမ်းဆီးရမိခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ ^[356][357] နိုင်ငံတော်ငှက်အဖြစ် သတ်မှတ်ထားသော ဖိလစ်ပိုင်လင်းယုန်မှာ လင်းယုန်များထဲတွင် အရှည်လျားဆုံး ခန္ဓာကိုယ်ရှိပြီး ယေဘုယျအားဖြင့် တိုင်းတာမည်ဆိုပါက ၈၆စင်တီမီတာမှ ၁၀၂ စင်တီမီတာအထိ (၂.၈၂ပေမှ ၃,၃၅ ပေ အထိ) ရှည်လျားပြီး ၄.၇ ကီလိုဂရမ် မှ ၈.၀ ကီလိုဂရမ် (၁၀.၄ပေါင် မှ ၁၇.၆ပေါင်) အထိ လေးသည်။ ^[358][359]ဖိလစ်ပိုင် လင်းယုန်သည် အက်ဆီပီထရီဒေး မိသားစုဝင်ဖြစ်ပြီး လူဇွန်း၊ဆာမား၊ လေတီ နှင့် မင်ဒါနောင်းရှိ မိုးသစ်တောများ၏ ဒေသရင်း သတ္တဝါဖြစ်သည်။

ရပ်ဖဲလ်ရှား စပီဆီအိုဆာ သည် ပနေးကျွန်း၏ ဒေသရင်း တိရစ္ဆာန်ဖြစ်သည်။

ဖိလစ်ပိုင်၏ ပင်လယ်ရေပိုင်နက်မှာ ၂,၂၀၀,၀၀၀ စတုရန်း ကီလိုမီတာ (၈၄၉,၄၂၅ စတုရန်းမိုင်) အထိ ကျယ်ဝန်းသဖြင့် သီးသန့်ဖြစ်ပြီး များစွာကွဲပြားသော အဏ္ဏဝါသတ္တဝါများ ရှိသည့်အပြင် အခြားနိုင်ငံများနှင့် ဝေမျှပိုင်ဆိုင်သော သန္တာတြိဂံ ဒေသ၏ အဓိကအပိုင်းလည်း ဖြစ်သည်။ ^[325] သန္တာကျွန်းနှင့် ပင်လယ်ငါးမျိုးစိတ် စုစုပေါင်းမှာ ၅၀၀ နှင့် ၂,၄၀၀ အသီးသီးဖြစ်မည်ဟု ခန့်မှန်းထားသည်။ ^[350][354] မှတ်တမ်းသစ်များ နှင့် ^[360][361] မျိုးစိတ်သစ်ရှာဖွေတွေ့ရှိမှုတို့က ^{[362][363][364]} ထိုနံပါတ်များကို ဆက်လက် ပေါင်းထည့်နေပြီး ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံအတွင်း အဏ္ဏဝါအရင်းအမြစ်များ၏ သီးသန့်ဖြစ်မှုကို မီးမောင်းထိုးပြနေသကဲ့သို့ ရှိသည်။ ဆူလူးပင်လယ်ရှိ တူဘာတာဟာ သန္တာကျောက်တန်းအား ယူနက်စကိုမှ ၁၉၉၃ ခုနှစ်တွင် ကမ္ဘာ့အမွေအနှစ်နေရာ အဖြစ် ကြေညာခဲ့သည်။ ဖိလစ်ပိုင်ရေပိုင်နက်အတွင်း ပုလဲ၊ ဂဏန်းနှင့် ရေမှော်မွေးမြူခြင်းများကိုလည်း ဆက်လက်ဆောင်ရွက်လျက် ရှိသည်။ ^[350][365] ရှားပါးသော ကမာမျိုးစိတ်တစ်ခုဖြစ်သည့် ပင့်တာဒါ မက်ဆီမာသည် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ ဒေသရင်းနေ သတ္တဝါဖြစ်ပြီး ၎င်း၏ ပုလဲမှာ ရွှေရောင်ရှိသဖြင့် သီးသန့် ဖြစ်နေသည်။ ^[366]ပင့်တာဒါ မက်ဆီမာမှထွက်သော ရွှေရောင်ပုလဲကို နိုင်ငံတော်ကျောက်မျက်ရတနာအဖြစ် မှတ်ယူကြသည်။ ^[367]

နိုင်ငံအတွင်း အပင်မျိုးစိတ်ပေါင်း ၁၃,၅၀၀ ခန့် ရှိပြီး ၃,၂၀၀ ခန့်မှာ ကျွန်းများတွင်သာ သီးသန့်ရှိသော အပင်များ ဖြစ်သည်။ ^[354] ဖိလစ်ပိုင်၏ မိုးသစ်တောများတွင် ဒေသရင်းပင် မြောက်မြားစွာရှိပြီး အလွန်ရှားပါးသော သစ်ခွ နှင့် ရပ်ဖဲရှားပင်များ ပါဝင်သည်။ ^[368][369] တရားမဝင် သစ်ခုတ်မှုကြောင့် သစ်တောပြုန်းတီးခြင်းသည် ဖိလစ်ပိုင်တွင် ဆိုးရွားသည့် ပြဿနာတစ်ခု ဖြစ်သည်။ သစ်တောများမှာ ၁၉၀၀ ခုနှစ်တွင် ဖိလစ်ပိုင် ကုန်းမြေ ဧရိယာ၏ ၇၀ % မျှ ဖုံးလွှမ်းထားရာမှ ၁၉၉၉ တွင် ၁၈.၃% သာ ကျန်ရှိတော့သည်။ ^[370] မျိုးစိတ်အများစုမှာ မျိုးသုဉ်းရန် စိုးရိမ်ရသော အခြေအနေရှိပြီး သိပ္ပံပညာရှင်များက ဖိလစ်ပိုင်ပါဝင်သော အရှေ့တောင်အာရှသည် ၂၁ ရာစုအကုန်တွင် အလွန်ဆိုးရွားသော ၂၀% မျှရှိသည့် မျိုးသုဉ်းနှုန်းနှင့် ရင်ဆိုင်ရမည်ဟု ဆိုကြသည်။ ^[371]အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ရေး အဖွဲ့မှ "ဖိလစ်ပိုင်သည် တကမ္ဘာလုံးနှင့် ဆိုင်သော ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ရေးတွင် ထိပ်တန်းဦးစားပေးစာရင်းတွင် ပါဝင်သည့် မျိုးကွဲများအလွန်းအမင်းများပြားသော စိုးရိမ်ရသော နိုင်ငံအနည်းငယ်ထဲမှ တစ်နိုင်ငံဖြစ်သည်။ " ဟု ဆိုသည်။^[368]

ရာသီဥတု

ဒေသတွင်း စူပါတိုင်ဖွန်း ယိုလန်ဒါဟု သိကြသော တိုင်ဖွန်း ဟိုင်ယန်မှာ ဖိလစ်ပိုင်ကို ဝင်ရောက်တိုက်ခတ်ခဲ့သော တိုင်ဖွန်းများတွင် အပြင်းထန်ဆုံး တစ်ခုဖြစ်သည်။

ဖိလစ်ပိုင်တွင် အပူပိုင်းပင်လယ်သမုဒ္ဒရာ ရာသီဥတုရှိပြီး ပုံမှန်အားဖြင့် ပူနွေးပြီး စိုစွန်သည်။ တက်ဂ်-အင်းနစ် သို့ တက်ဂ်-အာရော ဟု ခေါ်သော ပူပြင်းပြီး ခြောက်သွေ့သော ရာသီဥတုမှ မတ်လမှ မေလ အထိ ဖြစ်ပြီး၊ တက်ဂ်-အူလန် ဟုခေါ်သော မိုးရာသီမျာ ဇွန်လမှ နိုဝင်ဘာလ အထိဖြစ်ကာ၊ တက်ဂ်-လာမစ်ဟု ခေါ်သော အေးမြခြောက်သွေ့သော ရာသီဥတုမှာ ဒီဇင်ဘာလမှ ဖေဖော်ဝါရီလ အထိဖြစ်သည်။ အနောက်တောင်မုတ်သုံလေ (မေလ မှအောက်တိုဘာလ အထိ) အား ဟာဘာဂတ်ဟု ခေါ်ပြီး အရှေ့မြောက်အရပ်မှ ခြောက်သွေ့သောလေများ (နိုဝင်ဘာလမှ ဧပြီလအထိ) အား အမီဟန် ဟု ခေါ်သည်။^[372] အပူချိန်မျာ ပုံမှန်အားဖြင့် ၂၁ ဒီဂရီ စင်တီဂရိတ် (၇၀ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက်) မှ ၃၂ ဒီဂရီ စင်တီဂရိတ် (၉၀ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက်) အထိ ရှိသော်လည်း ရာသီဥတုအပေါ်မူတည်၍ ပိုမိုအေးမြခြင်း သို့မဟုတ် ပိုမိုပူပြင်းခြင်း ဖြစ်နိုင်သည်။ အအေးဆုံးလမှာ ဇန်နဝါရီလ ဖြစ်ပြီး အပူပြင်းဆုံးလမှာ မေလ ဖြစ်သည်။ ^[281][373]

နှစ်စဉ်ပျမ်းမျှအပူချိန်မှာ ၂၆.၆ ဒီဂရီ စင်တီဂရိတ် (၇၉.၉ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက်) ခန့် ဖြစ်သည်။ ^[372] အပူချိန်အား ကြည့်မည်ဆိုပါက လတ္တီကျုနှင့် လောင်ဂျီကျုမှာ ထင်ရှားသိသာသော ကွဲပြားမှုကို မဖြစ်ပေါ်စေပေ။ နိုင်ငံ၏ အစွန်ဆုံးပိုင်း အရှေ့အနောက်တောင်မြောက်တွင် ဖြစ်စေကာမူ ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင် နှင့် ညီမျှသော အမြင့်၏ အပူချိန်မှာ အတူတူပင် ရှိတတ်သည်။ အမြင့်ပေမှာ အပူချိန်ခြားနားမှုအပေါ်တွင် ပို၍ သက်ရောက်မှု ရှိသည်။ ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင်အထက် အမြင့်ပေ၁,၅၀၀ မီတာ (၄,၉၀၀ ပေ) ရှိသော ဘာဂွီယို ဒေသ၏ ပျမ်းမျှ နှစ်စဉ်အပူချိန်မှာ ၁၈.၃ ဒီဂရီ စင်တီဂရိတ် (၆၄.၉ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက်) ဖြစ်ပြီး ပူပြင်းသော နွေရာသီအတွက် လူကြိုက်များ အပန်းဖြေရာနေရာ တစ်ခု ဖြစ်သည်။^[372]

တိုင်ဖွန်းခါးပတ်လမ်းကြောင်းပေါ်တွင် တည်ရှိသဖြင့် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံရှိ ကျွန်းအများစုသည် နှစ်စဉ် မိုးအများအပြား ရွာသွန်းခြင်းနှင့် မိုးကြိုးမုန်တိုင်းတိုက်ခတ်ခြင်းတို့ကို ဇူလိုင်လမှ အောက်တိုဘာလ အထိ ကြုံတွေ့ရလေ့ ရှိပြီး ^[374] ဖိလစ်ပိုင် ဒေသအတွင်း နှစ်စဉ် တိုင်ဖွန်းမုန်တိုင်း ၁၉ ခုခန့် ပုံမှန် ဖြစ်ပွားလေ့ ရှိပြီး ၈ ခု သို့မဟုတ် ၉ ခုမှာ ကုန်းတွင်းပိုင်းသို့ ဝင်ရောက်တိုက်ခတ်လေ့ ရှိသည်။ ^{[375][376][377]}နှစ်စဉ်မိုးရေချိန်မှာ အရှေ့ဘက်ကမ်းရိုးတန်း တောင်ကုန်းထူထပ်သော ဒေသများတွင် ၅,၀၀၀ မီလီမီတာ (၂၀၀ လက်မ) အထိ ရှိတတ်ပြီး ချောင်ကျသော ချိုင့်ဝှမ်းဒေသ အချို့တွင်မူ ၁,၀၀၀ မီလီမီတာ (၃၉ လက်မ) အောက်သာ ရှိသည်။ ^[374] မိုးရေချိန်အများဆုံး ဖြစ်ပေါ်စေသော အပူပိုင်းဆိုင်ကလုန်းမုန်တိုင်းမှာ ၁၉၁၁ ခုနှစ် ဇူလိုင်လတွင် တိုက်ခတ်ခဲ့ပြီး ထိုဆိုင်ကလုန်းကြောင့် ၂၄ နာရီအတွင်း ဘာဂွီယိုဒေသတွင် မိုးရေချိန် ၁,၁၆၈ မီလီမီတာ (၄၆.၀ လက်မ) အထိ ရွာကျခဲ့သည်။ ^[378] ဖိလစ်ပိုင် ဒေသအခေါ်အဝေါ်အားဖြင့် အပူပိုင်း ဆိုင်ကလုန်း မုန်တိုးအား ဘက်ဂ်ယို ဟု ခေါ်သည်။ ^[378] သဘာဝ ဘေးအန္တရာယ်များကြောင့် ဖိလစ်ပိုင်တွင် လူသေဆုံးမှု အများအပြား ရှိတတ်သည်။ သို့သော်လည်း နောက်ပိုင်းတွင် အစိုးရမှ ကပ်ဘေးဒုက္ခများ နှင့် ပတ်သက်သော စိုးရိမ်ဖွယ်ရာများကို ဆန်းသစ်သော ဥပဒေများ ပြဋ္ဌာန်း၍ လျှော့ချရန်နှင့် စီမံခန့်ခွဲရန် ကြိုးစားခဲ့သည်။ ^[379] ဖိလစ်ပိုင်သည် ကမ္ဘာ့ရာသီဥတု အပြောင်းအလဲနှင့် ပတ်သက်၍ အလွန်အမင်း ထိခိုက်နိုင်သော နိုင်ငံဖြစ်ပြီး ကမ္ဘာပေါ်တွင် ရာသီဥတု အပြောင်းအလဲနှင့် ပတ်သက်၍ အထိရှလွယ်ဆုံး နိုင်ငံ ၁၀ ခုတွင် အပါအဝင်ဖြစ်သည်။ ^[380]

စီးပွားရေး

ဖိလစ်ပိုင်၏ ပို့ကုန်များကို အချိုးကျ ပြထားသောပုံ

ဖိလစ်ပိုင်၏ စီးပွားရေးမှာ ကမ္ဘာပေါ်တွင် ၃၄ခုမြောက် အကြီးဆုံးဖြစ်ပြီး ၂၀၁၈ ခုနှစ်တွင် စုစုပေါင်း ပြည်တွင်းထုတ်ကုန် (nominal) မှာ ခန့်မှန်းခြေအားဖြင့် အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၃၇၁.၈ ဘီလီယံ ခန့် မျှ ရှိသည်။ ^[381] အဓိက ပို့ကုန်များမှာ ဆီမီးကွန်ဒတ်တာများ နှင့် အီလက်ထရွန်းနစ် ပစ္စည်းများ၊ သယ်ယူပို့ဆောင်ရေးဆိုင်ရာ စက်ယန္တရားများ၊ အဝတ်အထည်များ၊ ကြေးနီထုတ်ကုန်များ၊ ရေနံထုတ်ကုန်များ၊ အုန်းဆီ နှင့် သစ်သီးများ ဖြစ်ကြသည်။^[5] အဓိက ကုန်သွယ်ဖက်နိုင်ငံများမှာ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု၊ ဂျပန်၊ တရုတ်၊ စင်ကာပူ၊ တောင်ကိုရီးယား၊ နယ်သာလန်၊ ဟောင်ကောင်၊ ဂျာမနီ၊ ထိုင်ဝမ် နှင့် ထိုင်းနိုင်ငံ တို့ ဖြစ်ကြသည်။ ^[5] ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံတွင် သုံးစွဲသော ငွေကြေးမှာ ဖိလစ်ပိုင် ပီဆို (₱ or PHP) ဖြစ်သည်။ ^[382]

ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးများ စပါးစိုက်ပျိုးနေစဉ်။ ၂၀၁၄ ခုနှစ်၌ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရေး လုပ်ငန်းမှ ဖိလစ်ပိုင် အလုပ်သမား၏ ၃၀% ကို အလုပ်အကိုင် အခွင့်အလမ်း ဖန်တီးပေးထားသည်။။^[383]

စက်မှုနိုင်ငံအဖြစ် အသစ်ပြောင်းလဲလာသော နိုင်ငံဖြစ်သဖြင့် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ စီးပွားရေးမှာ တစ်ချိန်က စိုက်ပျိုးမွေးမြူရေးအပေါ်တွင် အခြေခံသောလုပ်ငန်းမှ ဝန်ဆောင်မှုနှင့် ကုန်ထုတ်လုပ်ငန်း အပေါ်တွင် အခြေခံသော လုပ်ငန်းအဖြစ် ပြောင်းလဲလာခဲ့သည်။ နိုင်ငံ၏ အလုပ်သမားဦးရေ စုစုပေါင်း ၄၀.၈၁၄ သန်းမှ ^[5]စိုက်ပျိုးမွေးမြူရေး ကဏ္ဍတွင် အလုပ်သမား စုစုပေါင်း၏ ၃၀% ကို အလုပ်အကိုင် အခွင့်အလမ်း ဖန်တီးပေးထားပြီး ဂျီဒီပီ၏ ၁၄% မျှ ရှိသည်။ စက်မှုကဏ္ဍမှ အလုပ်သမား စုစုပေါင်း ၏ ၁၄% ကို အလုပ်ပေးထားပြီး ဂျီဒီပီ၏ ၃၀% ရှိသည်။ ထို့အတူ ဝန်ဆောင်မှုကဏ္ဍတွင် လုပ်ကိုင်နေသော အလုပ်သမား အင်အားစု ၄၇% မှ ဂျီဒီပီ၏ ၅၆% အား ထောက်ပံ့ပေးထားသည်။ ^[384][385]

၂၀၁၄ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာ ၁၄ စာရင်းအရ အလုပ်လက်မဲ့ ရာခိုင်နှုန်းမှာ ၆.၀% မျှ ရှိသည်။ ^[386][387] သို့သော်လည်း အခြေခံစားသောက်ကုန်များအတွက် ကုန်ကျစရိတ်နည်းပါးသဖြင့် ၂၀၁၄ နိုဝင်ဘာတွင် ငွေကြေးဖောင်းပွမှုနှုန်းမှာ ၃.၇% သာ ရှိသည်။ ^[388]၂၀၁၃ အောက်တိုဘာတွင် နိုင်ငံတကာ အရန်ငွေကြေး စုစုပေါင်းမှာ အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၈၃.၂၀၁ ဘီလီယံ ရှိသည်။ ^[389] ချေးငွေ နှင့် ဂျီဒီပီကြား အချိုးမှာ ၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် ၇၈% အထိ စံချိန်တင် ရှိခဲ့ရာမှ^[390] ၂၀၁၄ မတ်လတွင် ၃၈.၁% အထိ ကျဆင်းလာခဲ့သည်။ ^[391][392]ဖိလစ်ပိုင်သည် ထုတ်ကုန်ထက် သွင်းကုန် ပိုများသော်လည်း ^[385] နိုင်ငံတကာသို့ ကြွေးမြီပြန်ချပေးသော နိုင်ငံ ဖြစ်သည်။ ^[393]

ဒုတိယကမ္ဘာစစ်ပြီးစ အချိန်က ဖိလစ်ပိုင်သည် အရှေ့အာရှတွင် ဂျပန်ပြီးလျှင် ဒုတိယမြောက် အချမ်းသာဆုံး နိုင်ငံ ဖြစ်ခဲ့သည်။ ^{[282][394][395]} ၁၉၆၀ ခုနှစ်များတွင် စီးပွားရေး စွမ်းဆောင်မှုကို အခြားသူများမှ ကျော်တက်သွားခဲ့သည်။ အာဏာရှင် သမ္မတ ဖာဒီနန် မားကို့စ် ၏ လက်အောက်တွင် စီးပွားရေးမှာ ရပ်တန့်နေခဲ့ပြီး အစိုးရ၏ စီးပွားရေးကို တလွဲစီမံခန့်ခွဲမှုများနှင့် နိုင်ငံရေး မတည်ငြိမ်မှုများကြောင့် ဖြစ်သည်။ ^[282][395] နိုင်ငံအနေနှင့် စီးပွားရေး တိုးတက်မှု နှေးကွေးခဲ့ပြီး စီးပွားရေးကျဆင်းသည့် အချိန်များ ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ၁၉၉၀ ခုနှစ်များတွင်မှ စီးပွားရေး တံခါးဖွင့်မှု အစီအစဉ်များကြောင့် စီးပွားရေး ပြန်လည် နာလန်ထူလာနိုင်ခဲ့သည်။^[282][395]

၁၉၉၇ ခုနှစ် အာရှငွေကြေး အကြပ်အတည်းသည် စီးပွားရေးကို များစွာထိခိုက်ခဲ့ပြီး ဖိလစ်ပိုင်ပီဆိုငွေကြေး တန်ဖိုးကျဆင်းမှုကို အချိန်ကြာမြင့်စွာ ကြုံတွေ့ခဲ့ရပြီး စတော့မားကက်အတွင်း တန်ဖိုးကျဆင်းမှုများ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။ ထိုရိုက်ခတ်မှုမှာ အစပိုင်းတွင် အခြားသော အာရှအိမ်နီးချင်းနိုင်ငံများလောက် မပြင်းထန်ခဲ့ပေ။ အကြောင်းမှာ အစိုးရ၏ ငွေကြေးပေါ်လစီများနှင့် ပတ်သက်၍ ချုပ်ထိန်းလွန်းမှုကြောင့် ဖြစ်ပြီး နိုင်ငံတကာငွေကြေးအဖွဲ့၏ ဆယ်စုနှစ်များစွာ စောင့်ကြည့်မှုနှင့် ငွေကြေးပေါ်လစီကို စီမခံခန့်ခွဲခဲ့မှုများကြောင့် ဖြစ်ပြီး အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံများမှာ စီးပွားရေး လျင်မြန်စွာ တိုးတက်ရန် ငွေကြေးအများအပြား သုံးစွဲကြသောကြောင့် ဖြစ်သည်။ ^[234] ထိုအချိန်မှစ၍ တိုးတက်မှု များစွာ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။ စီးပွားရေးမှာ ၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် ဂျီဒီပီတိုးတက်မှု ၆.၄% ရှိပြီး ၂၀၀၇ ခုနှစ်တွင် ၇.၁ % ရှိကာ ဆယ်စုနှစ် ၃ခုအတွင်း အလျှင်အမြန်ဆုံးနှုန်းဖြင့် တိုးတက်ခြင်းပင် ဖြစ်သည်။ ^[396][397]နှစ်စဉ်ပျမ်းမျှ လူတစ်ဦးချင်း ဂျီဒီပီတိုးတက်မှုနှုန်းမှာ ၁၉၆၆ မှ ၂၀၀၇ ခုနှစ်အထိ ၁.၄၅% မျှသာရှိပြီး အရှေ့အာရှနှင့် ပစိဖိတ်ဒေသ တစ်ခုလုံး ၏ ပျမ်းမျှနှုန်း ၅.၉၆% နှင့် နှိုင်းယှဉ်ပါက အလွန်နည်းပါးသည်။ လူဦးရေ၏ ၄၅% ၏ နေ့စဉ်ဝင်ငွေမှာ အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၂ ဒေါ်လာ အောက်တွင်သာ ရှိသည်။ ^{[398][399][400]}

စီးပွားရေးသည် နိုင်ငံခြားတွင်နေထိုင်သော ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသားများ ပြန်လည်ပေးပို့သော ငွေကြေးများအပေါ်တွင် များစွာ မှီခိုနေပြီး နိုင်ငံခြားဝင်ငွေရလမ်းအတွင် နိုင်ငံခြား တိုက်ရိုက်ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုကို ပင် ကျော်လွန်သည်။ နိုင်ငံခြားမှ ငွေလွှဲမှုမှာ ၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံဂျီဒီပီ၏ ၁၀.၄% မျှ ရှိခဲ့သဖြင့် အများဆုံးဖြစ်ပြီး ၂၀၁၂ နှင့် ၂၀၁၄ ခုနှစ်တို့တွင် ၈.၆% ရှိသည်။ ဖိလစ်ပိုင်တွင် နိုင်ငံခြားငွေကြေး ငွေလွှဲပို့မှု၏ တန်ဖိုးစုစုပေါင်းမှာ အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၂၈ ဘီလီယံမျှ ရှိသည်။ ^[401][402] ဒေသတွင်း ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုမှာ မညီမျှပဲ အစိုးရအနေနှင့် နိုင်ငံ၏ အခြားဒေသများတွင် စီးပွားရေးတိုးတက်မှုကို ဖြန့်ဝေပေးနိုင်ရန် မြှင့်တင်မှု ခြေလှမ်းများ လှမ်းခဲ့သော်လည်း လူဇွန်းဒေသ အထူးသဖြင့် မက်ထရိုမနီလာသည် စီးပွားရေးတိုးတက်မှု အများဆုံးရှိပြီး ထို့အတွက်ကြောင့် အခြားဒေသများတွင် စီးပွားရေးတိုးတက်နိုင်မှု နည်းပါးသွားခဲ့သည်။ ^[403][404] အဟန့်အတားများရှိသော်လည်း ဝန်ဆောင်မှုလုပ်ငန်းများဖြစ်သော ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားလုပ်ငန်းနှင့် စီးပွားရေးလုပ်ငန်း တဆင့်ယူလုပ်ကိုင်ခြင်း တို့မှာ နိုင်ငံ၏ စီးပွားရေး တိုးတက်မှုအတွက် အကောင်းဆုံး ကဏ္ဍများ ဖြစ်သည်ဟု တွေ့ရှိခဲ့ကြသည်။^[385][405] ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားလုပ်ငန်းမှာ အခြား အနီးအနားနိုင်ငံများနှင့် နှိုင်းယှဉ်ပါက အောင်မြင်မှုမရပဲ ကျွန်းစုများ၏ တစ်စစီဖြစ်နေသာ ပထဝီအနေအထားအတွင်း ခရီးသွားလာရန် ခက်ခဲသောကြောင့် ဖြစ်သည်။ စီးပွားရေးလုပ်ငန်း တဆင့်ယူလုပ်ကိုင်ခြင်း လုပ်ငန်း (ဘီပီအို) တွင် ကဏ္ဍခွဲ ၈ ခုရှိပြီး အသိဉာဏ်ပညာဆိုင်ရာ လုပ်ငန်း တဆင့်ယူလုပ်ကိုင်ခြင်း နှင့် ရုံးအနောက်ပိုင်း လုပ်ငန်းများ၊ အန်နီမေးရှင်း၊ ကောလ်စင်တာ လုပ်ငန်း၊ ဆော့ဖ်ဝဲလ်ရေးသားခြင်း လုပ်ငန်း၊ ဂိမ်းရေးသားခြင်းလုပ်ငန်း၊ အင်ဂျင်နီယာဆိုင်ရာ ဒီဇိုင်းလုပ်ငန်း နှင့် ဆေးပေးဆေးကုခြင်း လုပ်ငန်းတို့ ဖြစ်သည်။ အိုင်တီနှင့် ဆိုင်သော ဘီပီအိုမှာ နိုင်ငံ၏ ဖွံဖြိုးမှုနှင့် တိုးတက်မှုအတွက် အဓိကနေရာမှာ ပါဝင်နေသည်။ ^[406] ဖိလစ်ပိုင်သည် ကမ္ဘာပေါ်တွင် အဓိက ဘီပီအို ဝန်ဆောင်မှုဌာန ဖြစ်လာခဲ့ပြီး အိန္ဒိယ၏ နေရာကို ဖုံးလွှမ်းသွားခဲ့သည်။

ဂိုးလ်မင်းဆက်ရှ် မှ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံအား နောင်လာမည့် ၁၁ နိုင်ငံ စာရင်းတွင် ထည့်သွင်းထားခဲ့သော်လည်း ^[407][408] တရုတ်နှင့် အိန္ဒိယတို့မှာ အဓိက စီးပွားပြိုင်ဖက်များ အဖြစ် ပေါ်ထွက်လာခဲ့သည်။ ^[409]ဂိုးလ်မင်းဆက်ရှ် မှ ၂၀၅၀ တွင် ကမ္ဘာပေါ်တွင် ၂၀ ခုမြောက် အကြီးဆုံးသော စီးပွားရေး ဖြစ်လာမည်ဟု ခန့်မှန်းထားခဲ့သည်။^[410] ဟောင်ကောင်ရှန်ဟိုင်းဘဏ်ကော်ပိုရေးရှင်းမှလည်း ဖိလစ်ပိုင်အား ၂၀၅၀ တွင် ကမ္ဘာ့ ၁၆ ခုမြောက်အကြီးဆုံး၊ အာရှတွင် ၅ ခုမြောက်အကြီးဆုံးနှင့် အရှေ့တောင်အာရှတွင် အကြီးဆုံး ဖြစ်လာမည်ဟု ခန့်မှန်းထားသည်။ ^{[411][412][413]} ဖိလစ်ပိုင်သည် ကမ္ဘာ့ဘဏ်၊ နိုင်ငံတကာ ငွေကြေးရန်ပုံငွေအဖွဲ့၊ ကမ္ဘာ့ကုန်သွယ်ရေးအဖွဲ့၊ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ မန်ဒါလူယောင်တွင် ဌာနချုပ်တည်ရှိသော အာရှဖွံ့ဖြိုးရေးဘဏ်၊ ကိုလံဘိုအစီအစဉ်၊ ဂျီ-၇၇၊ ဂျီ-၂၄ နှင့် အခြားအဖွဲ့အစည်းများတွင် အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ အဖြစ်ပါဝင်သည်။ ^[5]

သယ်ယူပို့ဆောင်ရေး

တားလက်-ပန်ဂါဆီနန်-လာ ပြည်ထောင်စု အဝေးပြေးလမ်းမကြီး

ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ သယ်ယူပို့ဆောင်ရေးနှင့် ဆိုင်သော အခြေခံအဆောက်အအုံ ပိုင်းမှာ ဖွံ့ဖြိုးမှု နောက်ကျသည်။ ထိုသို့ဖြစ်ရခြင်း၏ အကြောင်းရင်းများထဲတွင် တောင်ထူထပ်သော မြေမျက်နှာပြင် ရှိခြင်း၊ ကျွန်းများ၏ ပြန့်ကျဲနေသော ပထဝီအနေအထား ရှိခြင်း တို့အပြင် အစိုးရ အစဉ်အဆက်တို့၏ အခြေခံအဆောက်အအုံပေါ်တွင် ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှု နည်းပါးခြင်းတို့ကြောင့် ဖြစ်သည်။ ၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံ ဂျီဒီပီ၏ ၃% မျှသာ အခြေခံအဆောက်အအုံ တည်ဆောက်ရေးအတွက် သုံးစွဲခဲ့ပြီး အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံများနှင့် ယှဉ်ပါက များစွာနည်းပါးသည်။ ^[414][415]ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံတွင် လမ်းအရှည် စုစုပေါင်း ၂၁၆,၃၈၇ ကီလိုမီတာ (၁၃၄,၄၅၇ မိုင်) ရှိပြီး ၆၁,၀၉၃ ကီလိုမီတာ (၃၇,၉၆၁ မိုင်) သာလျှင် လမ်းခင်းထားသည်။ ^[416]

အဓိကမြို့တော်များနှင့် မြို့များတွင် ဘတ်စ်ကားများ၊ ဂျစ်ပနေးများ၊ တက္ကစီများနှင့် စက်တပ်ထားသော သုံးဘီးဆိုင်ကယ်များ ရှိသည်။ ၂၀၀၇ ခုနှစ်တွင် မှတ်ပုံတင်ထားသော ယာဉ်စီးရေ ၅.၅၃ သန်းမျှ ရှိပြီး မှတ်ပုံတင်ခြင်းမှာ နှစ်စဉ် ၄.၅၅% မျှ ပျမ်းမျှ တိုးတက်လာသည်။^[417]

ဖိလစ်ပိုင် အရပ်ဖက် လေကြောင်း အာဏာပိုင်အဖွဲ့ မှ လေဆိပ်များကို စီမံခန့်ခွဲပြီး လုံခြုံသော လေကြောင်းခရီးသွားနိုင်ရန် အတွက် ပေါ်လစီများကို အကောင်အထည်ဖော် ဆောင်ရွက်သည်။ ^[418][419] ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် အများပြည်သူဆိုင်ရာ လေဆိပ် ၈၅ ခု ရှိသည်။ ^[420] ဂရိတ်တား မနီလာ ဒေသအတွက် နနွိုင်း အာကွီနို အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ် နှင့် ကလာ့ခ် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ်တို့မှ ဝင်ရောက်သွားလာနိုင်စေရန် ဆောင်ရွက်ပေးသည်။ အာရှ၏ ရှေးအကျဆုံး စီးပွားဖြစ် လေကြောင်းလိုင်းတစ်ခုဖြစ်ပြီး ယခုတိုင် နဂိုရ်မူလအမည်ဖြင့် ပြေးဆွဲနေသော ဖိလစ်ပိုင်လေကြောင်းလိုင်း နှင့် ဦးဆောင်ဦးရွက် ဈေးနှုန်းသင့် လေကြောင်းလိုင်းဖြစ်သော စီဘူး ပစိဖိတ် တို့မှာ ပြည်တွင်းနှင့် ပြည်ပနေရာများသို့ အဓိက ပို့ဆောင်ပေးနေသော အဓိက လေကြောင်းလိုင်းနှစ်ခု ဖြစ်သည်။ ^{[421][422][423]}

အမြန်လမ်းနှင့် ဟိုင်းဝေးလမ်းမများမှာ အများအားဖြင့် လူဇွန်းကျွန်းပေါ်တွင်သာ တည်ရှိပြီး လူဇွန်း၊ ဆာမား၊ လေတီနှင့် မင်ဒါနောင်းတို့အား ဆက်သွယ်ပေးထားသော ပန်-ဖိလစ်ပိုင် ဟိုင်းဝေး၊^[424][425] မြောက်လူဇွန်း အမြန်လမ်း၊ တောင်လူဇွန်းအမြန်လမ်း နှင့် ဆူဘစ်-ကလာ့ခ်-တားလက် အမြန်လမ်း တို့ပါဝင်သည်။^{[426][427][428]}စီဘူးရှိ စီဘူး-ကော်ဒိုဗာ ဆက်သွယ်သော အမြန်လမ်းသည် လူဇွန်း၏ ပြင်ပရှိ ပထမဆုံးသော အမြန်လမ်းဖြစ်ပြီး ၂၀၂၁ တွင် ပြီးစီးမည် ဖြစ်သည်။ ^[429]

ဆန်တိုလန် ဘူတာရုံတွင် တွေ့ရသော မနီလာ အပေါ့စားရထားစနစ် လိုင်းအမှတ် ၂ မှ ရထားတစ်စင်း

ရထားပို့ဆောင်ရေးသည် မက်ထရိုမနီလာ၊ လာဂူးနားခရိုင် နှင့် ဘိုင်ကောဒေသ အချို့အပိုင်းတို့တွင်သာ ခရီးသည်များကို ပို့ဆောင်ပေးရာတွင် အသုံးပြုသည်။ ရထားဖြင့် ကုန်စည်ပို့ဆောင်မှု မရှိပေ။ ၂၀၁၉ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံအတွင်း ရထားလမ်းမှာ ၇၉ ကီလိုမီတာမျှသာ ရှိပြီး ၂၄၄ ကီလိုမီတာအထိ တိုးချဲ့ရန် စီစဉ်ထားသည်။ ^[430][431] မက်ထရို မနီလာတွင် အမြန်မြို့ပတ်ရထားလမ်း လိုင်း၁၊ လိုင်း၂ နှင့် လိုင်း၃ ဟူသော လိုင်း ၃ လိုင်း ရှိသည်။^{[432][433][434]} ပီအင်န်အာ တောင်ပိုင်း ခရီးသည်လိုင်းမှာ ခရီးသည်များအား မက်ထရိုမနီလာမှ လာဂူးနား ခရိုင်သို့ သယ်ယူပို့ဆောင်ပေးသည်။ လက်ရှိဆောက်လုပ်နေဆဲ ရထားလမ်းများမှာ ၄ ကီလိုမီတာ ရှည်လျားသော လိုင်း၂ အရှေ့ဘက်တိုးချဲ့ စီမံကိန်း (၂၀၂၀)၊ ၂၂ ကီလိုမီတာ ရှည်လျားသော လိုင်း ၇ (၂၀၂၀)၊ ၂၅ ကီလိုမီတာ ရှည်လျားသော လိုင်း ၉ (၂၀၂၅) နှင့် ၁၀၉ ကီလိုမီတာ ရှည်လျားသော တောင်-မြောက် ခရီးသည်တင် ရထားလမ်း ဖြစ်ပြီး တောင်မြောက်ရထားလမ်းမှာ အပိုင်း အချို့ပိုင်းခြားထားပြီး ၂၀၂၂ ခုနှစ်တွင် တစိတ်တပိုင်း ပြေးဆွဲမှု စတင်မည် ဖြစ်သည်။^[435] အခြား ရထားလမ်း အမြောက်အမြားကိုလည်း ဖောက်လုပ်ရန် စီစဉ်နေသည်။

ယခင်က လူဇွန်း၏ အဓိက အစိတ်အပိုင်းများတွင် ရထားဖြင့် သယ်ယူပို့ဆောင်ရေး ရှိခဲ့ပြီး စီဘူးကျွန်း နှင့် နီဂရိုးကျွန်းများတွင်လည်း ရထား ပို့ဆောင်ရေး ဝန်ဆောင်မှု ရှိခဲ့သည်။ ရထားများကို စိုက်ပျိုးမွေးမြူရေးအတွက်လည်း အသုံးပြုကြပြီး အထူးသဖြင့် ဆေးရွက်ကြီးနှင့် သကြားထုတ်လုပ်ရေးများတွင် ဖြစ်သည်။ အချို့သော သယ်ယူပို့ဆောင်ရေး စနစ်များကို ဖော်ဆောင်လျက် ရှိပြီး သိပ္ပံနှင့်နည်းပညာဌာန နှင့် ဖိလစ်ပိုင် တက္ကသိုလ်တို့ ပူးပေါင်း၍ အလိုအလျောက် သွားလာသော သယ်ယူပို့ဆောင်ရေး စနစ်အတွက် အကြို ဖြစ်နိုင်ခြေလေ့လာမှုများ ဆောင်ရွက်လျက် ရှိသည်။ ^{[436][437][438]}

ပြန်လည်တည်ဆောက်ထားသော ဗီဆာယန်းလူမျိုးတို့၏ ပါရော ဟု ခေါ်သော ဘန်ကာရွက်လှေတစ်မျိုး

ကျွန်းစုများဖြစ်သဖြင့် ကျွန်းအချင်းချင်းသွားလာရန်အတွက် ရေယာဉ်များကို အသုံးပြုရန် လိုအပ်လေ့ ရှိသည်။^[439] အစဉ်အလာအားဖြင့် ထိုသို့သွားလာရန် အငယ်စားမှ အလတ်စားအထိ ရှိသော ဘေးတစ်ဖက်တစ်ချက်တွင် ဖောင်ဖွဲ့တပ်ဆင်ထားသည့် ထရီမာရန်းခေါ် လှေသင်္ဘောများကို သုံးကြပြီး သစ်လုံးထွင်လှေမှ သစ်တုံးဖြင့် တည်ဆောက်ထားသော လှေ အထိ အမျိုးမျိုးရှိကြသည်။ အမျိုးမျိုး အစားစား ရှိသော်လည်း ၎င်းတို့အားလုံးကို ခြုံငုံ၍ ဘန်ကာ ဟု ခေါ်ကြသည်။ ဘန်ကာ များကို နဂိုရ်မူလက ရွက်တပ်၍ မောင်းနှင်ကြသည်။ ၁၉၇၀ ခုနှစ်များမှ စ၍ ရွက်များကို မော်တာတပ် အင်ဂျင်များဖြင့် အစားထိုး အသုံးပြုလာကြသည်။ ထိုသို့ စက်တပ်ထားသော ဘန်ကာများကို ဖိလစ်ပိုင် အင်္ဂလိပ်စကားဖြင့် ပမ့်ဘုတ် ဟု ခေါ်ကြသည်။ အခြားသော ရိုးရာ ဖိလစ်ပိုင် လှေသင်္ဘော အမျိုးအစားများမှာ ပျောက်ကွယ်သွားကြခြင်း သို့မဟုတ် ပျောက်ကွယ်ရန် စိုးရိမ်ရခြင်း ဖြစ်နေကြပြီး တစ်ချိန်က အလွန်ပေါများခဲ့သော ကာစကို တုံကင်းများနှင့် ဂွီလာလို ခေါ် ကုန်တင်သင်္ဘောများ ဖြစ်သည်။ သို့သော်လည်း ဘန်ကာများမှာ ဖိလစ်ပိုင်တွင် နေရာတကာ တွေ့ရသော ရေယာဉ်များဖြစ်ပြီး ယနေ့ထက်တိုင် တွေ့နေရဆဲဖြစ်ကာ ၎င်းတို့၏ တည်ငြိမ်မှု၊ အရှိန်နှင့် အလွန်တိမ်သော သန္တာကျောက်တန်းများတွင်ပင် သွားလာနိုင်မှုတို့ကြောင့် ဖြစ်သည်။ ^{[440][441][442][443][444]}

အလုပ်အများဆုံးသော ပင်လယ်ဆိပ်ကမ်းမြို့များမှာ မနီလာ၊ ဘာတန်ဂက်စ်၊ ဆူဘစ်၊ စီဘူး၊ အီလိုအီလို၊ ဒါဗောင်း၊ ကာဂါယန် ဒီ အိုရို နှင့် ဇမ်ဘိုရမ်ဂါ တို့ ဖြစ်ကြသည်။ ^[445]2GO Travel နှင့် ဆူလ်ပီစီယိုလိုင်းတို့မှ မနီလာအား အခြားသော မြို့တော်များနှင့် မြို့များသို့ ခရီးသည်တင်ရေယာဉ်များဖြင့် သယ်ယူပို့ဆောင်ပေးလျက် ရှိသည်။ ၉၁၉-ကီလိုမီတာ (၅၇၁-မိုင်) မျှရှည်လျားသော စထရောင်း ရီပတ်ဘလစ် နော့တီကယ်ဟိုင်းဝေး ခေါ် ဟိုင်းဝေးလမ်းများနှင့် လွန်းပျံယာဉ်များ ဆက်စပ်ထားပြီး မြို့ကြီး ၁၇ မြို့ကို ဆက်သွယ်ပေးထားသော ဆက်စပ်ဟိုင်းဝေးလမ်းမကို ၂၀၀၃ ခုနှစ်တွင် စတင်တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ^[446] ပါဆစ်မြစ် လွန်းပျံ ဝန်ဆောင်မှုမှ မက်ထရိုမနီလာရှိ အဓိက မြစ်ကြီးများတွင် ခရီးသည်တင် ဝန်ဆောင်မှု ပေးလျက် ရှိပြီး ပါဆစ်မြစ်နှင့် မာရီကီနာမြစ်တို့တွင် ဖြစ်ကာ မနီလာ၊ မာကာတီ၊ မန်ဒါလူယောင်း၊ ပါဆစ် နှင့် မာရီကီနာတို့တွင် သင်္ဘောဆိပ်များ ရှိသည်။ ^[447][448]

သိပ္ပံနှင့် နည်းပညာ

အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ စပါးသုတေသန အင်စတီကျု (IRRI) မှ သုတေသနပညာရှင်တစ်ဦး စပါး၏ ဒီအင်န်အေအား ခရမ်းလွန်ရောင်ခြည်အောက်တွင် လေ့လာနေစဉ်။

ဖိလစ်ပိုင်သည် သိပ္ပံနှင့်နည်းပညာကဏ္ဍတွင် တိုးတက်ရန်အတွက် အားထုတ်မှုများ ပြုလုပ်လျက် ရှိသည်။ သိပ္ပံနှင့်နည်းပညာဌာနသည် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံအတွင်း သိပ္ပံနှင့်နည်းပညာဆိုင်ရာ စီမံကိန်းများ ပြုလုပ်ရာတွင် ပေါင်းစည်းဆက်စပ်ပေးခြင်းအတွက် တာဝန်ရှိသော အုပ်ချုပ်ရေး အေဂျင်စီတစ်ခု ဖြစ်သည်။ ^[449] နိုင်ငံအတွင်း အမျိုးမျိုးသော သိပ္ပံပညာရပ်ကဏ္ဍတို့တွက် ပါဝင်ပံ့ပိုးပေးသော လူတစ်ဦးချင်းစီအတွက် ဖိလစ်ပိုင် နိုင်ငံတော်သိပ္ပံပညာရှင်ဆု ကို ရွေးချယ်ပေးအပ်လေ့ ရှိသည်။

ဖိလစ်ပိုင်ရှိ ထင်ရှားသော သိပ္ပံပညာရှင်များတွင် မာရီယာ အိုရိုဆာ အစရှိသော အစားအသောက်ဆိုင်ရာ နည်းပညာရှင်များ ပါဝင်ပြီး သူမမှာ သူမ ဖော်မြူလာထုတ်ထားသည့် အစားအသောက်ကုန်များ ဖြစ်သည့် ကလာမန်စီ နစ်ပ်၊ ဆွိုင်ယာလက် နှင့် ငှက်ပျောသီးခရမ်းချဉ်သီးဆော့စ် တို့အတွက် ကျော်ကြားသည်။ ^[450] ရာမွန်ဘာဘရာသည် အပင်စိုက်ပညာရှင်ဖြစ်ပြီး သူမှာ သရက်ပင်တွင် ပန်းများ ပိုမိုပွင့်နိုင်ရန် ပြုလုပ်သော နည်းလမ်းအတွက် ထင်ရှားသည်။^[451]

ကမ္ဘာ့ ဉာဏပစ္စည်းမူပိုင်ခွင့်အဖွဲ့မှ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသား တီထွင်သူတို့အား အနည်းဆုံး ဆု ၅၁ ခု ချီးမြှင့်ပေးခဲ့သည်။ ဥပမာအားဖြင့် တီထွင်သူ မက်ဒါလီနာ ဗီလာရက်ဇ်သည် စိုက်ပျိုးမွေးမြူရေးဆိုင်ရာ တီထွင်မှု တစ်ခုဖြစ်သော လိပ်စွမ်းအားသုံး လက်တွန်းဝင်ရိုးစက်ဖြင့် ၁၉၈၆ခုနှစ် ကမ္ဘာ့ဉာဏပစ္စည်း မူပိုင်ခွင့် အဖွဲ့၏ တစ်နှစ်လုံးအတွက် အကောင်းဆုံး တီထွင်သူ ဆုကို ရခဲ့ပြီး ထိုကိရိယာကို ဖိလစ်ပိုင်၊ အရှေ့တောင်အာရှ နှင့် အာဖရိကတို့တွင် ကျယ်ပြန့်စွာ အသုံးပြုကြသည်။ ^[452]

ဆေးပညာကဏ္ဍတွင်လည်း ထင်ရှားသူများမှာ ကလေးဆေးပညာနှင့် ပတ်သက်၍ လမ်းဖောက်သူတစ်ဦးဖြစ်ပြီး ဆေးပညာလောကတွင် ဆယ်စုနှစ် ၈ ခုစာ ဆေးကုသခဲ့သည့် ကလေးဆရာဝန် ဖီ ဒဲလ် မွန်ဒို မှာ ထင်ရှားသည်။^[453] ထို့ပြင် ဖိလစ်ပိုင်ရှိ အဏုမြူသုံး ဆေးပညာကဏ္ဍတွင် ပါဝင်ပံ့ပိုးမှုများ ပေးခဲ့ပြီး ဖိလစ်ပိုင်ရှိ နျူးကလီးယား ဆေးပညာ၏ ဖခင် ဟု အမည်ပေးထားကြသည့် ပေါ်လို ကမ်ပို့စ် တို့မှာ ထင်ရှားသည်။^[454]

သုတေသနအဖွဲ့အစည်းများတွင် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ စပါးသုတေသန အင်စတီကျု ကဲ့သို့သော အဖွဲ့အစည်းများရှိပြီး အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လွတ်လပ်သော သုတေသနနှင့် လေ့ကျင့်သင်ကြားရေး အဖွဲ့အစည်းဖြစ်ကာ ၁၉၆၀တွင် တည်ထောင်ခဲ့၍ ဌာနချုပ်မှာ လာဂူးနားရှိ လော့စ်ဘာနော့စ်တွင် တည်ရှိသည်။ ^[455][456] ထိုအဖွဲ့အစည်းမှာ စပါးအမျိုးအစားသစ်များ ထုတ်လုပ်ရေးနှင့် နိုင်ငံအတွင်းရှိ လယ်သမားများ၏ ဘဝကို တိုးတက်စေရန် စပါးစိုက်ပျိုးမှု စီမံခန့်ခွဲခြင်းနည်းလမ်းများကို သုတေသနပြုလျက် ရှိသည်။ ^[457]

ဆက်သွယ်ရေး

ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသည် ၎င်းတို့၏ ပထမဆုံး ဂြိုဟ်တုကို ၁၉၉၆တွင် ဝယ်ယူခဲ့သည်။ ^[458]၂၀၁၆ ခုနှစ်တွင် ဖိလစ်ပိုင်၏ ပထမဆုံး အငယ်စား ဂြိုဟ်တုဖြစ်သည့် ဒီဝါတာ-၁ အား အမေရိကန်တို့၏ ဆိုက်ဂနပ် အာကာသယာဉ်ပေါ်တွင် တည်၍ လွှတ်တင်ခဲ့သည်။ ^[459]

ဖိလစ်ပိုင်တွင် အလွန်ခေတ်မီသော ဆယ်လူလာဖုန်း ဈေးကွက်ရှိပြီး အသုံးပြုသူ အလွန်များပြားသည်။ စာဖြင့်မက်ဆေ့ပေးပို့ ဆက်သွယ်ခြင်းမှာ လူကြိုက်များသော ဆက်သွယ်ရေး ပုံစံတစ်ခု ဖြစ်ပြီး ၂၀၀၇ ခုနှစ်တွင် တစ်နိုင်ငံလုံး၌ တစ်နေ့လျှင် ပျမ်းမျှ မက်ဆေ့ ၁ ဘီလီယံကျော် ပို့လွှတ်ဆက်သွယ်ခဲ့ကြသည်။ မိုဘိုင်းဖုန်း အသုံးပြုသူ ၅ သန်းကျော်မှာ ၎င်းတို့၏ ဖုန်းများကို ပိုက်ဆံအိတ်ယောင် အဖြစ်သုံးစွဲကြပြီး ဖွံ့ဖြိုးဆဲနိုင်ငံများတွင် ဆယ်လူလာကွန်ယက်ပေါ်၌ ငွေကြေးအပေးအယူပြုလုပ်ရာ၌ ခေါင်းဆောင်အဖြစ် တည်ရှိသည်။^{[460][461][462]} PLDT ဟု သိကြသော ဖိလစ်ပိုင် ခရီးဝေး တယ်လီဖုန်းကုမ္ပဏီသည် တယ်လီဖုန်းဆက်သွယ်ရေး ဝန်ဆောင်မှုတွင် ဦးဆောင်ဦးရွက်အဖြစ် ရှိသည်။ ထို့ပြင် နိုင်ငံအတွင်း အကြီးဆုံး ကုမ္ပဏီတစ်ခုလည်း ဖြစ်သည်။ ^[460][463]

နိုင်ငံတော် အဝေးဆက်သွယ်ရေး ကော်မရှင်သည် နိုင်ငံတဝှမ်းလုံးရှိ တယ်လီဖုန်းဆက်သွယ်ရေး ဝန်ဆောင်မှုများ အတွက် ကြီးကြပ်ရေး၊ ကြားဝင်ဖြေရှင်းပေးရေး နှင့် ထိန်းချုပ်ရေးတို့အတွက် တာဝန်ရှိသော အဖွဲ့အစည်း ဖြစ်သည်။ ^[464]အကြမ်းမျဉ်းအားဖြင့် လှိုင်းတို ရေဒီယို စတေရှင် ၃၈၃ ခု၊ အက်ဖ်အမ် ရေဒီယိုစတေရှင် ၆၅၉၊ ရုပ်မြင်သံကြား ဌာန ၂၉၇ ခုနှင့် ကေဘယ်လ်ရုပ်မြင်သံကြားဌာန ၈၇၃ ခုတို့ ရှိကြသည်။ ^[465]၁၉၉၄ ခု မတ်လ ၂၉ ရက်တွင် ဖိလစ်ပိုင် ခရီးဝေး တယ်လီဖုန်းကုမ္ပဏီ၏ ရောက်တာ ဝန်ဆောင်မှုသည် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု ကယ်လီဖိုးနီးယားပြည်နယ်ရှိ စပရင့် ရောက်တာနှင့် ချိတ်ဆက်၍ တစက္ကန့်လျှင် ၆၄ ကီလိုဘစ် အမြန်နှုန်းဖြင့် အင်တာနက်သို့ ပထမဆုံး ဆက်သွယ်ရရှိခဲ့သည်။ ^[466] ဖိလစ်ပိုင်တွင် အင်တာနက်ထိုးဖောက်ဝင်ရောက်မှုနှင့် ပတ်သက်၍ ခန့်မှန်းချက်မှာ အလွန်အမင်း ကွာဟပြီး အနိမ်ဆုံး သုံးစွဲသူ ၂.၅ သန်းမှ အများဆုံး သုံးစွဲသူ ၂၄ သန်း အထိ ခန့်မှန်းကြသည်။ ^[467][468]လူမှုကွန်ယက် အသုံးပြုခြင်းနှင့် ဗွီဒီယိုကြည့်ခြင်းတို့မှာ အသုံးအများဆုံး အင်တာနက်သုံးစွဲမှု ပုံစံများ ဖြစ်ကြသည်။^[469]ဖိလစ်ပိုင်၏ လူဦးရေသည် ကမ္ဘာပေါ်တွင် ထိပ်ဆုံး အင်တာနက် အသုံးပြုသူများ ဖြစ်သည်။^[470]

ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားလုပ်ငန်း

ပလာဝယ် အယ်လ်နီဒိုရှိ ထုံးကျောက် တောင်စွန်းများ

ခရီးသွားလုပ်ငန်းနှင့် ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားလုပ်ငန်းသည် ဖိလစ်ပိုင်စီးပွားရေး အတွက် အဓိက ပံ့ပိုးပေးသော ကဏ္ဍဖြစ်ပြီး ၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် ဖိလစ်ပိုင် ဂျီဒီပီ၏ ၇.၁% အား ထောက်ပံ့ပေးကာ^[471] စုစုပေါင်း အလုပ်အကိုင် ၁,၂၂၆,၅၀၀ ခု ဖန်တီးပေးပြီး စုစုပေါင်း အလုပ်အကိုင်၏ ၃.၂ ရာခိုင်နှုန်း ဖြစ်သည်။ ^[472] ၂၀၁၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလမှ ဇွန်လအထိ နိုင်ငံတကာ ဧည့်သည် ၂,၄၃၃,၄၂၈ ဦး ရောက်ရှိခဲ့ပြီး ယခင် ၂၀၁၃ ခုနှစ်နှင့် ယှဉ်ပါက ၂.၂၂% ပိုမိုများပြားလာခဲ့သည်။ တောင်ကိုရီးယား၊ တရုတ် နှင့် ဂျပန်တို့မျ လာရောက်သူ ၅၈.၇၈% ရှိပြီး အမေရိကန် များမှာ ၁၉.၂၈% ရှိကာ ဥရောပမှလာရောက်သူမှာ ၁၀.၆၄% ရှိသည်။ ^[473] ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားလုပ်ငန်းဌာနသည် ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားလုပ်ငန်း စီမံခန့်ခွဲရေး နှင့် မြှင့်တင်ရေး အတွက် တာဝန်ရှိသည်။

နိုင်ငံ၏ ကြွယ်ဝသော ဇီဝမျိုးကွဲများသည် ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားများကို ဆွဲဆောင်ရာ တစ်ခုဖြစ်ပြီး ၎င်း၏ ကမ်းခြေများ၊ တောင်ကုန်းများ၊ မိုးသစ်တောများ၊ ကျွန်းများ နှင့် ရေငုပ်ရာနေရာများမှာ လူကြိုက်များ ရေပန်းအစားဆုံး ကမ္ဘာလှည့်ခရီးသွားများ လာရောက်ရာ နေရာများ ဖြစ်သည်။ ကျွန်းစုများအတွင်း ကျွန်းပေါင်း ၇,၅၀၀ မျှ ရှိပြီး ဖိလစ်ပိုင်တွင် ကမ်းခြေများ၊ လှိုဏ်ဂူများ နှင့် အခြား ကျောက်ပုံသဏ္ဍန်များ အမျိုးမျိုး ရှိသည်။ ဘိုရာကေးတွင် မျက်စိကျိန်းလောက်အောင် ဖြူဖွေးသော သဲသောင်ကမ်းခြေများ ရှိပြီး ၂၀၁၂ ခုနှစ်တွင် Travel + Leisure မှ ကမ္ဘာ့အကောင်းဆုံးကျွန်းအဖြစ် သတ်မှတ်ဖော်ပြခဲ့သည်။ ^[474] အခြားထင်ရှားသော နေရာများမှာ အီဖူဂေါင်းရှိ ဘာနာဝီ ဆန်စပါးခင်းများ၊ အီလိုကော့စ် ဆာ ရှိ ဗီဂန်သမိုင်းဝင်မြို့၊ ဘိုဟိုးရှိ ချော့ကလက်တောင်ကုန်းများ၊ စီဘူးရှိ မဂျဲလင် ဖြတ်သန်းရာနေရာ နှင့် ဗီဆာယားရှိ တူဘာတာဟား သန္တာကျောက်တန်းတို့ ဖြစ်ကြသည်။

ဖိလစ်ပိုင်သည် နိုင်ငံခြားသားများအတွက် အငြိမ်းစားယူရာတွင် နေထိုင်ရန် အတွက် ကြိုက်နှစ်သက်ကြသော နေရာတစ်ခု ဖြစ်ပြီး တစ်နှစ်လုံး ပူနွေးသော ရာသီဥတုရှိခြင်း၊ ကမ်းခြေများနှင့် လူနေမှုစရိတ် ဈေးပေါခြင်းတို့ကြောင့် ဖြစ်သည်။ ^[475]

ရေပေးဝေရေး နှင့် စည်ပင်သာယာရေး

ဘန်းဂွက်၊ ဘိုကော့တွင် ရှိသော အမ်ဘူကလောင်းဆည်

ဖိလစ်ပိုင်အစိုးရ၏ အောင်မြင်မှုများထဲတွင် လူအများ ပိုမိုကောင်းမွန်သည့် ရေအရင်းအမြစ်ကို ရရှိလာနိုင်ခြင်းပါဝင်ပြီး ၂၀၁၀တွင် ၉၂% အထိ ရရှိခဲ့သည်။ မြို့ငယ်များနှင့် အလတ်စားမြို့များတွင် ဘဏ္ဍာရေးအခြေအနေအားဖြင့် ရေရှည်တည်တံ့နိုင်သော ရေပေးရေး ဝန်ဆောင်မှု အဖွဲ့များကို တည်ထောင်နိုင်ခဲ့ပြီး နိုင်ငံတော် အေဂျင်စီ (ဒေသဆိုင်ရာ ရေသုံးစွဲရေး စီမံခန့်ခွဲမှုအဖွဲ့) မှ ရေရှည်အနေနှင့် ဆက်တိုက် ပံ့ပိုးပေးခဲ့သည်။ မနီလာတွင် ရရှိနိုင်မှု တိုးတက်ခြင်း၊ ဝန်ဆောင်မှု အရည်အသွေး နှင့် လုပ်ဆောင်နိုင်စွမ်းတို့ကြောင့် ၁၉၉၇ တွင် ဂုဏ်ရည်မြင့်မားသော ရေနှင့် သက်ဆိုင်သည့် ဆုနှစ်ခု ရရှိခဲ့သည်။^[476]

စိန်ခေါ်မှုများထဲတွင် ရေနှင့် မိလ္လာစနစ်အား ရရှိရန် ခက်ခဲခြင်း၊ ရေအရင်းအမြစ်များတွင် ညစ်ညမ်းမှု အလွန်များပြားခြင်း၊ သောက်ရေ၏ အရည်အသွေးမှာ ညံ့ဖျင်းခြင်း နှင့် ဝန်ဆောင်မှု အရည်အသွေး ညံ့ဖျင်းခြင်း၊ နိုင်ငံတော်အဆင့်တွင် အေဂျင်စီအများအပြားကြား အုပ်ချုပ်ရေး အစိတ်အပိုင်းများ အစိတ်စိတ် အမြွှာမြွှာကွဲပြားနေခြင်း၊ ဒေသဆိုင်ရာအဆင့်တွင် ဝန်ဆောင်မှုပေးသူ အသေးစားလေးများ အများအပြားကြားတွင် ဝန်ဆောင်မှုများ အစိတ်စိတ်အမြွှာမြွှာကွဲပြားနေခြင်း တို့ဖြစ်သည်။^[476]

၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် ကမ္ဘာ့ကျန်းမာရေးအဖွဲ့ နှင့် ယူနီဆက်ဖ် တို့၏ ရေပေးဝေရေးနှင့် မိလ္လာအတွက် ပူးပေါင်း စောင့်ကြည့်ရေး အစီအစဉ်မှ အစီရင်ခံသည်မှာ ၇၄% သော လူဦးရေတွင် ရေနှင့် မိလ္လာစနစ်အတွက် ရရှိနိုင်မှု တိုးတက်လာခဲ့ပြီး ကောင်းမွန်သော တိုးတက်မှုများ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်ဟု ဆိုသည်။ .^[477] ရေနှင့်မိလ္လာစနစ်အတွက် ရရှိသုံးစွဲနိုင်မှု တိုးတက်ခြင်းမှာ မြို့ပြနှင့် ကျေးလက်လူဦးရေ အတွက် အတူတူ ဖြစ်သည်ဟု ဆိုသည်။^[477]

လူဦးရေပျံ့နှံ့ နေထိုင်မှု

၂၀၀၉ ခုနှစ် ခရိုင်တစ်ခုချင်းစီတွင် စတုရန်းကီလိုမီတာအလိုက် လူဦးရေ သိပ်သည်းမှု

လူဦးရေ[478]
ခုနှစ်	သန်းပေါင်း
၁၉၅၀	၁၈.၆
၂၀၀၀	၇၈.၀
၂၀၁၆	103.3

ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ လူဦးရေမှာ ၁၉၉၀ ခုနှစ်မှ ၂၀၀၈ ခုနှစ်အတွင်းတွင် အကြမ်းမျဉ်းအားဖြင့် ၂၈ သန်း တိုးတက်လာခဲ့ပြီး ထိုအချိန်အတွင်း ၄၅% တိုးတက်လာခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ ^[479] ပထမဆုံး ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၏ လူဦးရေစာရင်း ကောက်ယူမှုကို ၁၈၇၇ တွင် ပြုလုပ်ခဲ့ပြီး စာရင်းရရှိထားသော လူဦးရေမှာ ၅,၅၆၇,၆၈၅ ဦး ဖြစ်သည်။^[480]

လူဦးရေ၏ တစ်ဝက်ခန့်သည် လူဇွန်းကျွန်းပေါ်တွင် နေထိုင်သည်ဟု ခန့်မှန်းရသည်။ ၁၉၉၅ ခုနှစ်မှ ၂၀၀၀ ခုနှစ်အတွင်း လူဦးရေတိုးနှုန်းသည် ၃.၂၁% မျှ ရှိခဲ့ပြီး ၂၀၀၅-၂၀၁၀ ကာလ အတွင်းတွင် ၁.၉၅% သို့ ကျဆင်းသွားခဲ့ပြီး အငြင်းပွားစရာ ကိစ္စတစ်ခု အဖြစ် ဆက်လက်ရှိနေသည်။ ^[481][482] လူဦးရေ၏ မီဒီယံ အသက်အပိုင်းအခြားမှာ ၂၂.၇ နှစ်ဖြစ်ပြီး ၆၀.၉% သော လူဦးရေမှာ ၁၅ နှစ်မှ ၆၄ နှစ်အတွင်းတွင် ရှိသည်။ ^[5] နေထိုင်မှုသက်တမ်းမှာ ၆၉.၄ နှစ် ဖြစ်ပြီး အမျိုးသမီးမှာ ၇၃.၁နှစ် ဖြစ်ကာ အမျိုးသားမှာ ၆၅.၉ နှစ် ဖြစ်သည်။^[483] ဆင်းရဲမွဲတေမှုမှာ ၂၀၁၂ ခုနှစ်တွင် ၂၅.၂% မှ ၂၀၁၅ တွင် ၂၁.၆% သို့ ကျဆင်းသွားခဲ့သည်။ ^[484]

အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုတွင် လူဝင်မှုကြီးကြပ်ရေးဥပဒေများ ဖြေလျှော့ချပြီးနောက် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုတွင် ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးမှ မွေးဖွားသော နေထိုင်သူများမှာ သိသာစွာ တိုးပွားလာခဲ့သည်။ ၂၀၀၇ ခုနှစ်တွင် ခန့်မှန်းထားသည်မှာ ^[485][486]နိုင်ငံရပ်ခြားတွင် နေထိုင်သော ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုး ၁၂ သန်းမျှ ရှိသည်။^[487]

တရားဝင်လူဦးရေ ရေတွက်မှုအရ ဖိလစ်ပိုင်၏ လူဦးရေသည် ၂၀၁၄ ခုနှစ်၊ ဇူလိုင် ၂၇ ရက် ညသန်းခေါင်တွင် သန်း ၁၀၀ ပြည့်ခဲ့ပြီး လူဦးရေ သန်း ၁၀၀ ပြည့်သော ၁၂ နိုင်ငံမြောက် နိုင်ငံ ဖြစ်သည်။^[488]

ဖိလစ်ပိုင်၏ လူဦးရေသည် ၂၀၁၈ ခုနှစ် တလျှောက်လုံးတွင် တိုးတက်လာခဲ့ပြီး ၂၀၁၈ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာ ၃၁ ရက်တွင် ၁၀၇,၁၉၀,၀၈၁ ဦးသို့ ရောက်ရှိလာနိုင်ပြီး လူဦးရေ ကော်မရှင်မှ ၂၀၁၅ ခုနှစ် နောက်ဆုံး လူဦးရေစာရင်း ပေါ်တွင် အခြေခံပြီး ခန့်မှန်းထားခြင်း ဖြစ်သည်။ ^[489]

မြို့ကြီးများ

မက်ထရို မနီလာ သည် ဖိလစ်ပိုင်ရှိ မက်ထရိုပိုလစ်တန်ဒေသ အဖြစ်သတ်မှတ်ထားသော နေရာ ၃ခုတွင် လူဦးရေ အများဆုံး ဖြစ်ပြီး ၂၀၁၈ ခုနှစ်၌ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အဋ္ဌမမြောက် လူဦးရေအများဆုံး မက်ထရိုပိုလစ်တန်ဒေသ ဖြစ်သည်။ ၂၀၁၅ ခုနှစ် လူဦးရေ စာရင်းအရ လူဦးရေ ၁၂,၈၇၇,၂၅၃ ဦး ရှိပြီး တစ်နိုင်ငံလုံး လူဦးရေ၏ ၁၃% မျှ ရှိသည်။ ^[490] ဘူလာကန်း၊ကာဗိုက်၊ လာဂူးနား နှင့် ရိုင်ဇယ် အစရှိသော အနီးအနားခရိုင်များရှိ ဆင်ခြေဖုံးများကိုပါ ထည့်တွက်မည်ဆိုပါက ဂရိတ်တား မနီလာဒေသ၏ လူဦးရေမှာ ၂၄,၆၅၀,၀၀၀ ဦးမျှ ရှိသည်။ ^{[490][491][492]} နိုင်ငံတဝှမ်းလုံးတွင် မြို့ပြလူနေထိုင်မှုနှုန်းမှာ ၅၁.၂% ရှိသည်။^[490]

မက်ထရိုမနီလာ၏ စုစုပေါင်းဒေသထုတ်ကုန်မှာ ၂၀၀၉ ခုနှစ် စာရင်းအရ ဖိလစ်ပိုင်ပီဆို ၄၆၈,၄ ဘီလီယံ (၁၉၈၅ ခုနှစ် ဈေးနှုန်းဖြင့်) ရှိပြီး တစ်နိုင်ငံလုံး ဂျီဒီပီ၏ ၃၃% မျှ ရှိသည်။ ^[493] ၂၀၁၁ ခုနှစ်တွင် မနီလာသည် တကမ္ဘာလုံး၌ အချမ်းသာဆုံး မြို့ပြစုစည်းမှု အဆင့် ၂၈ ရှိပြီး အရှေ့တောင်အာရှတွင် ဒုတိယ ဖြစ်သည်။ ^[494]

လူမျိုးများ

ခရိုင်အလိုက် များပြားသော လူမျိုးများ

၂၀၀၀ ခုနှစ် လူဦးရေစာရင်းအရ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးများ၏ ၂၈.၁% မှာ တာဂါးလော့၊ ၁၃.၁% မှာ စီဘွာနို၊ ၉% မှာ အီလိုကာနို၊ ၇.၆ % မှာ ဗီဆာယန်း (စီဘွာနို၊ ဟီလီဂိုင်နွန် နှင့် ဝါရေးတို့မပါ) ၊ ၇.၅% မှာ ဟီလီဂိုင်နွန်၊ ၆% မှာ ဘိုင်ကော၊ ၃.၄% မှာ ဝါရေး နှင့် ၂၅.၃% မှာ အခြားလူမျိုးများ ဖြစ်ကြပြီး^[5][495] ၎င်းတို့ကို ထပ်မံ၍ ပိုမိုကွဲပြားသော လူမျိုးမဟုတ်သည့် အစုများ အနေနှင့် မိုရို၊ ကာပမ်ပါဂန်၊ ပန်ဂါးဆီနန်း၊ အီဗာနက် နှင့် အိုင်ဗာတန် ဟူ၍ ခွဲခြားနိုင်သည်။^[496] ထို့ပြင် ရှေးရိုးနေ လူမျိုးစုများဖြစ်သည့် အီဂိုရော့၊ လူမက်၊ မိန်းဂျန်း၊ ဘာဂျောင်း နှင့် ပလာဝမ်တို့လည်း ရှိသည်။^[497]

ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးများသည် ယေဘုယျအားဖြင့် ဘာသာဗေဒဖြင့် ခွဲခြမ်းစိတ်ဖြာပါက အော်စထရိုနီးရှန်း နှင့် မလာယိုပိုလီနီးရှန်း စကားပြောသော အာရှလူမျိုးအချို့တွင် ပါဝင်သည်။ ^[497] ယုံကြည်ထားကြသည်မှာ လွန်ခဲ့သောနှစ်ထောင်ပေါင်းများစွာက အော်စထရိုနီးရှန်း စကားပြောသော ထိုင်ဝမ်ရှေးဦးနေလူမျိုးများသည် ဖိလစ်ပိုင်သို့ ထိုင်ဝမ်မှ ပြောင်းရွှေ့လာပြီး ၎င်းတို့နှင့်အတူ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရေး နှင့် ပင်လယ်သမုဒ္ဒရာ ရွက်လွှင့်ခြင်းနှင့် ဆက်စပ်သော ဗဟုသုတများ ပါလာခဲ့ပြီး နောက်ဆုံးတွင် ဖိလစ်ပိုင်ကျွန်းများ၌ ရှေးဦးနေထိုင်သော နယ်ဂရီတိုလူမျိုးများနေရာတွင် အစားထိုး ဝင်ရောက်လာကြသည်။^[498] နယ်ဂရီတိုလူမျိုးများ ဖြစ်ကြသော အီတာ နှင့် အာတီတို့သည် ကျွန်းများတွင် အစောဆုံးနေထိုင်သူများ ဖြစ်မည်ဟု ယူဆကြသည်။ ^[499]ထိုလူနည်းစု ရှေးဦးနေထိုင်သူ နယ်ဂရီတိုများမှာ အော်စထရာလွိုက် အနွယ်ဝင်များဖြစ်ကြပြီး ပထမဆုံး လူတို့ အာဖရိကမှ ဩစတြေးလျသို့ ပြောင်းရွှေ့ရာတွင် ကျန်နေရစ်ခဲ့သူများ ဖြစ်သည်။ ဖိလစ်ပိုင်ရှေးဦးနေ လူမျိုးများသည် ပါပူအာလူမျိုးများ၊ မီလာနီးရှန်းလူမျိုးများ နှင့် ဩစတြေးလျ ရှေးဦးနေ လူမျိုးများနှင့် အတူ ၎င်းတို့၏ မျိုးရိုးဗီဇထဲတွင် ဒယ်နီဆိုဗန်ခေါ် ရှေးဦးလူတို့၏ ဗီဇများ သိသိသာသာ ပါဝင်နေကြသည်။^[500]

အနောက်နှင့် အရှေ့တို့ လမ်းဖြတ်ရာတွင် ရှိသောကြောင့် ဖိလစ်ပိုင်သည် တရုတ်၊စပိန်၊ မက္ကဆီကို၊ ပီရူး၊ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု၊ အိန္ဒိယ၊ တောင်ကိုရီးယားနှင့် ဂျပန်အစရှိသည့် အမျိုးမျိုးကွဲပြားသော နိုင်ငံများမှ ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်သူများ၏ အခြေချရာလည်း ဖြစ်သည်။

တရုတ်များမှာ အများအားဖြင့် တရုတ်ပြည် ဖူကျန့်ပြည်နယ် မှ ၁၈၉၈ နောက်ပိုင်း ရွှေ့ပြောင်းလာကြသူများ ဖြစ်ကြပြီး ၂ သန်းခန့်ရှိကာ ၂၇% မျှသော ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးတို့တွင် တစိတ်တပိုင်း တရုတ်သွေးပါမည်ဟု ယူဆရပြီး^{[501][502][503]} ကိုလိုနီခေတ် မတိုင်မီနှင့် ကိုလိုနီခေတ် တရုတ်များထံမှ သွေးနှောခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ ^[504] အဓိကမြို့များနှင့် မြို့ပြဒေသများတွင် လူမျိုးစုမတူသော လူ အချင်းချင်း လက်ထပ်ကြသည်မှာ ထင်ရှားစွာ ရှိသည်။^[505]

၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် ဖိလစ်ပိုင်၌ မက္ကဆီကန် လူမျိုးများမှ ဆင်းသက်သူ ၁.၇သန်း ရှိသည်။ ^[506] ထို့ပြင် စပိန်တို့ ဒေသခံတို့နှင့် ရောနှောခဲ့သည် လူဇွန်းရှိ လူဦးရေ၏ သုံးပုံတစ်ပုံ အပြင် ဗီဆာယားရှိ ရှေးခေတ်ဒေသများ (မက္ကဆီကန်လူမျိုးတို့ တည်ထောင်ခဲ့သည်။) ^[507] နှင့် ဇမ်ဘိုရမ်းဂါးစီးတီး (ပီရူးတို့ ကိုလိုနီပြုခဲ့သည်။) ^[508] သို့မဟုတ် ဖိလစ်ပိုင် လူဦးရေ၏ ၁၃.၃၃ % သည် စပိန်သွေး ပါကြပြီး အမေရိကတိုက် စပိန်တို့ထံမှ ဖြစ်သလို ^[509] စပိန်နိုင်ငံမှလည်း ပါဝင်သည်။^[510]လတ်တလော မျိုးရိုးဗီဇ လေ့လာမှုများက ထိုသို့ ဥရောပသွေးပါခြင်း ^[511][512] နှင့် အမေရိကရှိ စပိန်တို့ သွေးပါခြင်း ^[513] ကို ခိုင်မာကြောင်း ထောက်ခံထားသည်။ ပီရူးနှင့် မက္ကဆီကိုမှ ပြောင်းရွှေ့လာသူတို့ကိုယ်တိုင် လူမျိုးတစ်မျိုးတည်း သွေးစစ်စစ် မဟုတ်ဘဲ သူတို့ကိုယ်တိုင် မက်စတီဇိုများ နှင့် မူလတ်တိုများ နှင့် သွေးနှောပြီး ဖြစ်နေသည်။ ^[173] ထို့ပြင် အမေရိက ရှေးဦးနေ လူမျိုးအချို့လည်း ပါဝင်သည်။ ^[514]

အသုံးချဇီဝစနစ် (Applied Biosystems) ဟု အမည်ရသော ဒီအင်န်အေ ကုမ္ပဏီမှ ဝိုင်-ဒီအင်န်အေများကို ပေါင်းစပ်တွက်ချက်ထားမှုအရ ဖိလစ်ပိုင်တွင် တောင်အာရှသားတို့၏ ဝိုင်ဒီအင်န်အေ ဖြစ်သော အိတ်ချ်ဝမ်းအေ (H1A) ပါဝင်မှုနှုန်းမှာ ၁% ဖြစ်သည်။ ^[515] ထို့အတွက်ကြောင့် ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုး ၁% တွင် ထင်ရှားသော မိဘဘိုးဘွားမှ ပါဝင်သော အိန္ဒိယသွေးပါဝင်သည် ဟု ဆိုလိုခြင်း ဖြစ်သည်။ ထို အိန္ဒိယ-ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးများမှာ ကိုလိုနီခေတ်မတိုင်မီက အနီးအနားတွင် ဟိန္ဒူတိုင်းပြည်များ ဖြစ်ကြသော စီဘူး နှင့် ဘွမ်တမ် ရာဂျာပြည် နှင့် ဘော်နီယိုရှိ ကူတိုင်းပြည်တို့ကို တည်ထောင်ခဲ့ကြသော စွန့်စားသွားလာသူများ ၊^[516] ကိုလိုနီခေတ် စီပွိုင်းကုန်သည်များ သို့မဟုတ် ခေတ်သစ်ကုန်သည်များ မှဆင်းသက်သူများ ဖြစ်ကြသည်။^[515]

ဖိလစ်ပိုင်သည် ယခင်က အမေရိကန် ကိုလိုနီဖြစ်ခဲ့ပြီး အမေရိကန် ကိုလိုနီခေတ်ကာလ အတွင်းတွင် ဖိလစ်ပိုင်တွင် မွေးဖွားသော အမေရိကန်လူမျိုး ၈၀၀,၀၀၀ ဦး ရှိသည်။ ^[517] ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် ဖိလစ်ပိုင်တွင် နေထိုင်သော အမေရိကန်နိုင်ငံသား ၂၂၀,၀၀၀ မှ ၆၀၀,၀၀၀ ဦး အထိ ရှိသည်။ ^[518] ထို့ပြင် အန်ဂျလိစ်မြို့၊ မနီလာမြို့၊ ကလာ့ခ်မြို့ နှင့် အိုလွန်ဂါပိုမြို့တို့တွင် ပြန့်ကျဲနေထိုင်ကြသော အေမာအာရှ လူမျိုး ၂၅၀,၀၀၀ ခန့် ရှိသည်။ ^[519]

အခြားအရေးပါသော ဒေသရင်းနေမဟုတ်သော လူနည်းစုလူမျိုးများတွင် အာရပ်တို့လည်း ပါဝင်ပြီး ၎င်းတို့သည် ကိုလိုနီခေတ်မတိုင်မီက မွတ်ဆလင် စူလတန်ပြည်များ ဖြစ်ကြသော လာနောင်း၊ မာဂွင်ဒါနောင်း၊ ဆူလူး နှင့် ဘရူနိုင်း ပြည် တို့ကို ထူထောင်ခဲ့ကြသည်။ ထို့ပြင် ဂျပန်လူမျိုးများလည်း ရှိပြီး ၎င်းတို့မှာ ရှိုးဂန်း တိုကုဂါဝါ အီအဲယာဆု၏ ဖိနှိပ်မှုမှာ ထွက်ပြေးလွတ်မြောက်လာကြသော ခရစ်ယာန် (ကိရိရှိတန်) များ ဖြစ်ကြပြီး သူတို့အား ဖိလစ်ပိုင်ရှိ စပိန်အင်ပိုင်ယာမှ နိုင်ငံရေး ခိုလှုံခွင့် ပေးခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ လူမျိုးမတူသော မိဘမှ ပေါက်ဖွားလာသူများကို တီဆွိုင်းဟု ခေါ်ကြသည်။ ^[520][521]

ဘာသာစကား

မိခင်ဘာသာစကား အလိုက်လူဦးရေ (၂၀၁၀)

ဘာသာစကား	ပြောဆိုသူ
တာဂါးလော့	၂၄.၄၄ %	24.44	၂၂,၅၁၂,၀၈၉
စီဘွာနို	၂၁.၃၅ %	21.35	၁၉,၆၆၅,၄၅၃
အီလိုကာနို	၈.၇၇ %	8.77	၈,၀၇၄,၃၅၆
ဟီလာဂေညွန်	၈.၄၄ %	8.44	၇,၇၇၃,၆၅၅
ဝါရေး	၃.၉၇ %	3.97	၃,၆၆၀,၆၄၅
အခြား ဒေသခံစကားများ/ဒေသသုံး	၂၆.၀၉ %	26.09	၂၄,၀၂၇,၀၀၅
အခြားနိုင်ငံခြားဘာသာစကားများ/ဒေသသုံး	၀.၀၉ %	0.09	၇၈,၈၆၂
အစီရင်ခံမထားသော ဘာသာစကား	၀.၀၁ %	0.01	၆,၄၅၀
စုစုပေါင်း			၉၂,၀၉၇,၉၇၈
ရင်းမြစ်: ဖိလစ်ပိုင် စာရင်းအင်း အာဏာပိုင်အဖွဲ့ ၊[522]

အက်သနိုလော့ စာအုပ်အရ ဖိလစ်ပိုင်တွင် ဘာသာစကားပေါင်း ၁၈၆ ခုရှိပြီး ၁၈၂ ခုမှာ ယနေ့တိုင် သုံးစွဲနေဆဲ ဖြစ်ကာ ၄ ခုတွင် ပြောဆိုသူ မရှိတော့ပေ။ ဒေသခံ ဘာသာစကား အများစုမှာ အော်စထရိုနီးရှန်း ဘာသာစကား မိသားစုမှ မလာယို-ပိုလီနီးရှန်း ဘာသာစကား၏ ဖိလစ်ပိုင် ဘာသာခွဲမှ အစိတ်အပိုင်း ဖြစ်သည်။^[497]စပိန်စကားပေါ်တွင် အခြေခံသော ခရီရိုးခေါ် ဒေသတွင်း ပေါ်ပေါက်လာသော ဘာသာစကားအမျိုးမျိုးကို ကာဗာကာနိုး ဟု ခေါ်သည်။ ^[523] ထို့ပြင် အော်စရိုနီးရှန်း ဘာသာစကား၏ လွှမ်းမိုးမှုတွင် ပါမသွားသော ဖိလစ်ပိုင် နီဂရီတို ဘာသာစကားများလည်း ရှိပြီး ၎င်းတို့တွင် သီးသန့်ဝေါဟာရများ ရှိသည်။^[524]

ဖိလစ်ပီနို ဘာသာစကားနှင့် အင်္ဂလိပ် ဘာသာစကားတို့သည် နိုင်ငံ၏ ရုံးသုံးဘာသာစကားများ ဖြစ်ကြသည်။ ^[525] ဖိလစ်ပီနိုသည် တာဂါးလော့ ဘာသာစကားအား စံနှုန်းပြုထားခြင်းဖြစ်ပြီး မက်ထရို မနီလာ နှင့် အခြားမြို့ပြဒေသများတွင် ပြောဆိုလေ့ ရှိကြသည်။ ဖိလစ်ပီနို နှင့် အင်္ဂလိပ် ဘာသာစကား နှစ်ခုစလုံးကို အစိုးရ၊ ပညာရေး၊ ပုံနှိပ်ရေး၊ ရုပ်သံလွှင့် မီဒီယာ နှင့် စီးပွားရေး လုပ်ငန်းများတွင် အသုံးပြုကြသည်။ ဖိလစ်ပိုင်၏ သမိုင်းကြောင်းတွင် တကမ္ဘာလုံးရှိ အစိတ်အပိုင်း အသီးသီးမှ ယဉ်ကျေးမှု အမျိုးမျိုးနှင့် ရှုပ်ထွေးစွာ ကူးလူးဆက်ဆံမှုများ ပြုခဲ့သည့် အပြင် ဒေသတွင်း လွှမ်းမိုးမှုများကြောင့် ကမ္ဘာပေါ်ရှိ အမျိုးမျိုးသော ဒေသသုံးဘာသာစကားများထဲ၌ ဖိလစ်ပီနို ဘာသာစကားတွင် နေ့စဉ်သုံးစကားများတွင် အသုံးပြုသော နိုင်ငံရပ်ခြား ဝေါဟာရ အမြောက်အမြားပါဝင်နေကြသည်။ အကြောင်းမှာ ဖိလစ်ပိုင် ဘာသာစကားတွင် အင်္ဂလိပ်၊ လက်တင်၊ ဂရိ၊ စပိန် ^[526] Hebrew, Arabic, Persian, Sanskrit,^[527] တမီးလ်၊ မလေး ^[528] တရုတ်၊ ^[529][530]ဂျပန်^[531]နှင့် နာဟွာတယ် ^[532] အစရှိသော ဘာသာစကားမျိုးစုံတို့ မှ စကားလုံးများ ကြွယ်ဝစွာ ပေါင်းစပ်ပါဝင်နေကြသည်။ ထို့ပြင် မြို့အများစု၌ ဒေသခံ မူလ ဘာသာစကားများကိုလည်း ပြောလေ့ ရှိကြသည်။ ဖိလစ်ပိုင် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံ ဥပဒေမှ စပိန်ဘာသာစကား နှင့် အာရပ်ဘာသာစကားတို့ကို ဝေါဟာရတွင် တိုးမြှင့်သုံးစွဲရန် ဖော်ပြထားပြီး အသုံးပြုရန်မှာ ရွေးချယ်မှုတွင်သာ အခြေခံသည်။^[525] သို့သော်လည်း ယခင်က ထိုဘာသာစကား နှစ်ခုစလုံးကို ကျယ်ပြန့်စွာ အသုံးပြုခဲ့ခြင်း မရှိပေ။ ၁၉ ရာစု နှောင်းပိုင်း အထိ နိုင်ငံခြား ဘာသာစကားအဖြစ် နေ့စဉ် သုံးစွဲနေကြသော်လည်း သုံးစွဲမှုမှာ သိသိသာသာ လျော့ကျလာခဲ့သော်လည်း စပိန်စကားမှ ငှားရမ်းသုံးစွဲထားသော စကားလုံး အများစုကိုမူ ဖိလစ်ပိုင် ဒေသခံ ဘာသာစကားများတွင် ထည့်သွင်း သုံးစွဲနေကြဆဲ ဖြစ်ကာ ^[533] အာရပ်ဘာသာစကားမှာမူ မင်ဒါနောင်းရှိ အစ္စလာမ်ကျောင်းများတွင် သုံးစွဲနေကြသည်။ ^[534] ဆူမတြာ၊ ဆူလာဝေစီ နှင့် ဖိလစ်ပိုင်တို့တွင် ဒေသခံ ဘာသာစကားများ၏ စာအရေးအသားများသည် အစောပိုင်း ဂူဂျာရာတီ စာအရေးအသားများမှ ဆင်းသက်လာသည် ဆိုသော သီအိုရီတစ်ခုကို ၂၀၁၀ ခုနှစ် ဘာကလေ ဘာသာဗေဒ အဖွဲ့အစည်း၏ အစည်းအဝေးတွင် တင်ပြသွားခဲ့သည်။^[535]

ဒေသခံ ဘာသာစကား ၁၉မျိုးကို အရန်ရုံးသုံးဘာသာစကားဖြင့် ညွှန်ကြားရေး သင်ကြားရေးတို့တွင် အသုံးပြုကြသည်။ ၎င်းတို့မှာ အက်ကလန်နွန်၊ ဘိုင်ကော၊ စီဘွာနို၊ ကာဗာကာနိုး၊ ဟီလဂိုင်နွန်၊ အီဘာနာ့ခ်၊ အီလိုကာနို၊ အီဗာတန်၊ ကာပန်ပန်ဂန်၊ ကင်းနရေး-အေ၊ မာဂွင်ဒါနောင်း၊ မာရာနောင်း၊ ပန်ဂါစီနန်၊ ဆမ်ဘယ်၊ ဆူရီဂေါင်နွန်၊ တာဂါးလော့၊ တောဆပ်ဂ်၊ ဝါရေး နှင့် ယာကန် တို့ ဖြစ်ကြသည်။ ^[4] အခြားသော ဒေသခံ ဘာသာစကားများ ဖြစ်သော ကျူရိုနွန်၊ အီဖူဂေါင်း၊ အစ်ဘာယတ်၊ ကာလင်ဂါ၊ ကမာယို၊ ကန်းကနေ၊ မတ်စဘတ်တန်းညို၊ ရွမ်ဘလွန်မနွန်၊ မလေး နှင့် အချို့သော ဗီဆာယန်း ဘာသာစကားများမှာ သက်ဆိုင်ရာ ခရိုင်များတွင် အသုံးများကြသည်။^[536]

ကျွန်းများအတွင်း ဒေသခံမဟုတ်သော ဘာသာစကားများကိုလည်း အချို့ကျောင်းများတွင် သင်ကြားကြသည်။ မန်ဒရင်တရုတ်စကားကို ဖိလစ်ပိုင်တရုတ် အသိုင်းအဝိုင်းအတွက် ဖွင့်လှစ်သော တရုတ်ကျောင်းများတွင် အသုံးပြုကြသည်။ မင်ဒါနောင်းရှိ အစ္စလာမ်ကျောင်းများတွင် ယနေ့ခေတ် အာရပ် စံ ဘာသာစကားကို သင်ရိုးအတွင်း ထည့်သွင်း သင်ကြားသည်။ ^[537]ပြင်သစ်၊ ဂျာမန်၊ ဂျပန်၊ ဟင်ဒီ၊ ကိုရီးယား နှင့် စပိန်ဘာသာစကားတို့ကိုလည်း နိုင်ငံရပ်ခြား ဘာသာစကားကျောင်းများ၏ အကူအညီဖြင့် သင်ကြားကြသည်။^[538] ၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် ပညာရေး ဌာနမှ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံနှင့် မလေးရှားနိုင်ငံသုံး မလေးဘာသာစကားကို စတင်သင်ကြားခဲ့သည်။ ^[539]

ကိုးကွယ်ယုံကြည်မှု

အီလိုကော့စ် နော်တယ်ရှိ သမိုင်းဝင် ပါဝေးဘုရားကျောင်း။ ၁၉၇၃ ခုနှစ်တွင် ဖိလစ်ပိုင် အစိုးရမှ နိုင်ငံတော် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ အမွေအနှစ် အဖြစ် ကြေညာခဲ့ပြီး ၁၉၉၃ ခုနှစ်တွင် ယူနက်စကိုမှ ဘာရော့ဘုရားကျောင်းများ အစုအဝေးအနေနှင့် ၁၉၉၃ တွင် ကမ္ဘာ့အမွေအနှစ်စာရင်းတွင် ထည့်သွင်းခဲ့သည်။

ဖိလစ်ပိုင်သည် တရားဝင်အားဖြင့် ဘာသာတရားတစ်ခုကို နိုင်ငံတော်ဘာသာအဖြစ် ပြဋ္ဌာန်းထားသော နိုင်ငံမဟုတ်သော်လည်း ခရစ်ယာန်ဘာသာသည် အဓိက ကိုးကွယ်သည့် ဘာသာဖြစ်သည်။ ^[540] အခွင့်အရေး ဥပဒေ၏ ပုဒ်မ ၅ (ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံ ဥပဒေ အခန်း ၃ တွင် "ဘာသာတရားတစ်ခုကို ကို ကိုးကွယ်ရန် သို့မဟုတ် လွတ်လပ်စွာကျင့်သုံးခြင်းကို တားမြစ်ရန် အတွက် ဥပဒေပြဋ္ဌာန်းမှု မပြုရ။ ဘာသာတရားဆိုင်ရာ ပြမူခြင်းနှင့် ရှိခိုးခြင်းကို မိမိပျော်မွေ့သလို လွတ်လပ်စွာ လုပ်ပိုင်ခွင့် ရှိပြီး ခွဲခြားဆက်ဆံမှု အရေးပေးမှု မပြုရမည့်အပြင် ထာဝရ ခွင့်ပြုရမည်။ နိုင်ငံသားဆိုင်ရာနှင့် နိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ အခွင့်အရေးအတွက် ပြုမူရန် မည်သည့်ဘာသာရေး စမ်းစစ်မှုမှ မပြုလုပ်ရ။" ဟု ဖော်ပြထားသည်။^[308]

၂၀၁၀ခုနှစ် လူဦးရေစာရင်း အရ ၈၀.၅၈% သော လူဦးရေသည် ကက်သလစ်ဘာသာကို ကိုးကွယ်ကြသည်။ ^[541] ၃၇% သော သူတို့သည် လူစုလူဝေးဝတ်ပြုပွဲသို့ ပုံမှန်တက်ရောက်လေ့ ရှိကြပြီး ၂၉% မှာ အလွန်ဘာသာရေး ကိုင်းရှိုင်းသည်ဟု သိရှိရသည်။^[542][543] ဖိလစ်ပိုင် အင်ဒီပန်းဒန့် ဘုရားကျောင်းသည် လူသိများသော လွတ်လပ်သော ကက်သလစ် ဂိုဏ်းခွဲ တစ်ခု ဖြစ်သည်။^{[544][545][546]}

ပရိုတက်စတင့်မှာ လူဦးရေ၏ ၁၀.၈% ရှိသည်။ ^[547]အများစုမှာ ဧဝံဂေလိ ပရိုတက်စတင့် ဂိုဏ်းခွဲကို ကိုးကွယ်ကြပြီး ၁၉ ရာစုနှင့် ၂၀ရာစုတို့တွင် အမေရိကန် သာသနာပြုများမှ မိတ်ဆက်ခဲ့ခြင်း ဖြစ်ကာ ၎င်းတို့သည် မြောက်လူဇွန်းနှင့် မင်ဒါနောင်းတောင်ပိုင်း တို့တွင် အများအပြား စုဝေးနေကြသည်။ ^[548][549] အစ်ဂလဲရှား နီ ခရစ်စတိုသည် ဖိလစ်ပိုင်ရှိ တစ်ဆူတည်းသောဘုရားဝါဒနှင့် ပြန်လည်ထားသိုရေးဝါဒ ဆိုင်ရာ ထင်ရှားသော ဂိုဏ်းခွဲတစ်ခု ဖြစ်ပြီး လူဇွန်းအလယ်ပိုင်းတွင် ကိုးကွယ်သူများ စုစည်းနေကြသည်။ ^[550][551]

အစ္စလာမ်ဘာသာသည် ဖိလစ်ပိုင်တွင် ဒုတိယ အများဆုံး ကိုးကွယ်သော ဘာသာဖြစ်သည်။ ဖိလစ်ပိုင်တွင် မွတ်စလင်လူဦးရေသည် စုစုပေါင်း လူဦးရေ၏ ၅.၅၇% ရှိသည်ဟု ၂၀၁၀ ခုနှစ် လူဦးရေစာရင်းတွင် ဖော်ပြထားသည်။ ^[541] ထိုဖော်ပြချက်နှင့် ဆန့်ကျင်လျှင် ၂၀၁၂ ခုနှစ်တွင် မွတ်ဆလင် ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ နိုင်ငံတော် ကော်မရှင်မှ ဖိလစ်ပိုင် လူဦးရေမှ ၁၀,၇၀၀,၀၀၀ ဦး သို့မဟုတ် ၁၁% မှာ မွတ်ဆလင် ဖြစ်သည် ဟု ဖော်ပြထားသည်။^[552] အချို့သော မွတ်ဆလင် ပညာရှင်များက ငြင်းချက်ထုတ်သည်မှာ ၂၀၀၀ ခုနှစ် လူဦးရေစာရင်းတွင် မွတ်ဆလင်ဦးရေသည် သိသာစွာ လျော့နည်းနေပြီး အကြောင်းမှာ မွတ်ဆလင်အများစု ရှိသော ဒေသတွင် နေထိုင်သူတို့မှာ လုံခြုံရေးအရ စိုးရိမ်ရမှုနှင့် အစိုးရ ဝန်ထမ်းများပေါ်တွင် မကြည်လင်မှု တို့ကြောင့် နိုင်ငံအတွင်း မွတ်ဆလင်လူဦးရေနှင့် ပတ်သက်၍ တိကျသော အချက်အလက်ကို ရရှိရန် ခက်ခဲသည် ဟု ဆိုသည်။^[553][554] မွတ်ဆလင် အများစုသည် မင်ဒါနောင်းနှင့် အနီးအနားရှိ ကျွန်းများတွင် နေထိုင်ကြသည်။ ^{[555][556][557][558][559]}အများစုမှာ ရှဖီးကျောင်းတော်၏ အောက်မှ ဆွန်နီအစ္စလာမ်ဝါဒကို ကျင့်သုံးကြသည်။ ^[560][561]

တရားဝင် စာရင်းဇယား မရှိသဖြင့် ဘာသာမဲ့ ရာခိုင်နှုန်းကို မသိရပေ။ သို့သော်လည်း လူဦးရေ၏ ၂၁% အထိ ရှိနိုင်သည်။ ^[562][563] ဖိလစ်ပိုင် ဘုရားမဲ့ဝါဒီများနှင့် ဘုရားမယုံဝါဒီများ အဖွဲ့ (PATAS) သည် အကျိုးအမြတ်မထားသော အဖွဲ့အစည်းတစ်ခု ဖြစ်ပြီး အများပြည်သူတို့အား ဘုရားမဲ့ဝါဒနှင့် ဘုရားမယုံဝါဒတို့နှင့် ပတ်သတ်၍ သိရှိနိုင်ရန် ရည်ရွယ်ကာ လူ့အဖွဲ့အစည်းအား အသိပညာပေးပြီး ဘုရားမဲ့ဝါဒနှင့် ဘုရားမယုံဝါဒတို့နှင့် ပတ်သက်သော ဒဏ္ဍာရီများ နှင့် နားလည်မှုအလွဲများကို ဖယ်ရှားပေးသည်။^[564]

ဗုဒ္ဓဘာသာကို လက်ခံကျင့်သုံးနေသော လူဦးရေမှာ ၂% ခန့်မျှ ရှိပြီး တရုတ်လူမျိုးမှ ဆင်းလက်လာသော ဖိလစ်ပိုင်များတွင် စုစည်းနေသည်။ ^{[551][560][565]}

စုစုပေါင်း လူဦးရေ၏ ခန့်မှန်းခြေ ၂% ခန့်မှာ ဖိလစ်ပိုင် ရိုးရာဘာသာတရားများကို ကိုးကွယ်နေကြပြီး ၎င်းတို့သည် ရိုးရာယုံကြည်မှုများကို ကိုးကွယ်နေကြကာ တစ်ခါတစ်ရံတွင် ခရစ်ယာန်ဘာသာနှင့် အစ္စလာမ်ဘာသာတို့နှင့် ရောနှောနေသည်။ ^[551][565]

ကျန်းမာရေး

ဖိလစ်ပိုင်တွင် ပုဂ္ဂလိက ကျန်းမာရေးစောင့်ရှောက်မှုဆိုင်ရာ ဝန်ဆောင်မှုများ များပြားလာခဲ့သည်။ ၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင် ၆၇.၁% သော ကျန်းမာရေး အသုံးစရိတ်သည် ပုဂ္ဂလိက အသုံးစရိတ်မှ ရရှိပြီး ၃၂.၉% မှာ အစိုးရထံမှ ဖြစ်သည်။ ၂၀၁၃ တွင် ကျန်းမာရေး ကဏ္ဍတွင် စုစုပေါင်း အသုံးစရိတ်မှာ ဂျီဒီပီ၏ ၃.၈% မျှ ဖြစ်ပြီး ကမ္ဘာ့ကျန်းမာရေး အဖွဲ့၏ ရည်မှန်းချက်ဖြစ်သော ၅% အောက်တွင် ရှိသည်။ ^[566] ကျန်းမာရေးနှင့် ပတ်သက်သော အသုံးစရိတ်မှာ အစိုးရ အသုံးစရိတ်၏ ၆.၁% ရှိသည်။ လူတစ်ဦးချင်းစီအလိုက် စုစုပေါင်း အသုံးစရိတ်မှာ ပျမ်းမျှငွေလဲနှုန်း ဖြင့် တွက်ချက်မည် ဆိုပါက အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၅၂ ဒေါ်လာမျှ ဖြစ်သည်။ ^[567] ၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် ကျန်းမာရေးအတွက် ဘတ်ဂျက်မှာ ပီဆို ၂၈ ဘီလီယံ (အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၅၉၇ မီလီယံဒေါ်လာ) သို့မဟုတ် လူတစ်ဦးလျှင် ၃၁၀ ပီဆို (၇ဒေါ်လာ) မျှ ဖြစ်သည်။ ^[568]သို့သော်လည်း ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် ဘတ်ဂျက်တိုးမြင့်လာခဲ့ပြီး ဒုစရိုက်အခွန်ဥပဒေ ဟု အများသိကြသော လွှတ်တော် ဥပဒေ ၅၇၂၇ ကြောင့် အခွန်ကောက်ခံမှု တိုးမြှင့်လာသောကြောင့်လည်း ဖြစ်သည်။ ^[569]

ခန့်မှန်းခြေအားဖြင့် ဆရာဝန်ပေါင်း ၉၀,၃၇၀ ဦး သို့မဟုတ် လူ ၈၃၃ ဦးလျှင် ဆရာဝန် တစ်ဦးမျှ ရှိပြီး၊ သူနာပြု ၄၈၀,၉၁၀ ဦး၊ သွားဆရာဝန် ၄၃,၂၂၀ ဦး နှင့် လူ ၇၆၉ဦး အတွက် ဆေးရုံ ခုတင် တစ်ခု ရှိသည်။ ^[567] ကျွမ်းကျင်သော ဆေးကုသသူများကို ထိန်းသိမ်းထားနိုင်ရန် ပြဿနာ ရှိသည်။ သူနာပြု ဘွဲ့ရတို့၏ ၇၀ ရာခိုင်နှုန်းမှာ နိုင်ငံခြားသို့ သွား၍ အလုပ်လုပ်ကြသည်။ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသည် သူနာပြုများ နိုင်ငံခြားသို့ တင်ပို့ရန် အကြီးဆုံး ဆပ်ပလိုင်ယာ ဖြစ်သည်။ ^[570]

၂၀၀၁ ခုနှစ်တွင် ဆေးရုံပေါင်း ၁,၇၀၀ ရှိပြီး ၎င်းတို့ထဲတွင် ၄၀% မှာ အစိုးရက အုပ်ချုပ်လည်ပတ်သော ဆေးရုံများဖြစ်ကာ ၆၀% မှာ ပုဂ္ဂလိက ဆေးရုံများ ဖြစ်သည်။ လူသေဆုံးမှုအတွက် ၂၅% မှာ နှလုံးနှင့်ဆိုင်သော ရောဂါများ ကြောင့်ဖြစ်သည်။ တရားဝင် ခန့်မှန်းချက်အရ ၂၀၀၃ ခုနှစ်တွင် အိတ်ချ်အိုင်ဗွီ ရောဂါပိုးရှိသည်ဟု တင်ပြသူမှာ ၁,၉၆၅ ဦးရှိပြီး ၎င်းတို့ထဲတွင် ၆၃၆ ဦးမှာ အေအိုင်ဒီအက်စ် ရောဂါ ဖြစ်ပွားကြသည်။ ၂၀၀၅ ခုနှစ် အိတ်ချ်အိုင်ဗွီ/အေအိုင်ဒီအက်စ် ရောဂါဖြစ်ပွားသူ ၁၂,၀၀၀ မှ^[571] ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် ၁၇,၄၅၀ဦးသို့ တိုးတက် များပြားလာပြီး ၅,၉၆၅ ဦးမှာ အန်တီရီထရိုဗိုင်ယယ် ကုသမှု ခံယူနေသော်လည်း^[572] ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံသည် အိတ်ချ်အိုင်ဗွီရောဂါ ဖြစ်ပွားမှုနှုန်း နည်းပြီး လူကြီး လူဦးရေ၏ ၀.၁% အောက်သာလျှင် အိတ်ချ်အိုင်ဗွီ ပေါ့ဇတစ် ဖြစ်သည်ဟု ခန့်မှန်းရသည်။ ^[573]

ပညာရေး

ဆန်တို တောမတ် တက္ကသိုလ်အား ၁၆၁၁ ခုနှစ်တွင် တည်ထောင်ခဲ့ပြီးအာရှတွင် ရှေးအကျဆုံး တက္ကသိုလ်တစ်ခု ဖြစ်သည်။

ဖိလစ်ပိုင် တက္ကသိုလ်စနစ်၏ အောက်မှာ ဖိလစ်ပိုင်တက္ကသိုလ် ဒီလီမန်။ ဖိလစ်ပိုင်၏ ယနေ့ခေတ် နာမည်ကြီးများ ပညာသင်ကြားခဲ့ရာ တက္ကသိုလ်ဖြစ်သည်။

ဖိလစ်ပိုင်တွင် သာမန် စာတတ်မြောက်မှုနှုန်း ၉၅.၆% မျှ ရှိပြီး အမျိုးသား ၉၅.၁% နှင့် အမျိုးသမီး ၉၆.၁% တို့ ဖြစ်ကြသည်။ ၂၀၀၈တွင် ဖိလစ်ပိုင်၌ အလုပ်လုပ်နိုင်လောက်သော စာတတ်မြောက်မှုနှုန်း ၈၆.၄၅% ရှိပြီး ၈၄.၂% မှာ အမျိုးသားဖြစ်ပြီး ၈၈.၇% မှာ အမျိုးသမီး ဖြစ်သည်။^[574][575] ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံတော်ဘတ်ဂျက်၏ လျာထားချက်မှ ၁၆.၁၁% ကို ပညာရေးအတွက် အသုံးပြုခဲ့သည်။^[576][577]

ဖိလစ်ပိုင် အဆင့်မြင့် ပညာရေး ကော်မရှင်မှ တက္ကသိုလ် ကောလိပ်ပေါင်း ၂,၁၈၀ ရှိသည်ဟု စာရင်းပြုစုထားပြီး ၎င်းတို့ထဲတွင် ၆၀၇ ခုမှာ အများပြည်သူဆိုင်ရာ တက္ကသိုလ် ကောလိပ်များ ဖြစ်ကြပြီး ၁,၅၇၃ ခုနှစ်မှာ ပုဂ္ဂလိက ကျောင်းများ ဖြစ်သည်။ ^[578] အတန်းများမှာ ဇွန်လတွင် စ၍ မတ်လတွင် ပြီးဆုံးသည်။ ကောလိပ်နှင့် တက္ကသိုလ်အများစုမှာ ဆမ်မက်စတာပြက္ခဒိန် အတိုင်း သွားကြပြီး ပထမ ဆမ်မက်စတာမှာ ဇွန်လမှ အောက်တိုဘာလ အထိ ဖြစ်ကာ ဒုတိယ ဆမ်မက်စတာမှ နိုဝင်ဘာလ မှ မတ်လ အထိ ဖြစ်သည်။ ပညာသင်ကြားနိုင်သော နိုင်ငံခြား ကျောင်းများလည်း ရှိသည်။ ^[281] ၂၀၁၃ ခုနှစ် ကေ-၁၂ ပညာရေး အစီအစဉ်အရ^[579][580] မူလတန်း ၆ နှစ်၊ ဂျူနီယာ အထက်တန်း ၄ နှစ်နှင့် စီနီယာ အထက်တန်း ၂ နှစ်မှာ မသင်မနေရ ဖြစ်သည်။ ^[581]

ပညာရေးတွင် အစိုးရ၏ အေဂျင်စီအချို့ ပါဝင်ဆောင်ရွက်နေကြသည်။ ပညာရေးဌာနသည် မူလတန်း၊ အထက်တန်း နှင့် သင်ရိုးပြင်ပ ပညာရေးတို့တွင် ပါဝင်ဆောင်ရွက်သည်။ နည်းပညာဆိုင်ရာ ပညာရေးနှင့် ကျွမ်းကျင်မှု မြှင့်တင်ရေး အာဏာပိုင် အဖွဲ့ (TESDA) အထက်တန်းနောက်ပိုင်း အလယ်အလတ်အဆင့် ပညာရေးဆိုင်ရာ လေ့ကျင်သင်ကြားမှုများနှင့် မြှင့်တင်မှုများတွင် ပါဝင်ဆောင်ရွက်သည်။ အဆင့်မြင်ပညာရေး ကော်မရှင် (CHED) က ကောလိပ်များနှင့် ဘွဲ့လွန် ပညာရေး အစီအစဉ်များ နှင့် ဘွဲ့များ ကို ကြီးကြပ်ပြီး အဆင့်မြင်ပညာရေးအတွက် စံနှုန်းကို ကြီးကြပ်ထိန်းချုပ်သည်။ ^[582]

၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံတဝှမ်းလုံးရှိ ဒေသ ၁၆ ခု အထူးသဖြင့် မင်ဒါနောင်းရှိ မွတ်ဆလင် ဒေသများတွင် ပညာရေးဌာန၏ အစီအစဉ်အောက်၌ မာဒရစ်ခေါ် မွတ်ဆလင်ကျောင်းများကို ဖွင့်လှစ်ခဲ့သည်။^[583]အများပြည်သူဆိုင်ရာ တက္ကသိုလ်များမှာ ဂိုဏ်းဂဏကင်းစင်သော အဖွဲ့အစည်းများ ဖြစ်ပြီး ထပ်မံ၍ နိုင်ငံတော်ဆိုင်ရာ တက္ကသိုလ် ကောလိပ်များ နှင့် ဒေသဆိုင်ရာ တက္ကသိုလ်ကောလိပ်များဟူ၍ ခွဲခြားထားသည်။ ^[578] ဖိလစ်ပိုင် တက္ကသိုလ် ဆိုသည်မှာ လက်အောက်ခံ တက္ကသိုလ် ၈ ခု ပါဝင်သော နိုင်ငံတော် ဆိုင်ရာ တက္ကသိုလ်စနစ် တစ်ခု ဖြစ်သည်။^[584]

ယဉ်ကျေးမှု

အာတီ-အာတီဟန်ပွဲတော်တွင် ပါဝင်နေသူတစ်ဦး

ဖိလစ်ပိုင်ယဉ်ကျေးမှုသည် အရှေ့တိုင်းယဉ်ကျေးမှုနှင့် အနောက်တိုင်း ယဉ်ကျေးမှုတို့ ပေါင်းစပ်ထားခြင်းဖြစ်သည်။ ဖိလစ်ပိုင်သည် အခြားအာရှနိုင်ငံများတွင် တွေ့ရသော အစိတ်အပိုင်းများကို မလေးတို့ ထံမှ ဆက်ခံသော အမွေဖြင့် ဖော်ပြလေ့ ရှိသလို^[585] ယဉ်ကျေးမှဒအတွင်းတွင် စပိန်နှင့် အမေရိကန်တို့၏ လွှမ်းမိုးမှုများကိုလည်း သိသာစွာ ဖော်ပြနေသည်။ ဘာရီယို ဖီစတာ (ဒိစတြိတ်ပွဲတော်) ဟု ခေါ်သော သူတော်စင်တို့၏ ကောက်သစ်စားပွဲတော်ကို ကျင်းပခြင်းမှာ နေရာအနှံ့တွေ့ရသည်။ ထိုသို့ လူ့အသိုင်းအဝိုင်းအတွင်း ပွဲတော်ကျင်းပေနေသည့်အချိန်မှာ ကောက်သစ်စားခြင်း၊ ဂီတ နှင့် အကတို့ပြုလုပ်ရန် အချိန်ဖြစ်သည်။ အာတီ-အာတီဟန်ပွဲတော်၊ မိုရီယွန်းပွဲတော် နှင့် စီနူလော့ပွဲတော်တို့မှာ လူသိများသော ပွဲတော်များ ဖြစ်သည်။

အချို့သော ရိုးရာများမှာ ပြောင်းလဲလာခြင်းနှင့် ခေတ်ပြောင်းခြင်းကြောင့် တဖြည်းဖြည်း မေ့ပျောက်လာကြခြင်းများ ဖြစ်လေ့ရှိသည်။ ဘာယာနီဟန် ဖိလစ်ပိုင် အမျိုးသား ရိုးရာ အက ကုမ္ပဏီသည် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံတစ်ဝန်းလုံးတွင် တွေ့ရသော ရိုးရာ အကအမျိုးမျိုးကို ထိန်းသိမ်းခြင်းကြောင့် ချီးကျူးကြသည်။ သူတို့သည် သူတို့၏ အထူး ဖျော်ဖြေမှုများဖြစ်သော ဖိလစ်ပိုင် အကများဖြစ်သည့် တီနီကလင်း နှင့် ဆင်ကေးလ် အစရှိသော ဝါးညှပ်အကများကြောင့် နာမည်ကြီးသည်။^[586]

စပိန်တို့၏ အမွေအနှစ်အကြွင်းအကျန် အဖြစ် အမြင်နိုင်ဆုံးမှာ ဖိလစ်ပိုင်တို့ကြားတွင် စပိန်အမည် နှင့် မျိုးရိုးအမည်များ ထည့်သွင်း မှည့်ခေါ်ကြခြင်း ဖြစ်ပြီး သို့သော်လည်း စပိန်အမည်နှင့် မျိုးရိုးအမည်ကို မှည့်ခေါ်သူတိုင်း စပိန်သွေးပါရှိကြသည် မဟုတ်ပေ။ ထိုထူးဆန်းသော အရာမှာ အာရှသားတို့ကြားတွင် တမူထူးခြားနေပြီး စပိန်ဘုရင်ခံချုပ် နာစီဆို ကလာဗယ်ရီရာ ဝိုင် ဇယ်လ်ဒွါ၏ ကိုလိုနီခေတ် အမိန့်ကြောင့် ဖြစ်ပြီး ထိုအမိန့်အရ မျိုးရိုးအမည်များကို စနစ်တကျသုံးစွဲရန်နှင့် စပိန်အမည်များကို အသုံးပြုရန် ပြည်သူများကို ညွှန်ကြားခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ ^[587] လမ်းများ၊ မြို့များ နှင့် ခရိုင်များ၏ အမည် အများအပြား မှာလည်း စပိန်အမည်များ ဖြစ်ကြသည်။

အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားကို နေရာတကာ သုံးစွဲကြခြင်းမှာ ဖိလစ်ပိုင် လူ့အဖွဲ့အစည်းပေါ်တွင် အမေရိကန်တို့၏ ရိုက်ခတ်မှု ဖြစ်သည်။ ထို့အတွက်ကြောင့် အမေရိကန် ပေါ့ပ်ယဉ်ကျေးမှု ရေစီး၏ လွှမ်းမိုးမှုကို လက်ခံရန်အတွက် အသင့်ဖြစ်နေခဲ့သည်။ ထို့အတွက်ကြောင့် အမြန်ချက် အစားအသောက်များနှင့် အမေရိကန်ရုပ်ရှင်နှင့် ဂီတတို့အား သွေးသားထဲမှ နှစ်သက်ခြင်း ဖြစ်ပေါ်စေသည်။ အမြန်ချက် စားသောက်ဆိုင်များကို လမ်းအများအပြားပေါ်တွင် တွေ့ရသည်။ အမေရိကန်တို့၏ တကမ္ဘာလုံးတွင် ရှိနေသော အမြန်ချက် စားသောက်ဆိုင်များမှာ ဈေးကွက်အတွင်း ဝင်ရောက်လာကြသော်လည်း ပြည်တွင်း အမြန်ချက်စားသောက်ဆိုင်များ ဖြစ်ကြသော ဂိုးလ်ဒီလော့ခ် နှင့် အထူးသဖြင့် နိုင်ငံအတွင်း ဦးဆောင်နေသော အမြန်စားသောက်ဆိုင် ဂျော်လီဘီး တို့ ထွက်ပေါ်လာပြီး နိုင်ငံခြားပြိုင်ဘက်များကို အောင်မြင်စွာ ယှဉ်ပြိုင်နိုင်ခဲ့ကြသည်။^[588][589]

ဗိသုကာပညာ

ဗီဂန်ရှိ ကိုလိုနီခေတ်အိမ်များ

စပိန်တို့၏ ဗိသုကာပညာသည် ဖိလစ်ပိုင်တွင် စွဲထင်ကျန်ရစ်ခဲ့ပြီး မြို့များစွာမှာ မြို့လယ် ရင်ပြင် တစ်ခု သို့မဟုတ် "ပလာဇာ မေယာ" ကို ဝိုင်းရံ၍ တည်ဆောက်ကြသည်။ သို့သော်လည်း စပိန်တို့၏ လွှမ်းမိုးမှုခံရသော အဆောက်အဦးပေါင်းများစွာမှာ ဒုတိယကမ္ဘာစစ် အတွင်းက ဖြိုဖျက်ခံခဲ့ရသည်။ ^[58] အချို့သော ဥပမာများမှာ ယနေ့တိုင် ကျန်ရစ်ပြီး နိုင်ငံ၏ ဘုရားကျောင်းများ၊ အစိုးရ အဆောက်အဦးများနှင့် တက္ကသိုလ်များတွင် ဖြစ်သည်။ ဖိလစ်ပိုင်၏ ဘာရော့ခ် ဘုရားကျောင်း ၄ ခုမှာ ယူနက်စကို၏ ကမ္ဘာ့အမွေအနှစ်နေရာ စာရင်းတွင် ပါဝင်ခဲ့ပြီး မနီလာရှိ ဆန် အဂတ်စတင်း ဘုရားကျောင်း၊ အီလိုကော့စ် နော်တဲ ရှိ ပဝေးဘုရားကျောင်း ၊ အီလိုကော့စ်ဆား ရှိ ဆန်တာမာရီယာ ဘုရားကျောင်း၊ အီလိုအီလိုရှိ ဆန်တို တောမတ်စ် ဒီ ဗေလာနျူဗာ ဘုရားကျောင်းတို့ ဖြစ်ကြသည်။ ^[590]အီလိုကော့စ် ဆား ရှိ ဗီဂန်မြို့မှာ ထိန်းသိမ်းထားသော စပိန်စတိုင်လ် အိမ်များ နှင့် အဆောက်အဦးများကြောင့် ထင်ရှားသည်။^[591]

၁၈၉၈ အမေရိကန်တို့ သိမ်းပိုက်ပြီးနောက် ဖိလစ်ပိုင်တွင် ဗိသုကာ ပုံစံအသစ် မွေးဖွားလာခဲ့သည်။ ထို့အတွက်ကြောင့် အစိုးရ အဆောက်အဦးများနှင့် အာ့တ်ဒီကို စတိုင်လ် ပြဇာတ်ရုံများကို တည်ဆောက်ခဲ့ကြသည်။ အမေရိကန်တို့ ရှိနေစဉ်အချိန်တွင် မနီလာမြို့၏ အစိတ်အပိုင်း အချို့အား ဒန်နီယယ် ဘာဟမ်၏ ဗိသုကာ ဒီဇိုင်းနှင့် မာစတာပလန်များကို အသုံးပြု၍ မြို့ပြ အစီအစဉ် ရေးဆွဲခြင်းကို ဆောင်ရွက်ခဲ့ကြသည်။ ဘာဟမ်၏ အစီအစဉ်များထဲတွင် အစိုးရ အဆောက်အဦးများကို ဂရိ နှင့် နီယိုကလပ်စစ်ကယ် ပုံစံ ဗိသုကာပုံစံများဖြင့် တည်ဆောက်ခြင်းလည်း ပါဝင်သည်။ ^[592] အီလိုအီလိုမြို့တွင် အမေရိကန်တို့ သိမ်းပိုက်ထားစဉ်အချိန်က တည်ဆောက်ခဲ့သော ကိုလိုနီခေတ် အဆောက်အအုံများကို ယနေ့တိုင် တွေ့မြင်နိုင်သေးသည်။ စီးပွားရေးဆိုင်ရာ အဆောက်အဦးများ၊ အိမ်များ နှင့် ဘုရားရှိခိုးကျောင်းများလည်း အများအပြား ရှိပြီး အထူးသဖြင့် အီလိုအီလိုရှိ ကယ်လီရီးယဲလ် အရပ်တွင် တွေ့မြင်နိုင်သည်။^[593]

သို့သော်လည်း နိုင်ငံ၏ အချို့ဒေသများဖြစ်သော ဘာတားနစ် ကဲ့သို့သော ဒေသများတွင် အနည်းငယ်ကွဲပြားပြီး စပိန်ပုံစံ ဗိသုကာ ပညာနှင့် ဖိလစ်ပိုင်ပုံစံ ဗိသုကာများမှာ ကွဲပြားသောနည်းဖြင့် ရောနှောပေါင်းစပ်ကြပြီး ရာသီဥတုကြောင့် ဖြစ်သည်။ ထုံးကျောက်များနှင့် သန္တာကျောက်များကို အဆောက်အအုံသုံး ပစ္စည်းများ အဖြစ် အသုံးပြုကြသည်။ ^[594] အစ်ဒ်ဂျန်း နှင့် အိုင်ဗာတန် ရဲတိုက်များမှာ ဖိလစ်ပိုင်တစ်နိုင်ငံလုံးကို စပိန်တို့ မသိမ်းပိုက်မီ အချိန်က လူတို့၏ အဓိက ခိုလှုံရာ နေရာများ ဖြစ်ခဲ့သည်။ ^[595]

ဂီတ

ဟာရာနာ လူပျိုလှည့်ရိုးရာ၊ ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ သိင်္ဂါရရသမြောက်သော ရိုးရာဂီတကို ပေါင်းစပ်ခြင်း

ဖိလစ်ပိုင်ဂီတသည် အခြားနိုင်ငံများ၏ ကိုလိုနီပြုမှုအောက်တွင် ကွဲပြားသော လွှမ်းမိုးမှုများကြောင့် လျင်မြန်စွာ ပြောင်းလဲတိုးတက်လာခဲ့သည်။ စပိန်တို့ ကျွန်းများကို မအောင်နိုင်မီ အချိန်က ဂီတအများစုမှာ သဘာဝမှ အမှတ်ရစရာများ သို့မဟုတ် အလွန်အမင်း လွှမ်းမိုးမှုများ ရှိသည်။ လူမျိုးစုဂီတ၏ ဥပမာ အချို့မှာ အီဖူဂေါင်းရှိ တီဘိုလီလူမျိုး နှင့် အမ်ဘိုဟာတိုလူမျိုးတို့၏ ကိုယု နို တီဘူလာ ဖြစ်သည်။ ထိုအမျိုးအစားသည် မောင်းတီးသော ဂီတနှင့် တွဲဖက်လေ့ ရှိပြီး ထင်ရှားသော တူရိယာတစ်ခုမှာ ကူလင်တန်း ခေါ် ကြေးနောင်ပတ္တလားဖြစ်သည်။

စပိန်ခေတ်အတွင်းတွင် ရွန်ဒဲလျာဂီတ ဟု ခေါ်သော မယ်ဒလင်ကဲ့သို့သော တူရိယာများသုံးသည့် ရိုးရာကြိုးတပ်တူရိယာဝိုင်းမှာ နေရာအနှံ့ရှိသည်။ ဖိလစ်ပိုင်တွင် ရွန်ဒဲလျာ ဆိုသည်မှာ မည်သည့် ကြိုးတပ်တူရိယာကို မဆို ပလက်ထရွမ် သို့မဟုတ် လက်ခတ်ဖြင့် တီးခြင်းကို ဆိုလိုသည်။ ဖိလစ်ပိုင် တူရိယာများမှာ ဒေသတွင်းရှိသော ဖိလစ်ပိုင်သစ်များကို သုံး၍ ပြုလုပ်ကြပြီး ပလက်ထရွမ် သို့မဟုတ် လက်ခတ်မှာ လိပ်ခွံကို သုံး၍ ပြုလုပ်ကြသည်။ အခြား ရွန်ဒဲလျာတွင် သုံးသော ကြိုးတပ်တူရိယာများမှာ ဖိလစ်ပိုင်တွင်သာ တွေ့ရသော ၁၄ ကြိုးတပ် ဘန်ဒါရီယာခေါ် ကိရိယာ၊ လောက်ဒ်၊ အော်တေဗီနာ၊ ဆယ်နှစ်ကြိုးတပ် ဂစ်တာ၊ အူကူလီလီ၊ ဘာဂျို ဒီ အူးနပ်စ် သို့မဟုတ် ဒယ်ဘယ်ဘေ့စ်၊ ဂစ်တာရွန် မက္ကဆီကာနို နှင့် အခြား ဂစ်တာပေါ်တွင် အခြေခံ၍ ပုံစံထုတ် ပြုလုပ်ထားသော ဖိလစ်ပိုင်ထုတ် တူရိယာများ ဖြစ်သည်။ ဟာရာန လူပျိုလှည့် ဂီတ နှင့် ကွန်ဒီမန် ဂီတတို့မှာ လူပျိုလှည့်ရိုးရာများတွင် သီချင်းဆို တီးမှုတ်ရာ၌ အများအားဖြင့် တီးမှုတ်သီဆိုလေ့ ရှိကြသည်။^[596]

မာဆယ်လို အာဒိုနေ (အော်ဂင်သမား)၊ ဆင်ပလစ်စီယို ဆိုလစ် (အော်ဂင်သမား) ၊ ဒီယဲဂို စီ ပီရက်ဇ် (စန္ဒယားဆရာ)၊ ယိုဆေး ကွန်ဆဲကို (စန္ဒရားဆရာ) နှင့် ဒွန်နာ ဒိုလိုရက်စ် ပါတာနို (တေးရေးဆရာ) တို့မှာ ယနေ့ခေတ်တွင် နာမည်ကျော်သော ဂီတပညာရှင်များ ဖြစ်သည်။ ယနေ့ခေတ်တွင် အမေရိကန်တို့၏ ပေါ့ပ်ယဉ်ကျေးမှုမှာ ဖိလစ်ပိုင်တွင် အလွန်အမင်း နေရာယူထားပြီး စပိန်ခေတ်မှ အမေရိကန်တို့ သိမ်းပိုက်ရာတွင် ပေါ်ပေါက်လာခြင်း ဖြစ်သည်။ ကိုရီးယား ပေါ့ပ်ဂီတနှင့် အတူ ထို ဂီတနှစ်ခုတို့မှာ လတ်တလော မီဒီယာရှိ ဂီတဇာတ်ခုံကို လွှမ်းမိုး နေရာယူထားကြသည်။ ^[597][598] သို့သော်လည်း စပိန်လွှမ်းမိုးသော ရိုးရာဂီတမှာ ပြန်လည်ရှင်သန်လာနိုင်ပြီး ဖိလစ်ပိုင် မာဒရစ်ဂယ် ဆင်းဂါး ကဲ့သို့သော သံပြိုင်ဂီတအဖွဲ့များ နိုင်ငံအတွင်း အဝင်အထွက် ပြုနေမှု၏ ကျေးဇူးကြောင့် ဖြစ်သည်။^[599]

အက

ဆင်ကေး ခေါ် စပိန်ခေတ်မတိုင်မီက မာရာနောင်း သူကောင်းမျိုးတို့ကို ဖော်ပြနေသော အက

ကာရီညိုဆာ ခေါ်သော စပိန်ခေတ်က ဖိလစ်ပိုင် ရိုးရာ လူပျိုလှည့်အက

ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ ဂီတ ပြောင်းလဲလာသကဲ့သို့ပင် အကသည်လည်း အစဉ်တစိုက် ပြောင်းလဲနေသည်။ ကိုလိုနီခေတ်မတိုင်မီက ဖိလစ်ပိုင်တွင် အမျိုးမျိုး ကွဲပြားသော လူမျိုးစုတို့မှာ များပြားလှစွာသော လူမျိုးစု အကများ ရှိခဲ့သည်။ ထိုသို့ ဖြစ်ရခြင်းမှာ ဖိလစ်ပိုင်သည် ကျွန်းစုနိုင်ငံဖြစ်သောကြောင့် အမျိုးမျိုးကွဲပြားသော အကများ ပေါ်ပေါက်လာခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။ လူဇွန်းနှင့် ဗီဆာယားတို့တွင် စပိန်တို့ ရောက်မလာမီ အချိန်အထိ လူမျိုးစုအကများကို ပိုမိုရင်းနှီးကြသည်။ မင်ဒါနောင်းတွင်မူ မွတ်ဆလင်တို့ အတုကို ယူထားသော အကများ ပိုမိုများပြားပြီး စပိန်တို့၏ လွှမ်းမိုးမှုမှာ ဇမ်ဘိုရန်းဂါးတွင် အနည်းငယ်မျှသာ သက်ရောက်မှု ရှိသည်။

ဖိလစ်ပိုင်တွင် နေရာတကာတွေ့ရသော အကများကို လူမှုရေးအခမ်းအနားများဖြစ်ကြသော ရိုးရာပွဲများ၊ ဟာသပွဲများ၊ နေ့စဉ်ဘဝများ နှင့် ပါတီများတွင် တွေ့ရသည်။ စပိန်ခေတ်တွင် အကအများစုမှာ ရွန်ဒဲလျားဂီတဖြင့် တွဲဖက်လေ့ရှိပြီး အများအားဖြင့် ယဉ်ကျေးမှုအတွင်း တဖြည်းဖြည်း ပေါင်းစပ်လာသော ၁၄ကြိုးတပ် ဘန်ဒါရီယားခေါ် ဖိလစ်ပိုင်တို့ တီထွင်ထားသော တူရိယာ သို့မဟုတ် အခြားဒေသတွင်း တီထွင်ထားသော ကြိုးတပ်တူရိယာများကို အသုံးပြုလေ့ ရှိကြသည်။

ထင်ရှားသော အကတစ်ခုမှာ တီနီကလင်း ဟု ခေါ်ပြီး ရွန်ဒဲလျား ဂီတသမားအဖွဲ့မှာ ဝါးလုံးနှစ်ချောင်း၏ ရိုက်ခတ်သံနှင့်အတူ တီးခေတ်ကြသည်။ ပုံမှန်အားဖြင့် ထိုအက အစတွင် အမျိုးသားများနှင့် အမျိုးသမီးများ "ကျေးလက်နှင့် မြို့ပြသားတို့ ရောစပ်ခြင်း" ဇာတ်ကွက်ကို သရုပ်ဆောင်ကြသည်။ အကသမားများသည် တစ်ဖက်တစ်ချက်မှ ကိုင်ထားပြီး ရိုက်ခတ်နေသော ဝါးလုံးများကြားမှ လှုပ်ရှားကြသည်။ နောက်ဆုံးတွင် ဝါးလုံတစ်စုံ အချင်းချင်း ကန့်လန့်ဖြတ်ခြင်းကို ပြသသည်။ ထိုသို့ ဝါးလုံး အသုံးပြုသော မွတ်ဆလင် ပုံစံအကကို စင်ကေး ဟု ခေါ်သည်။ ^[600]

ကာရီညိုဆာခေါ် စပိန်ဖိလစ်ပိုင် အကမှာ "ဖိလစ်ပိုင်၏ အမျိုးသား အက" ဟု တရားဝင် မဟုတ်သော်လည်း သတ်မှတ်ကြသည်။ ၎င်းမှာ နှစ်ပါးသွားအကဖြစ်ပြီး အမျိုးသမီးမှာ ယပ်တောင် သို့မဟုတ် လက်ကိုင်ပုဝါကို ကိုင်ထားပြီး ၎င်းမှာ စုံတွဲအနေနှင့် သိင်္ဂါရရသမြောက်သော ဇာတ်ကွက်ကို ကပြရာ၌ အဓိက အခန်းကဏ္ဍမှာ ပါဝင်ခဲ့သည်။

ယနေ့ခေတ် မော်ဒန် နှင့် ပို့စ်မော်ဒန် ကာလတွင် ရှိသော အကများမှာ နူးညံ့သော ဘဲလေး အကမှ လမ်းပေါ်မှ အကစတိုင်လ် ဘရိတ်ဒန့်စ် အထိ အမျိုးမျိုး ရှိသည်။ ^[601]

မျက်မြင်အနုပညာ

ဘာနာဝေး အီဖူဂေါင်း စပါးနတ်ကို သစ်သားဖြင့် ထွင်းထုထားပုံ

ဂျွမ်လူနာ၏ စပိုလီရာရီယမ် (၁၈၈၄)

အိုးလုပ်ငန်းနှင့် ယက်ကန်းလုပ်ငန်းတို့သည် ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ အနုပညာဆိုင်ရာ ဒီဇိုင်းကို ပထမဆုံး ဖော်ပြသော အနုပညာပုံစံများဖြစ်ပြီး နိုင်ငံတဝှမ်းရှိ ကျောက်ဂူနေထိုင်မှုများမှ သက်သေအဖြစ် ကျန်ခဲ့သည်။ ၎င်းတို့ထဲတွင် အများစုမှာ လူပုံစံ လုပ်ထားသော မြေထည်ခရားများဖြစ်ပြီး ဘီစီ ၅ ခုနှစ်မှ အေဒီ ၂၂၅ ခုနှစ်အတွင်းဟု ခန့်မှန်းရသည်။ ယက္ကန်းလုပ်ငန်းကို အမျိုးသမီးများက အများစု ပြုလုပ်ကြပြီး အဘာကာ၊ နာနတ်သီး၊ ဝါ နှင့် သစ်ခေါက်တို့မှ ရသော အမျှင်များကို သုံး၍ အဝတ်အထည်များ၊ ကော်ဇောများနှင့် ဦးထုပ်များ ပြုလုပ်ကြသည်။ ဆန်ပြောင်းစသော အစေ့များ နှင့် အခြားအစားအသောက်များကို သယ်ယူရန် ခြင်းတောင်းများကို သုံးကြသည်။ ^[602][603]

အစောပိုင်း ဖိလစ်ပိုင် ပန်းပုရုပ်များတွင် ရှေ့ပိုင်း ဝစ်လစ်စလစ်ပုံ ရှိကြသည်။ အစောဆုံး ပုံစံများထဲမှ တစ်ခုမှာ ဘူလိုး ဟု ခေါ်ပြီး အီဖူဂေါင်းလူမျိုးတို့မှ လယ်ယာမြေသာယာဝပြောမှု အတွက် သေချာစေရန် သုံးကြခြင်းဖြစ်သည်။ ထိုပန်းပုရုပ်များ၏ နဂိုမူလ အလုပ်မှာ ၎င်းတို့ကို ဖန်တီးသော လူမျိုးစုများ၏ ပွဲတော်များနှင့် ယုံကြည်မှုများနှင့် ဆက်စပ်နေသည်။ အာရပ်နှင့် ရုရှား သာသနာပြုများမှလည်း ဖန်သားဖြင့် ပြုလုပ်ထားသော အရုပ်များဖြစ်သော အိုကေး ပုံစံ အရုပ်များကို ယူဆောင်လာကြသည်။ ထိုသို့သော ပန်းပုရုပ်များမှာ ဆူလူးအား အစ္စလာမ်ဘာသာ အဖြစ် ပြောင်းလဲရာမှ စတင်ခဲ့သည်။ စပိန်တို့၏ ကိုလိုနီပြုခြင်းသည်လည်း ဖိလစ်ပိုင်တို့ အနေနှင့် ချစ်မြတ်နိုးသော အရာများကို ပန်းပုရုပ် ထုလုပ်ခြင်းအား မတားဆီးခဲ့ပေ။ ထိုအချိန်တွင် နတ်များနှင့် သူတော်စင်များ၏ ပန်းပုရုပ်များကို သုံး၍ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးတို့အား ခရစ်ယာန် တရားစာများကို သင်ကြားပေးခဲ့ကြသည်။ အမေရိကန် ကိုလိုနီကာလ အတွင်းတွင်လည်း ကိုးကွယ်သူများအနေနှင့် ၎င်းတို့ ယုံကြည်မှုကို ပန်းပုထု၍ ဘုရားကျောင်းများကို အလှဆင်ရန် အတွက် တားဆီးခဲ့ခြင်း မရှိပေ။ သို့သော်လည်း ပညာရေး တိုးတက်လာပြီး လူတို့ ချမ်းသာကြွယ်ဝလာကြပြီးနောက် အနုပညာရှင် အများစုသည် ဘာသာရေးဆိုင်ရာ အရုပ်များ ထုလုပ်ရာမှ ဘာသာရေးနှင့်မဆိုင်သော ပုံများဘက်သို့ ရွှေ့ပြောင်းလာခဲ့ကြသည်။ ^[604]

ဒါမီယန် ဒိုမင်ဂိုတို့ကဲ့သို့ အစောပိုင်း ခေတ်သစ်ပန်းချီဆရာတို့၏ ပန်းချီကားများတွင် ဘာသာရေးဆိုင်ရာ ဆက်နွယ်မှုများ အများအားဖြင့် ရှိနေသေးသော်လည်း ဂျွမ်လူနာနှင့် ဖဲလစ် ဟီဒယ်လ်ဂိုတို့၏ ပန်းချီကာများသည် နိုင်ငံရေးဘက်သို့ ပြသနေကြသည်။ ပထမဆုံး ဖိလစ်ပိုင် အမျိုးသား ပန်းချီဆရာ ဖာနန်ဒို အေမောဆိုလိုသည် ပို့စ်မော်ဒန် အနုပညာကို အသုံးပြု၍ ပန်းချီကားများကို ဖန်တီးခဲ့ပြီး ၎င်းတို့မှ ဖိလစ်ပိုင်၏ ယဉ်ကျေးမှုများကို ပြသနေကြကာ အခြားသော ပန်းချီဆရာများဖြစ်သော ဖာနန်ဒို ဇိုဘယ် အစရှိသူတို့သည် သရုပ်မှန်ဝါဒ နှင့် အက်စထရပ် နည်းစနစ်များကို သုံးခဲ့ကြသည်။

ယနေ့ခေတ်တွင် အာ့တ်ဒီကော် စတိုင်လ်တွင် ပန်းပုထုခြင်းအား ဗိသုကာ ပညာနှင့်ပေါင်းစပ်၍ ဖန်တီးကြသည်။ ထိုဥပမာများကို နိုင်ငံတဝှမ်းရှိ ပန်းပုရုပ်များတွင် တွေ့မြင်နိုင်ပြီး အထူးသဖြင့် အများပြည်သူဆိုင်ရာ ပန်းခြံများနှင့် ဟင်းလင်းပြင်များတွင် ဖြစ်သည်။ ^[605]

စံနှုန်းတန်ဖိုးများ

ယေဘုယျအားဖြင့် ဖော်ပြရမည်ဆိုပါက ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးတို့၏ ထင်ရှားသော စံနှုန်းတန်ဖိုးများမှာ လူအချင်းချင်း မှီခိုဆက်နွယ်နေခြင်းစနစ်ဖြစ်ပြီး အထူးသဖြင့် အမျိုးတော်စပ်မှုများ၊ လုပ်ဆောင်ပေးရန်ရှိမှုများ၊ သူငယ်ချင်းဖြစ်မှုများ၊ ဘာသာရေး (အထူးသဖြင့် ခရစ်ယာန်ဘာသာ) နှင့် စီးပွားရေးဆိုင်ရာ ဆက်နွယ်မှုတို့ ဖြစ်ကြသည်။ ^[606]

ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ တန်ဖိုးများမှာ အများစုသော အပိုင်းများတွင် လူမှုရေးဆိုင်ရာ သင့်မြတ်မှုများကို ထိန်းသိမ်းခြင်း၌ ဗဟိုပြုလျက် ရှိပြီး အဖွဲ့အစည်းအတွင်း အများကလက်ခံရန် ဆန္ဒက တွန်းအားပေးမှု အဖြစ်ရှိနေသည်။^[607] ထိုတန်ဖိုးများမှ သွေဖည်မသွားစေရန် အဓိက အတားအဆီးမှာ "ဟီရာ" ဆိုသော အတားအဆီးဖြစ်ပြီး အကြမ်းအားဖြင့် ဘာသာပြန်မည် ဆိုပါက "ရှက်တတ်မှု" နှင့် "အာမို ပရိုပီရို " ခေါ် "ဂုဏ်သိက္ခာ" တို့ ဖြစ်ကြသည်။^[607] လူမှုရေးဆိုင်ရာ လက်ခံနိုင်မှု၊ အစုအဖွဲ့မှ လက်ခံမှု နှင့် အဖွဲ့အစည်းအတွင်း ပါဝင်နိုင်မှုတို့သည် အဓိက ဂရုစိုက်ကြသော အချက်များ ဖြစ်သည်။ အခြားသူများက မည်သို့မည်ပုံ ထင်မြင်ယူရမည်၊ ပြောဆိုမည်၊ ပြုလုပ်မည် စသည်တို့ကို ဂရုစိုက်ခြင်းသည် ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးတို့ကြား လူမှုရေးဆိုင်ရာ အပြုအမူများကို အပြင်းအထန် လွှမ်းမိုးမှုရှိသည်။^[608]

ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးတို့၏ တန်ဖိုးများ၏ အခြားအစိတ်အပိုင်း တစ်ခုမှာ အနာဂတ်အတွက် အကောင်းမြင်မှု၊ လက်ရှိအခြေအနေ နှင့် အဖြစ်အပျက်များပေါ်တွင် အဆိုးမြင်မှု၊ အခြားသူများအပေါ်တွင် စိုးရိမ်ပူပန်မှု နှင့် ဂရုစိုက်မှု၊ သူငယ်ချင်းအပေါင်းအသင်းရှိမှုနှင့် ဖော်ရွေမှု၊ ဧည့်ဝတ်ပြူငှာသော အမူအကျင့်ရှိမှု၊ ဘာသာရေး ကိုင်းရှိုင်းမှု၊ မိမိဘာသာနှင့် အခြားသူများအပေါ် လေးစားမှု၊ အမျိုးသမီးများအား လေးစားမှု၊ ဘုရားသခင်အား ကြောက်ရွံ့မှု၊ လိမ်လည်မှုနှင့် ခိုးယူမှုတို့အား ရွံမုန်းခြင်း တို့ ဖြစ်ကြသည်။ ^[609]

ဟင်းလျာများ

ထိပ်ဆုံးဘယ်ဘက်မှစ၍ လက်ယာရစ် လွန်ပီယာ၊ အာဒိုဘို၊ ဟလိုဟလို၊ စိစစ်

ဖိလစ်ပိုင် ဟင်းလျာများသည် မလာယို-ပိုလီနီးရှန်း မူလအစမှ ရာစုနှစ်ပေါင်းများစွာ အတွင်း တဖြည်းဖြည်း ပြောင်းလဲလာခဲ့ကာ စပိန်၊ တရုတ်၊ အမေရိကန် နှင့် အခြား အာရှ အစားအသောက်တို့၏ လွှမ်းမိုးမှုများဖြင့် ဒေသတွင်း ရနိုင်သော ဟင်းချက်စရာများ နှင့် ဖိလစ်ပိုင် ဟင်းလျာများဖြင့် ပေါင်းစပ်၍ သီးသန့်ထင်ရှားသော ဖိလစ်ပိုင် ဟင်းလျာများ ဖြစ်အောင် ဖန်တီးလာနိုင်ခဲ့သည်။ ဟင်းလျာများတွင် အလွန်ရိုးရှင်းသော ငါးခြောက်ကြော် နှင့် ထမင်းမှစ၍ စားပွဲများအတွက် ချက်ပြုတ်ကြသော ပါအဲလာ နှင့် ကိုစီဒိုတို့ အထိ ကြီးကျယ်သော ဟင်းလျာများ အမျိုးမျိုး ပါဝင်ကြသည်။ ^[589][610]

ထင်ရှားသော ဟင်းလျာများမှာ လေချွန်း၊ အာဒိုဘို၊ ဆီးနီးဂန်း၊ ကာရီ-ကာရဲ၊ တာပါ၊ ပါတာအကြွပ်၊ ပန်ဆစ်၊ လွန်ပီယာ နှင့် ဟလိုဟလို တို့ဖြစ်ကြသည်။ ချက်ပြုတ်ရာတွင် သုံးကြသော ဒေသတွင်း ဟင်းချက်စရာများမှာ ကလာမန်စီ၊ အုန်းသီး၊ ဆာဘား ငှက်ပျောပု၊ သရက်သီး၊ အူဘေး၊ နို့ငါး နှင့် ငံပြာရည်တို့ ဖြစ်ကြသည်။ ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ ရသာခံမှုမှ အရသာအပြည့်အဝရှိသော အစာများကို နှစ်သက်ကြသော်လည်း ဟင်းလျာများမှာ အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံများကဲ့သို့ မစပ်ကြပေ။ ^[589][610]

ဖိလစ်ပိုင်တို့သည် အခြားသော အာရှသားများကဲ့သို့ တူကိုသုံး၍ စားသောက်လေ့ မရှိကြပဲ အနောက်တိုင်း စားသောက်ကိရိယာ တို့ကို အသုံးပြုကြသည်။ ဖြစ်နိုင်ခြေ ရှိသည့် အကြောင်းမှာ ထမင်းသည် အဓိက စားသောက်သည့် အစားအစာဖြစ်ပြီး ဖိလစ်ပိုင်ဟင်းလျာများတွင် လူကြိုက်များကြသည်မှာ စတူး နှင့် အရည်ပါသော ပင်မဟင်းလျာများဖြစ်ကြသောကြောင့် ဖြစ်နိုင်သည်။ ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ ထမင်းစား စားပွဲတွင် တွေ့ရသော စားသောက်ကိရိယာမှာ ဇွန်းနှင့် ခက်ရင်းဖြစ်ပြီး ခက်ရင်းနှင့် ဓား မဟုတ်ပေ။^[611]

ရိုးရာအရ လက်ဖြင့်စားသော နည်းကို ကမာရန်း ဟုခေါ်ပြီး ညာဘက်လက်ကိုဆေး၍ လက်ဖြင့်စားခြင်း ဖြစ်ကာ ^[612] ယခင်က မြို့ပြမဖြစ်သေးသောနေရာများအတွင် အမြဲတစေ တွေ့ရလေ့ ရှိသည်။ ^[613] သို့သော်လည်း ဖိလစ်ပိုင်အစားအစာများကို အခြားလူမျိုးများသို့ မိတ်ဆက်ပေးကြသော ဖိလစ်ပိုင်စားသောက်ဆိုင်များကြောင့်လည်းကောင်း မြို့ပြသား ဖိလစ်ပိုင်များကြောင့် လည်းကောင်း ကမာရန်း စာသောက်ခြင်းမှာ ရေပန်းစားသည်။ လတ်တလော ဖြစ်နေသော ပုံစံတွင် "ဘူဒယ်ဖိုက်" (ဖိလစ်ပိုင် စစ်တပ်မှ စ၍ နာမည်ပေးပြီး ရေပန်းစားလာခဲ့သည်။) ဟု ခေါ်ပြီး ငှက်ပျောရွက်များကို ခင်း၍ ပန်းကန်ကြီးကဲ့သို့ ခင်းကျင်းပြီး ထိုအပေါ်တွင် ထမင်းနှင့် ဖိလစ်ပိုင်ဟင်းလျာများကို အတူတူခင်းကျင်း၍ ဆွေမျိုးများကြား၊ သူငယ်ချင်းများကြား နှင့် ရပ်ဆွေရပ်မျိုးများကြား ကမာရန်း အစားအသောက်အဖြစ် အတူစားကြခြင်း ဖြစ်သည်။^[614]

စာပေ

ဟိုဇေး ရီဇား သည် စာပေလှုပ်ရှားမှုဖြင့် ဖိလစ်ပိုင်တော်လှန်ရေးကို အစပျိုးခဲ့သူ ဖြစ်သည်။

ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ ဒဏ္ဍာရီများသည် ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးတို့၏ ရိုးရာ ပါးစပ်ပြောများမှ တဆင့် အဆင့်ဆက် လက်ဆင့်ကမ်းလာခဲ့ကြသည်။ တိုင်းရင်းသား မျိုးနွယ်စု တစ်ခုချင်းစီတို့၌ သီးသန့်ဖြစ်သော ၎င်းတို့၏ ကိုယ်ပိုင် ပုံပြင်များနှင့် ဒဏ္ဍာရီများ ရှိကြသော်လည်း ဟိန္ဒူနှင့် စပိန်တို့၏ လွှမ်းမိုးမှုများကို အများအပြား တွေ့ရသည်။ ဖိလစ်ပိုင်တို့၏ ဒဏ္ဍာရီ များတွင် သဘာဝလွန် အကောင်ကြီးများအကြောင်း သို့မဟုတ် ၎င်းတို့ပါဝင်သော အကြောင်းများဖြစ်ပြီး အက်ဆဝမ် ခေါ် ဖိလစ်ပိုင်စုန်း၊ မနာနန်ဂယ်ခေါ် လူသားစား သွေးသောက်စုန်း၊ ဒီဝါတာ/အန်ကန်တို့ ခေါ်နတ်များ နှင့် သဘာဝ အကြောင်းတို့ ဖြစ်ကြသည်။ ဖိလစ်ပိုင် ဒဏ္ဍာရီများတွင် ထင်ရှားသော သူများမှာ မာရီယာ မာကီလင်းနတ်သမီး၊ လမ်အမ်းဇာတ်လမ်း၊ ဆရီမာနွတ်ငှက် တို့ဖြစ်ကြသည်။ ^[615]

ဖိလစ်ပိုင်စာပေများသည် ဖိလစ်ပိုင်ဘာသာ၊ စပိန်ဘာသာနှင့် အင်္ဂလိပ်ဘာသာတို့ဖြင့် ရှိကြသည်။ အထင်ရှားဆုံး စာပေများကို ၁၇ ရာစုနှင့် ၁၉ ရာစုအတွင်း ဖန်တီးခဲ့ကြသည်။ အဒါနာ သည် ဥပမာ တစ်ခု ဖြစ်ပြီး ၎င်းမှာ ကျော်ကြားသော ဇာတ်လမ်းရှည်ကြီးတစ်ခု ဖြစ်၍ ဟိုဆေး ဒီလာ ခရပ်ဇ် သို့ ဟူဆန် ဆီဆူးမှာ သူနှင့် နာမည်တူ ပဉ္စလက်ငှက် တစ်ကောင် အကြောင်းရေးဖွဲ့ထားခြင်း ဖြစ်သည်။ ^[616]ဖလော်ရန်တေး အက် လောရာ ကို ရေးဖွဲ့သော ဖရန်စစ်စကို ဘာလာတပ်စ် အမည်ရသည့် ကဗျာဆရာနှင့် ပြဇာတ်ရေးဆရာမှာ ဖိလစ်ပိုင်စာပေတွင် အများထက် သာလွန်ထူးကဲစွာ ကျော်ကြားသူ တစ်ဦး ဖြစ်သည်။ ဟိုဇေး ရီဇား မှ နိုလီမီ တန်ဂျီရီ (ငါ့ကိုထိမှာလား) နှင့် အယ်လ် ဖလစ်ဘတ်စတာရစ်စမို (လွှတ်တော်တွင် ဥပဒေကိုပိတ်ဆို့ခြင်း သို့မဟုတ် လောဘရပ်ဝန်း) ဆိုသော ဝတ္ထုနှစ်ပုဒ်ကို ရေးခဲ့သည်။ သူ့အား နိုင်ငံတော် သူရဲကောင်းဟု သတ်မှတ်ကြသည်။ ^[617] စပိန်တို့ အုပ်စိုးမှု၏ မတရားမှုများကို သူ၏ ဖော်ပြချက်နှင့် သေနတ်ဖြင့် ဝိုင်းပစ်သတ် ကွပ်မျက်ခံရခြင်းကြောင့် သေဆုံးရခြင်းတို့သည် အခြား ဖိလစ်ပိုင် တော်လှန်ရေး သမားတို့အား လွတ်လပ်ရေး ရယူရန် အားဖြစ်စေခဲ့သည်။^[618]အချို့သော ဖိလစ်ပိုင် စာရေးဆရာများ ဖြစ်သည့် အန်န် ဗွီ အမ် ဂွမ်ဇာလတ်၊ အမာဒို ဗွီ ဟာနန်ဒက်ဇ်၊ ဖရန်စစ်စကို အာဆဲလာနာ၊ နစ် ဂျိုရာကွင် ၊ အက်ဖ် ဆီအိုနေးလ် ဟိုဆေး နှင့် အခြားသူ အမြောက်အမြား တို့မှာ ဖိလစ်ပိုင် နိုင်ငံတော် အနုပညာရှင် ဆု ချီးမြှင့်ခြင်း ခံခဲ့ရသည်။

မီဒီယာ

ဖိလစ်ပိုင်တို့သည် မီဒီယာများတွင် ဖိလစ်ပိုင်ဘာသာနှင့် အင်္ဂလိပ်ဘာသာတို့ကို အသုံးပြုကြသည်။ အခြားသော ဖိလစ်ပိုင် ဘာသာစကားများဖြစ်ကြသော ဗီဆာယန်း ဘာသာစကားများကိုလည်း အသုံးပြုကြပြီး အထူးသဖြင့် ရေဒီယိုများတွင် ဖြစ်ကာ ၎င်းတို့အနေနှင့် အလွန်ဝေးလံခေါင်းပါးသော ကျေးလက်များအထိ ရောက်ရှိနိုင်ပြီး ထိုနေရာများသို့ အခြား မီဒီယာများ မရောက်ရှိနိုင်သောကြောင့် ဖြစ်သည်။ ထင်ရှားသော ရုပ်မြင်သံကြား ကွန်ယက်များဖြစ်သည့် အေဘီစီ-စီဘီအင်န်၊ ဂျီအမ်အေ နှင့် ကွန်ယက် ၅ တို့တွင်လည်း ကျယ်ပြန့်သော ရေဒီယို ကွန်ယက် ရှိကြသည်။ ^[619]

ဖျော်ဖြေရေးလုပ်ငန်းမှာ အမြဲတစေလှုပ်ရှားနေပြီး ဖိလစ်ပိုင် စာနယ်ဇင်းများအတွက် နာမည်ကြီးအနုပညာရှင်များနှင့် စိတ်လှုပ်ရှားစရာ နေ့စဉ်အညှီအဟောက်များ မပြီးနိုင် မစီးနိုင် အသေးစိတ် ပံ့ပိုးပေးလျက် ရှိသည်။ ဒရာမာ ဇာတ်လမ်း များနှင့် ဖန်တက်စီ ရှိုးများ ရှိသလို တယ်လီနိုဗယ်လာခေါ် အနောက်တိုင်း ရုပ်သံစီးရီးများ၊ ကိုရီးယားဇာတ်လမ်းတွဲများနှင့် အန်နီးမဲခေါ် ရုပ်ပြကာတွန်းများကိုလည်း နှစ်သက်ကြသည်။ နေ့ခင်းဘက် ရုပ်မြင်သံကြား အစီအစဉ်များတွင် ဂိမ်းရှိုးများ၊ အမျိုးမျိုးသော ရှိုးများ နှင့် တော့ခ်ရှိုးများ ရှိသည်။ ^[620] ဖိလစ်ပိုင် ရုပ်ရှင်မှာ သက်တမ်းရှည်ကြာပြီး နိုင်ငံတွင်း ရေပန်းစားသော်လည်း အမေရိကန်၊ အာရှ နှင့် ဥရောပ ရုပ်ရှင်များ၏ ယှဉ်ပြိုင်မှုများ ပို၍ များပြားလာသည်။ နာမည်ကျော် ဒါရိုက်တာနှင့် မင်းသားများတွင် လီနိုဘရော့ကာ နှင့် နိုရာ အော်နာ ကဲ့သို့သော သူများမှာ Maynila: Sa mga Kuko ng Liwanag (မနီလာ။ အလင်းတန်းရဲ့ လက်သည်းကြားမှာ) နှင့် Himala (အံဩဘနန်း) အစရှိသော ရုပ်ရှင်များကြောင့် ထင်ရှားသည်။^{[621][622][623][624]} လတ်တလောနှစ်များတွင် နာမည်ကျော်များမှာ ရုပ်မြင်သံကြားနှင့် ရုပ်ရှင် သို့ လူးလာခေါက်ပြန် ကူးပြောင်းနေကြပြီး ထို့နောက် နိုင်ငံရေးအတွင်း ဝင်ရောက်ကြခြင်းကြောင့် စိုးရိမ်စရာ ဖြစ်လာသည်။^[625]

ရုပ်ရှင်

ဘရေလန်တီ မန်ဒိုဇာမှာ ကျော်ကြားထင်ရှားသော ဖိလစ်ပိုင် ရုပ်ရှင်ဒါရိုက်တာ တစ်ဦး ဖြစ်သည်။

Salón de Pertierra သည် ၁၈၉၇ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၁ ရက်တွင် ဖိလစ်ပိုင်တွင် ပထမဆုံး စတင်မိတ်ဆက်ခဲ့သော ရုပ်ရှင်ဇာတ်ကားဖြစ်သည်။ ထိုစဉ်က ရုပ်ရှင်များ အားလုံးမှာ စပိန်ဘာသာစကားဖြင့် ဖြစ်ပြီး ရုပ်ရှင်များ စတင်မိတ်ဆက်စဉ် အချိန်က နိုင်ငံအတွင်း စပိန်ခေတ်၏ နောက်ဆုံးနှစ်များ ဖြစ်သည်။ ပထမဆုံး ရုပ်ရှင် ထုတ်လုပ်သူမှာ အန်တိုနီယို ရားမို့စ် ဖြစ်သည်။ သူသည် Panorama de Manila (မနီလာမြင်ကွင်းကျယ်) ၊ Fiesta de Quiapo (ကွီရာပို စားပွဲတော်) ၊ Puente de España (စပိန်တံတား) ၊ Escenas Callejeras (လမ်းမြင်ကွင်းများ) စသော ရုပ်ရှင်များကို ရိုက်ကူးစဉ်က လက်လှည့်ကင်မရာကို သုံး၍ ရိုက်ကူးခဲ့သည်။ ဟိုဆေး နီပိုမူဆီနို ကိုမူ ဖိလစ်ပိုင် ရုပ်ရှင်၏ ဖခင် အဖြစ် တင်စားခေါ်ဝေါ်လေ့ ရှိကြသည်။^[626] ထိုသို့ ခေါ်ဝေါ်ခြင်း ခံရသည်မှာ သူ၏ ရုပ်ရှင်များသည် ဖိလစ်ပိုင်တွင် ပထမဆုံး အနုပညာပုံစံဖြင့် ရိုက်ကူးထုတ်လုပ်သော ရုပ်ရှင်များ ဖြစ်သောကြောင့်ပင် ဖြစ်သည်။^[194] သူ၏ ပထမဆုံး ဇာတ်ကားဖြစ်သော Dalagang Bukid (ကျေးလက်အပျိုမ) အမည်ရသော ဇာတ်ကားအား ၁၉၁၉တွင် ရိုက်ကူးထုတ်လုပ်ခဲ့သည်။

အမေရိကန်ခေတ်တွင် ရုပ်ရှင်ပြသခြင်း ဆက်လက်ရှိနေခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှ စွန့်ဦးတီထွင် လုပ်ငန်းရှင် ဝေါဂရားမှ ဝေါဂရားရုပ်ရှင်ရုံကို မနီလာရှိ အင်ထရာမူရို့စ်တွင် ဖွင့်လှစ်ခဲ့သည်။ ထိုအချိန်တွင် ရုပ်ရှင်ဈေးကွက်ကို အမှန်အကန် စတင်ဖန်တီးနေသော အချိန်ဖြစ်ပြီး အသံတိတ်ရုပ်ရှင်များ စတင်ပေါ်ပေါက်လာချိန် ဖြစ်သည်။ ထိုအသံတိတ် ရုပ်ရှင်များကို ဓာတ်စက်၊ စန္ဒယား၊ ကွားတက်ခေါ် အဆိုတော် ၄ ယောက်တွဲ ဝိုင်း နှင့် လူ ၂၀၀ သံပြိုင်ဆိုအဖွဲ့တို့ဖြင့် တွဲဖက်ပြသကြသည်။ ဂျပန်တို့ သိမ်းပိုက်စဉ် အချိန်က ရုပ်ရှင်ရိုက်ကူးခြင်းကို ရပ်တန့်ထားခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း ၁၉၃၀ ခုနှစ်များမှ ၁၉၄၅ အထိ ဟောလိဝုဒ်ဈေးကွက်အား ဂျပန်ရုပ်ရှင်များဖြင့် အစားထိုးခဲ့သော်လည်း အောင်မြင်မှု နည်းပါးခဲ့သည်။ စစ်ပြီးခေတ် ၁၉၄၀ ခုနှစ်များနှင့် ၁၉၅၀ ခုနှစ်များမှာ ဖိလစ်ပိုင်ရုပ်ရှင်၏ ပထမဆုံး ရွှေရောင်နေ့များဟု ဆိုနိုင်ပြီး လာပူး-လာပူး ရုပ်ရှင်ထုတ်လုပ်ရးမှ ဗီဆာယန်းရုပ်ရှင်များ ပြန်လည် ခေတ်စားလာခဲ့သည်။

၁၉၆၀ ခုနှစ်များတွင် ဂျိမ်းစ်ဘွန်း ဇာတ်ကားများ နှင့်အတူ ဆမ်ပါဂွီတာ ရုပ်ရှင်ထုတ်လုပ်ရေးမှ အများအားဖြင့် ထုတ်လုပ်သော ဘုမ်ဘာ ခေါ် အပြာကားအနုစား များနှင့် တေးဂီတရုပ်ရှင်များ၏ ခေတ်ဖြစ်သည်။ ဒုတိယ ရုပ်ရှင်ရွှေခေတ်မှာ ၁၉၇၀ ခုနှစ်များမှ ၁၉၈၀ ခုနှစ်များ အစောပိုင်း အထိဖြစ်သည်။ ထိုအချိန်တွင် ရုပ်ရှင်ထုတ်လုပ်သူတို့ အဖြူအမည်းရုပ်ရှင်များ ထုတ်လုပ်ခြင်းကို ရပ်တန့်ခဲ့ကြသည်။ ၁၉၈၀ ခုနှစ်များမှ ၂၀၀၀ ခုနှစ်များ အထိ ဟောလိဝုဒ်ရုပ်ရှင်များက ရုပ်ရှင်ရုံများကို လွှမ်းမိုးထားခဲ့ကြသည်။ ^[627] ထိုခေတ်၏ အာရုဏ်ဦးအစတွင် ပုံမှန် ဖိလစ်ပိုင်ရုပ်ရှင်လောက၏ သိသာစွာ ကျဆင်းလာခြင်းကို မြင်လာရသည်။^[628] ၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင်မူ ဖိလစ်ပိုင် ရုပ်ရှင်ရုံများ၌ ဖိလစ်ပိုင်ရုပ်ရှင်များ ကြည့်ရှုသူများပြားလာခဲ့သည်။ ၂၀၁၀ ခုနှစ်များ အလယ်ပိုင်းတွင် သီးသန့်ရုပ်ရှင် စတူဒီယိုများမှ ရိုက်ကူးထုတ်လုပ်သော ရုပ်ရှင်များ၏ ကျယ်ပြန့်သော အောင်မြင်မှုများကို တွေ့ရသည်။^[629][630]

အားကစား

စမတ်အာရာနီတာ ကိုလီဆီယမ် တွင် ကျင်းပသော ဖိလစ်ပိုင်ဘတ်စကက်ဘောအသင်း (PBA) ၏ ကစားပွဲတစ်ခု

ဘက်စကက်ဘော၊ လက်ဝှေ့၊ ဘော်လီဘော၊ ဘောလုံး၊ အမေရိကန် ဘောလုံး၊ ရပ်ဘီဘောလုံးကစားနည်း နှစ်မျိုးစလုံး၊ ကြက်တောင်၊ ကရာတေး၊ တိုက်ကွမ်ဒို၊ ဘိလိယက်၊ တန်းပင် ဘိုးလင်း၊ စစ်တုရင် နှင့် စီပါ အစရှိသော အမျိုးမျိုးသော အားကစားတို့သည် ဖိလစ်ပိုင်တွင် ရေပန်းစားသည်။ လမ်းကြမ်းဆိုင်ကယ်စီးခြင်း၊ စက်ဘီးစီးခြင်း နှင့် တောင်တက်ခြင်းတို့မှာလည်း ရေပန်းစားလာနေပြီ ဖြစ်သည်။ ဘက်စကက်ဘောအား အပျော်တမ်းနှင့် ကြေးစား အဆင့် နှစ်ခုစလုံးတွင် ကစားကြပြီး ဖိလစ်ပိုင်၏ ရေပန်းအစားဆုံး ကစားနည်းဟုပင် ဆိုနိုင်သည်။^[631][632] ၂၀၁၀ တွင် မန်နီ ပက်ကီယို အား ၂၀၀၀ ခုနှစ်များအတွက် "ဆယ်စုနှစ်အတွင်း အကောင်းဆုံး သတ်ပုတ်သူအဖြစ်" အမေရိကန်လက်ဝှေ့စာရေးဆရာများအသင်း၊ ကမ္ဘာ့လက်ဝှေ့ကောင်စီ နှင့် ကမ္ဘာ့လက်ဝှေ့အသင်းတို့မှ အမည်ပေး သတ်မှတ်ခဲ့သည်။^[633] အမျိုးသား ကိုယ်ခံပညာနှင့် အားကစားနည်းများမှာ အားနစ် ဖြစ်ပြီး အချို့ဒေသများတွင် အက်စခရီးမား နှင့် ကာလီ ဟု ခေါ်သည်။^[634]

ဖိလစ်ပိုင်သည် နွေရာသီအိုလံပစ် အားကစားပွဲတွင် ၁၉၂၄ ခုနှစ်မှ စတင်ပါဝင်ခဲ့ပြီး အရှေ့တောင်အာရှတွင် ပထမဆုံး ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင် ဆုတံဆိပ်ရရှိသော နိုင်ငံဖြစ်သည်။ ^[635]ထိုအချိန်မှစ၍ နွေရာသီ အိုလံပစ်အားကစားပွဲတိုင်းတွင် ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင်ခဲ့ပြီး ၁၉၈၀ အမေရိကန် ဦးဆောင်၍ နွေရာသီ အိုလံပစ် အားကစားပွဲကို သပိတ်မှောက်သော အကြိမ် မှလွဲ၍ ဖြစ်သည်။ ^[636]ဖိလစ်ပိုင်သည် အပူပိုင်းနိုင်ငံများထဲမှ ပထမဆုံး ဆောင်းရာသီ အိုလံပစ် အားကစားပွဲကို ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင်သော နိုင်ငံဖြစ်ပြီး ပထမဆုံးအဖြစ် ၁၉၇၂ ခုနှစ် အားကစားပွဲတွင် ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင်ခဲ့သည်။^[637]

ကစားခြင်း

ဆွန်ကာသည် ဖိလစ်ပိုင်ရိုးရာ ကစားနည်း ဖြစ်သည်။

လွတ်ဆန် ဘာကာ၊ ပါတင်တယ်ရို၊ ပီကို နှင့် တွမ်ဘမ် ပရက်ဆို အစရှိသော ကလေးကစားနည်းများဖြစ်သည့် ဖိလစ်ပိုင်ရိုးရာ ကစားခြင်းများ ကို ဖိလစ်ပိုင် လူငယ်များအကြား ကစားနေကြဆဲပင် ဖြစ်သည်။ ^[638][639] ဆွန်ကာ သည် ဖိလစ်ပိုင်ရိုးရာ ကစားခုံဖြင့် ကစားနည်း ဖြစ်သည်။ ဖဲကစားနည်းများမှာ ပွဲတော်များအတွင်း ရေပန်းစားပြီး ပူဆွိုင် နှင့် တောင်အစ် စသည်တို့ကို တရားမဝင် လောင်းကစားခြင်း အနေနှင့် ကစားလေ့ရှိသည်။ မာဂျောင်းကို အချို့သော ဖိလစ်ပိုင် လူ့အဖွဲ့အစည်းများအတွင်း ကစားကြသည်။

ဆာဘောင်း သို့မဟုတ် ကြက်တိုက်ခြင်းသည် အထူးသဖြင့် ဖိလစ်ပိုင် အမျိုးသားများကြားတွင် ရေပန်းစားသော အပန်းဖြေနည်းဖြစ်ပြီး စပိန်တို့ ရောက်မလာမီကပင် ရှိခဲ့သည်။ မဂျဲလင်၏ မှတ်တမ်းရေးသူဖြစ်သော အန်တိုနီယို ပီဂါဖက်တာက တေးတေးတိုင်းပြည်တွင် ထိုသို့ အပျော်အပါး အနေနှင့် ကစားကြခြင်းကို ပထမဆုံး မှတ်တမ်းတင်ခဲ့သည်။ ^[640][641]

ယိုယို ကစားစရာမှာ ဖိလစ်ပိုင်တွင် လူကြိုက်များသော ကစားစရာဖြစ်ပြီး ယနေ့ခေတ်ပုံစံအား ပီဒယို ဖလော်ရက်စ် ကုမ္ပဏီမှ စတင် မိတ်ဆက်ခဲ့ပြီး ထိုအမည်မှာ ဖိလစ်ပိုင်ရှိ အီလိုကာနိုဘာသာစကားမှ ပေါ်ပေါက်လာခြင်း ဖြစ်သည်။^[642]

ဆက်စပ်ကြည့်ရှုရန်

ရည်ညွှန်းချက်များ

1. Republic Act No. 8491။ Republic of the Philippines။ 17 December 2020 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ March 8, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
2. Presidential Decree No. 940, s. 1976။ Malacanang။ 5 April 2019 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ April 4, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
3. Quezon City Local Government – Background။ Quezon City Local Government။ 20 August 2020 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 26 October 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
4. DepEd adds 7 languages to mother tongue-based education for Kinder to Grade 3. GMA News. July 13, 2013.
5. East & Southeast Asia :: Philippines။ Central Intelligence Agency (October 28, 2009)။ November 7, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
6. 2020 Census of Population and Housing (2020 CPH) Population Counts Declared Official by the President။ Philippine Statistics Authority။
7. "World Economic Outlook database: April 2021"၊ April 2021။
8. Gini Index။ ကမ္ဘာ့ဘဏ်။ March 2, 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
9. Human Development Report 2020။ ကုလသမဂ္ဂ ဖွံ့ဖြိုးမှု အစီအစဉ် (December 15, 2020)။ December 15, 2020 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
10. Executive Order No. 34, s. 1945။ Malacanang။ 12 November 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ February 9, 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
11. Lucas, Brian (August 2005)။ Which side of the road do they drive on?။ February 22, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
12. "More islands, more fun in PH"၊ CNN Philippines၊ February 20, 2016။ February 20, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 7 October 2018။
13. Metro Manila Official Website။ December 17, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
17. Stock Estimate of Filipinos Overseas As of December 2013။ Philippine Overseas Employment Administration။ 7 February 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 19, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
18. Dyen, Isidore (1965). "A Lexicostatistical Classification of the Austronesian Languages". Internationald Journal of American Linguistics, Memoir 19: 38–46.
19. History of Cebu။ Cebu City Tour။ February 22, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
20. Kane၊ Herb Kawainui (1996)။ "The Manila Galleons"။ in Bob Dye (ed.)။ Hawaiʻ Chronicles: Island History from the Pages of Honolulu Magazine။ I။ Honolulu: University of Hawaii Press။ pp. 25–32။ ISBN 978-0-8248-1829-6။
21. Constantino၊ R (1975)။ The Philippines: a Past Revisited။ Quezon City: Tala Pub. Services။
22. Gates, John M. (November 2002)။ "The Pacification of the Philippines"။ The U.S. Army and Irregular Warfare။ August 5, 2010 တွင် မူရင်း အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ February 20, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
23. Guillermo, Emil (February 8, 2004)၊ "A first taste of empire"၊ Milwaukee Journal Sentinel: 03J၊ December 8, 2012 တွင် မူရင်း အား မော်ကွန်းတင်ပြီး Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (အကူအညီ)
24. Cliff၊ Andrew; Haggett၊ Peter; Smallman-Raynor၊ Matthew (1998)။ Deciphering Global Epidemics: Analytical Approaches to the Disease Records of World Cities, 1888–1912။ Cambridge University Press။ p. 21။ ISBN 978-0-521-47266-1။
25. Burdeos၊ Ray L. (2008)။ Filipinos in the U.S. Navy & Coast Guard During the Vietnam War။ AuthorHouse။ p. 14။ ISBN 978-1-4343-6141-7။
26. The Original People Power Revolution။ Quartet။ February 28, 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
27. admin။ Departments and Offices။ Asian Development Bank။ November 26, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
28. The N-11: More Than an Acronym။ The Goldman Sachs Group, Inc. (March 28, 2007)။ August 10, 2011 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။
29. CIA World Factbook, Philippines Archived July 19, 2015, at the Wayback Machine., Retrieved May 15, 2009.
30. Scott 1994, p. 6.
31. Spate၊ Oskar H.K. (1979)။ "Chapter 4. Magellan's Successors: Loaysa to Urdaneta. Two failures: Grijalva and Villalobos"။ The Spanish Lake – The Pacific since Magellan, Volume I။ Taylor & Francis။ p. 97။ ISBN 978-0-7099-0049-8။ September 16, 2008 တွင် မူရင်း အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 7, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (အကူအညီ)
32. Friis၊ Herman Ralph, ed. (1967)။ The Pacific Basin: A History of Its Geographical Exploration။ American Geographical Society။ p. 369။
33. Galang၊ Zoilo M., ed. (1957)။ Encyclopedia of the Philippines, Volume 15 (3rd ed.)။ E. Floro။ p. 46။
34. Tarling၊ Nicholas (1999)။ The Cambridge History of Southeast Asia – Volume One, Part Two – From c. 1500 to c. 1800။ Cambridge University Press။ p. 12။ ISBN 978-0-521-66370-0။
35. "Earliest known hominin activity in the Philippines by 709 thousand years ago" (May 1, 2018). Nature 557 (7704): 233–237. doi:10.1038/s41586-018-0072-8. PMID 29720661. Bibcode: 2018Natur.557..233I.
36. Henderson၊ Barney။ "Archaeologists unearth 67000-year-old human bone in Philippines"၊ The Daily Telegraph၊ August 4, 2010။ August 4, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
37. Fox, Robert B. (1970)။ The Tabon Caves: Archaeological Explorations and Excavations on Palawan။ National Museum။ p. 44။ ASIN B001O7GGNI။ December 16, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
38. Scott 1984, p. 15.
39. Scott 1984, p. 138, "Not one roof beam, not one grain of rice, not one pygmy Negrito bone has been recovered. Any theory which describes such details is therefore pure hypothesis and should be honestly presented as such."
40. Solheim၊ Wilhelm G.; Bulbeck၊ David; Flavel၊ Ambika (2006)။ Archaeology and Culture in Southeast Asia: Unraveling the Nusantao (အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားဖြင့်)။ UP Press။ pp. 57–139။ ISBN 978-971-542-508-7။
41. Mijares, Armand Salvador B. (2006). "The Early Austronesian Migration To Luzon: Perspectives From The Peñablanca Cave Sites". Bulletin of the Indo-Pacific Prehistory Association (26): 72–78. Archived 7 July 2014 at the Wayback Machine. မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ။ 23 August 2013 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 10 March 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ။ 23 August 2013 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 10 March 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
42. Bellwood၊ Peter (2014)။ The Global Prehistory of Human Migration။ p. 213။
43. Solheim၊ Wilhelm G., II. (January 2006)။ Origins of the Filipinos and Their Languages (PDF)။ August 3, 2008 တွင် မူရင်း (PDF) အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ August 27, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
44. Scott 1984, p. 17.
45. Bellwood၊ Peter (2011)။ Pathos of Origin။ pp. 31–41။
46. Hsiao-Chun၊ Hung (2007)။ Ancient jades map 3,000 years of prehistoric exchange in Southeast Asia။
47. Legarda, Benito, Jr. (2001). "Cultural Landmarks and their Interactions with Economic Factors in the Second Millennium in the Philippines". Kinaadman (Wisdom) A Journal of the Southern Philippines 23.
48. Postma, Antoon (1992). "The Laguna Copper-Plate Inscription: Text and Commentary". Philippine Studies 40 (2): 182–203.
49. Jocano၊ F. Landa (2001)။ Filipino Prehistory: Rediscovering Precolonial Heritage။ Quezon City: Punlad Research House, Inc.။ ISBN 978-971-622-006-3။
50. Junker၊ L (1999)။ Raiding, Trading, and Feasting the Political Economy of Philippine Chiefdoms။ Honolulu: University of Hawaiì Press။
51. Miksic၊ John N. (2009)။ Southeast Asian Ceramics: New Light on Old Pottery။ Editions Didier Millet။ ISBN 978-981-4260-13-8။
52. Scott 1994.
53. Sals၊ Florent Joseph (2005)။ The history of Agoo : 1578–2005 (Englishဘာသာစကားဖြင့်)။ La Union: Limbagan Printhouse။ p. 80။CS1 maint: အသိအမှတ်မပြုသော ဘာသာစကား (link)
54. Timeline of history။ November 23, 2009 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ October 9, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
55. Jocano၊ Felipe Jr. (August 7, 2012)။ Wiley၊ Mark (ed.)။ A Question of Origins။ Arnis: Reflections on the History and Development of Filipino Martial Arts (အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားဖြင့်)။ Tuttle Publishing။ ISBN 978-1-4629-0742-7။
56. Osborne၊ Milton (2004)။ Southeast Asia: An Introductory History (Ninth ed.)။ Australia: Allen & Unwin။ ISBN 978-1-74114-448-2။
57. Legarda, Benito, Jr. (2001). "Cultural Landmarks and their Interactions with Economic Factors in the Second Millennium in the Philippines". Kinaadman (Wisdom) A Journal of the Southern Philippines 23.
58. Ring, Trudy; Robert M. Salkin & Sharon La Boda (1996)။ International Dictionary of Historic Places: Asia and Oceania။ Taylor & Francis။ pp. 565–569။ ISBN 978-1-884964-04-6။ January 7, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Cite uses deprecated parameter |last-author-amp= (အကူအညီ)
59. Ho Khai Leong (2009)။ Connecting and Distancing: Southeast Asia and China။ Institute of Southeast Asian Studies။ p. 33။ ISBN 978-981-230-856-6။
60. Karnow၊ Stanley (2010)။ In Our Image။ ISBN 978-0-307-77543-6။ August 24, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
61. Zhenping, Wang (2008). "Reading Song-Ming Records on the Pre-colonial History of the Philippines". Journal of East Asian Cultural Interaction Studies 1: 249–260. ISSN 1882-7756. Archived 13 March 2013 at the Wayback Machine. မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ။ 13 March 2013 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 3 July 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
62. Scott 1984, p. 67.
63. Go, Bon Juan (2005). "Ma'I in Chinese Records – Mindoro or Bai? An Examination of a Historical Puzzle". Philippine Studies 53 (1): 119–138.
64. Scott 1984, p. ^{[စာမျက်နှာ လိုအပ်]}.
65. Francisco Ignacio Alcina (1668)။ Historia de las islas e indios de Bisayas။
66. The Kingdom of Butuan။ Asia Society New York။ 2019-03-08 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
67. Jobers Bersales: Raiding China at Inquirer.net Retrieved June 13, 2013
68. G. Nye Steiger, H. Otley Beyer, Conrado Benitez, A History of the Orient, Oxford: 1929, Ginn and Company, p. 121.
69. "Strait of Malacca"။ World Oil Transit Chokepoints (PDF) (အစီရင်ခံစာ)။ U.S. Energy Information Administration။ November 10, 2014။ 2014-11-22 တွင် မူရင်း (PDF) အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (အကူအညီ)
70. The Temples Of Bahal (Portibi): Traces of Vajranaya Buddhism in Sumatra။ Wonderful Indonesia။ 22 July 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 22 July 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
71. Najeeb Mitry Saleeby (1908)။ The History of Sulu။ Ethnological Survey for Philippine Islands (Illustrated ed.)။ Bureau of Printing, Harvard University။ pp. 152–153။ OCLC 3550427။ 20 June 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး – via Internet Archive။
72. Zhang Xie. (1618) (in Chinese). Dong Xi Yang Kao [A Study of the Eastern and Western Oceans] Volume 5 Archived 10 October 2017 at the Wayback Machine. (တရုတ်: 東西洋考). ISBN 7-5325-1593-1. MID 00024687. Retrieved December 18, 2009.
73. Cebu, a Port City in Prehistoric and in Present Times Archived 3 March 2016 at the Wayback Machine.. Accessed September 5, 2008.
74. The Tenggarong Kutai in the Joshua Project
75. Coedès၊ George (1968)။ Walter F. Vella (ed.)။ The Indianized States of Southeast Asia။ ဘာသာပြန်သူ Susan Brown Cowing။ University of Hawaii Press။ ISBN 978-0-8248-0368-1။
76. History for Brunei Darussalam: Sharing our Past။ Curriculum Development Department, Ministry of Education။ 2009။ p. 44။ ISBN 978-99917-2-372-3။
77. Barski, p. 46.
78. Alfonso, Ian Christopher B. (2016)။ The Nameless Hero: Revisiting the Sources on the First Filipino Leader to Die for Freedom။ Angeles: Holy Angel University Press။ ISBN 978-971-0546-52-7။
79. Lucoes warriors aided the Burmese king in his invasion of Siam in 1547 AD. At the same time, Lusung warriors fought alongside the Siamese king and faced the same elephant army of the Burmese king in the defence of the Siamese capital at Ayuthaya, p. 195.
80. Barros, Joao de, Decada terciera de Asia de Ioano de Barros dos feitos que os Portugueses fezarao no descubrimiento dos mares e terras de Oriente [1628], Lisbon, 1777, courtesy of Scott 1994 p.94
81. Pigafetta, Antonio (1969). "First voyage round the world" (in English). Filipiniana Book Guild.
82. Pires၊ Tomé (1944)။ A suma oriental de Tomé Pires e o livro de Francisco Rodriguez: Leitura e notas de Armando Cortesão [1512–1515] (Portugueseဘာသာစကားဖြင့်)။ ဘာသာပြန်သူ Armando Cortesao။ Cambridge: Hakluyt Society။CS1 maint: အသိအမှတ်မပြုသော ဘာသာစကား (link)
83. Lach၊ Donald Frederick (1994)။ "Chapter 8: The Philippine Islands"။ Asia in the Making of Europe။ Chicago: University of Chicago Press။ ISBN 978-0-226-46732-0။
84. Reid၊ Anthony (1995)။ "Continuity and Change in the Austronesian Transition to Islam and Christianity"။ in Peter Bellwood; James J. Fox; Darrell Tryon (eds.)။ The Austronesians: Historical and comparative perspectives။ Canberra: Department of Anthropology, The Australian National University။ 2 September 2007 တွင် မူရင်း အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 5 July 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
85. Turnbull၊ C.M. (1977)။ A History of Singapore: 1819–1975။ Kuala Lumpur: Oxford University Press။ ISBN 978-0-19-580354-9။
86. Antony, Robert J. Elusive Pirates, Pervasive Smugglers: Violence and Clandestine Trade in the Greater China Seas. Hong Kong: Hong Kong University Press, 2010. Print, 76.
87. Junker, Laura L. Raiding, Trading, and Feasting: The Political Economy of Philippine Chiefdoms. Honolulu: University of Hawaiì Press, 1999.
88. Wilkinson, R J. An Abridged Malay-English Dictionary (romanised). London: Macmillan and Co, 1948. Print, 291.
89. Glossary: Luções By Paul Kekai Manansala in the "Quest of the Dragon and Bird Clan."
90. Scott၊ William Henry (1989)။ Filipinos in China in 1500။ De la Salle University။ July 24, 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ April 17, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
91. Sals၊ Florent Joseph (2005)။ The history of Agoo : 1578–2005 (Englishဘာသာစကားဖြင့်)။ La Union: Limbagan Printhouse။ p. 80။CS1 maint: အသိအမှတ်မပြုသော ဘာသာစကား (link)
92. Ibn Battuta, The Travels of Ibn Baṭṭūṭa, A.D. 1325–1354, vol. 4, trans. H. A. R. Gibb and C. F. Beckingham (London: Hakluyt Society, 1994), pp. 884–5.
93. Scott 1994, p. 187.
94. Frey၊ Edward (1989)။ The Kris: Mystic Weapon of the Malay World။ Selangor Darul Ehsan: Oxford University Press။ ISBN 978-0-19-588906-2။
95. 100 Events That Shaped The Philippines (Adarna Book Services Inc. 1999 Published by National Centennial Commission) Page 72 "The Founding of the Sulu Sultanate"
96. Bascar, C.M.၊ Sultanate of Sulu, "The Unconquered Kingdom"၊ December 1, 2008 တွင် မူရင်း အား မော်ကွန်းတင်ပြီး၊ December 19, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး – via The Royal Hashemite Sultanate of Sulu & Sabah Website Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (အကူအညီ)
97. "The Maguindanao Sultanate" Archived 26 January 2003 at the Wayback Machine., Moro National Liberation Front web site. "The Political and Religious History of the Bangsamoro People, condensed from the book Muslims in the Philippines by Dr. C.A. Majul." Retrieved January 9, 2008.
98. Majul, Muslims, 81–83.
99. Sidhu, Jatswan S. (2009)။ "Bolkiah, Sultan (r. 1485–1524)"။ Historical Dictionary of Brunei Darussalam (second ed.)။ Lanham, MD: Scarecrow Press။ p. 37။ ISBN 978-0-8108-7078-9။
100. Info Sejarah။ The Government of Burnei Darussalam။ January 9, 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။
101. McAmis 2002, pp. 18–24, 53–61
102. Munoz၊ Paul Michel (2006)။ Early Kingdoms of the Indonesian Archipelago and the Malay Peninsula။ Singapore: Editions Didier Millet။ p. 171။ ISBN 978-981-4155-67-0။
103. U.S. Department of State. Bureau of East Asian and Pacific Affairs. (June 2009). Background Note: Brunei. Retrieved December 18, 2009.
104. Sidhu, Jatswan S. (2009)။ "Bolkiah, Sultan (r. 1485–1524)"။ Historical Dictionary of Brunei Darussalam (second ed.)။ Lanham, Maryland: Scarecrow Press။ p. 37။ ISBN 978-0-8108-7078-9။
105. Saunders 2013, pp. 60.
106. Herbert & Milner 1989, pp. 99.
107. Lea & Milward 2001, pp. 16.
108. Hicks 2007, pp. 34.
109. Church 2012, pp. 16.
110. Eur 2002, pp. 203.
111. Abdul Majid 2007, pp. 2.
112. Welman 2013, pp. 8.
113. Cf. William Henry Scott (1903). "Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society". (1 January 1994) pp. 109–110.
114. Celestino C. Macachor (2011). "Searching for Kali in the Indigenous Chronicles of Jovito Abellana". Rapid Journal 10 (2). Archived 3 July 2012 at the Wayback Machine. မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ။ 3 July 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 13 July 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ။ 3 July 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 13 July 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
115. Marivir Montebon, Retracing Our Roots – A Journey into Cebu's Pre-Colonial Past, p.15
116. de Guzman၊ Maria O. (1967)။ The Filipino Heroes။ National Bookstore, Inc.။ p. 58။ ISBN 978-971-08-2987-3။
117. Pigafetta၊ Antonio (1524)။ Relazione del primo viaggio intorno al mondo။
118. "For improved response? PAGASA to adopt 'super typhoon' category in 2015"၊ GMA News Online၊ November 1, 2014။ November 2, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
119. Barrows, David (2014). "A History of the Philippines". Guttenburg Free Online E-books 1. “Fourth.—In considering this Spanish conquest, we must understand that the islands were far more sparsely inhabited than they are to-day. The Bisayan islands, the rich Camarines, the island of Luzon, had, in Legaspi's time, only a small fraction of their present great populations. This population was not only small, but it was also extremely disunited. Not only were the great tribes separated by the differences of language, but, as we have already seen, each tiny community was practically independent, and the power of a dato very limited. There were no great princes, with large forces of fighting retainers whom they could call to arms, such as the Portuguese had encountered among the Malays south in the Moluccas.”
120. Agoncillo, Teodoro A. (1990)။ History of the Filipino People (8th ed.)။ Garotech Publishing။ p. 22။ ISBN 978-971-8711-06-4။
121. Alan C. Robles။ "No trust in institutions"၊ D+C, development and cooperation၊ October 15, 2017။ November 23, 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
122. quoted in Mendoza၊ Susanah Lily L. (2002)။ Between the Homeland and the Diaspora: The Politics of Theorizing Filipino and Filipino American Identities : a Second Look at the Poststructuralism-indigenization Debates။ Psychology Press။ pp. 50–51။ ISBN 978-0-415-93157-1။
123. Zaide, Gregorio F. & Sonia M. Zaide (2004)။ Philippine History and Government (6th ed.)။ All-Nations Publishing Company။ Cite uses deprecated parameter |lastauthoramp= (အကူအညီ)
124. Marciano R. De Borja (2005)။ Basques in the Philippines။ University of Nevada Press။ p. ^{[စာမျက်နှာ လိုအပ်]}။ ISBN 978-0-87417-590-5။^{[လင့်ခ်သေ]}
125. Ordoñez၊ Minyong။ "Love and power among the 'conquistadors'" (in en)၊ Philippine Daily Inquirer၊ August 19, 2012။
126. Tomas L.၊ Magat Salamat၊ October 27, 2009 တွင် မူရင်း အား မော်ကွန်းတင်ပြီး၊ July 14, 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (အကူအညီ)
127. Fernando A. Santiago Jr. (2006). "Isang Maikling Kasaysayan ng Pandacan, Maynila 1589–1898". Malay 19 (2): 70–87. Retrieved on July 18, 2008.
128. Lopez၊ Violeta B. (April 1974)။ Culture Contact and Ethnogenesis in Mindoro up to the End of the Spanish Rule။ Asian Studies, Volume XII, Number 1။ 3 February 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
129. Majul, op. cit., p. 108.
130. Kurlansky, Mark. (1999). The Basque History of the World. New York: Walker & Company. p. 64. ISBN 0-8027-1349-1.
131. Joaquin, Nick. (1988). Culture and History: Occasional Notes on the Process of Philippine Becoming. Manila: Solar Publishing.
132. McAmis 2002, p. 33
133. Letter from Francisco de Sande to Felipe II။ July 30, 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 15, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
134. Ricklefs၊ M.C. (1993)။ A History of Modern Indonesia Since c (1300, 2nd ed.)။ London: MacMillan။ p. 25။ ISBN 978-0-333-57689-2။
135. Melo Alip 1964, p. 201,317
136. Kecia Ali, Marriage and Slavery in Early Islam. Cambridge, MA: Harvard University Press
137. Largest residential palace။ Guinness World Records။ 30 May 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 30 May 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
138. Hoeksema BW. 2007.Delineation of the Indo-Malayan Centre of Maximum Marine Biodiversity: The Coral Triangle. In: W. Renema (ed.) Biogeography, Time and Place: Distributions, Barriers and Islands, pp 117–178. Springer, Dordrecht.
139. Reviving the Reconquista in Southeast Asia: Moros and the Making of the Philippines, 1565–1662 By: Ethan P. Hawkley
140. Charles A. Truxillo (2012), Jain Publishing Company, "Crusaders in the Far East: The Moro Wars in the Philippines in the Context of the Ibero-Islamic World War".
141. Zahorka၊ Herwig (2007)။ The Sunda Kingdoms of West Java, From Tarumanagara to Pakuan Pajajaran with Royal Center of Bogor, Over 1000 Years of Propsperity and Glory။ Cipta Loka Caraka။
142. War Speech by Sultan Muhammad Kudarat: "You men of the Lake! Forgetting your ancient liberty, have submitted to the Castilians. Such submission is sheer stupidity. You cannot realise to what your surrender binds you. You are selling yourselves into slavery to toil for the benefit of these foreigners. Look at the regions that have already submitted to them. Note how abject is the misery to which their peoples are now reduced. Behold the condition of the Tagalogs and of the Visayans whose chief men are trampled upon by the meanest Castilian. If you are of no better spirit than these, then you must expect similar treatment. You, like them, will be obliged to row in the galleys. Just as they do, you will have to toil at the shipbuilding and labor without ceasing on other public works. You can see for yourselves that you will experience the harshest treatment while thus employed. Be men. Let me aid you to resist. All the strength of my Sultanate, I promise you, shall be used in your defence! What matters it if the Castilians at first are successful? That means only the loss of a year's harvest. Do you think that too dear a price to pay for liberty?"
143. Steven Shirley, Guided By God: The Legacy of the Catholic Church in Philippine Politics (Singapore: Marshall Cavendish Academic, 2004).
144. The Cambridge History of Southeast Asia by Nicholas Tarling p.39
145. Cambridge illustrated atlas, warfare: Renaissance to revolution, 1492–1792 by Jeremy Black p.[&pg=PA16 16]
146. MAPPING THE ACEHNESE PAST Edited by R. MICHAEL FEENER, PATRICK DALY and ANTHONY REID (Page 65: CHAPTER IV, Ottoman-Aceh relations as documented in Turkish sources by İsmail Hakkı Göksoy)
147. Borao, José Eugenio (2010)။ The Spanish experience in Taiwan, 1626–1642: the Baroque ending of a Renaissance endeavor။ Hong Kong University Press။ p. 199။ ISBN 978-962-209-083-5။ JSTOR j.ctt1xcrpk။
148. Catholic Missions in the Carolines and Marshall Islands။ 28 November 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 19 July 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
149. Junker, “Trade Competition,” 248–255, and Raiding, 339–343.
150. Davis၊ Robert C. (2003)။ Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast and Italy, 1500-1800။ Palgrave Macmillan။ ISBN 978-0-333-71966-4။
151. AGI AF 18B Antonio de Morga 6 July 1596. These expeditions also aimed to gain control of the trade with China and within the archipelago (Wiliam Henry Scott, Cracks In the Parchment Curtain, Page 47, Year 1978.)
152. Astilleros: the Spanish shipyards of Sorsogon။ Archaeology Division, National Museum of the Philippines။ October 26, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
153. Williams, Glyn (1999)။ The Prize of All the Oceans။ New York: Viking။ p. 4။ ISBN 978-0-670-89197-9။
154. Schurz, William Lytle. The Manila Galleon, 1939. p. 193.
155. 1996. "Silk for Silver: Manila-Macao Trade in the 17th Century." Philippine Studies 44, 1:52–68.
156. "Forced Migration in the Spanish Pacific World" By Eva Maria Mehl, page 235.
157. Letter from Fajardo to Felipe III From Manila, August 15 1620.(From the Spanish Archives of the Indies)("The infantry does not amount to two hundred men, in three companies. If these men were that number, and Spaniards, it would not be so bad; but, although I have not seen them, because they have not yet arrived here, I am told that they are, as at other times, for the most part boys, mestizos, and mulattoes, with some Indians (Native Americans). There is no little cause for regret in the great sums that reënforcements of such men waste for, and cost, your Majesty. I cannot see what betterment there will be until your Majesty shall provide it, since I do not think, that more can be done in Nueva Spaña, although the viceroy must be endeavoring to do so, as he is ordered.")
158. Fish, Shirley. The Manila-Acapulco Galleons: The Treasure Ships of the Pacific, with an Annotated List of the Transpacific Galleons 1565–1815. Central Milton Keynes, England: Authorhouse 2011.
159. Seijas၊ Tatiana (2014)။ Asian Slaves in Colonial Mexico: From Chinos to Indians။ Cambridge University Press။ ISBN 978-1-139-95285-9။
     Episode 76: The Trans-Pacific Slave Trade။ University of Texas at Austin (January 13, 2016)။ 19 July 2019 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 19 July 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
160. Eloisa Gomez Borah (1997)။ Chronology of Filipinos in America Pre-1989။ University of California, Los Angeles။ 8 February 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ February 25, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
161. Russell, S.D. (1999) "Christianity in the Philippines"။ April 2, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 11 May 2019။
162. "The City of God: Churches, Convents and Monasteries" Archived 12 May 2016 at the Wayback Machine.. Discovering Philippines. Retrieved on July 6, 2011.
163. Rene Javellana, S.J. (1997)။ Fortress of Empire။
164. Dolan 1991, Education.
165. Lahmeyer၊ Jan (1996)။ The Philippines: historical demographic data of the whole country။ 3 March 2016 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ July 19, 2003 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
166. Censos de Cúba, Puerto Rico, Filipinas y España. Estudio de su relación။ Voz de Galicia (1898)။ December 12, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
167. Dolan 1991, The Early Spanish Period.
168. "In Governor Anda y Salazar’s opinion, an important part of the problem of vagrancy was the fact that Mexicans and Spanish disbanded after finishing their military or prison terms "all over the islands, even the most distant, looking for subsistence."" ~CSIC riel 208 leg.14
169. Garcıa de los Arcos, "Grupos etnicos," ´ 65–66
170. CSIC ser. Consultas riel 301 leg.8 (1794)
171. The Diversity and Reach of the Manila Slave Market Page 36
172. "The descendants of Mexican mestizos and native Filipinos were numerous but unaccounted for because they were mostly the result of informal liasons." ~Garcia de los Arcos, Forzados, 238
173. Tomás de Comyn, general manager of the Compañia Real de Filipinas, in 1810 estimated that out of a total population of 2,515,406, "the European Spaniards, and Spanish creoles and mestizos do not exceed 4,000 persons of both sexes and all ages, and the distinct castes or modifications known in America under the name of mulatto, quarteroons, etc., although found in the Philippine Islands, are generally confounded in the three classes of pure Indians, Chinese mestizos and Chinese." In other words, the Mexicans who had arrived in the previous century had so intermingled with the local population that distinctions of origin had been forgotten by the 19th century. The Mexicans who came with Legázpi and aboard succeeding vessels had blended with the local residents so well that their country of origin had been erased from memory.
174. Blair, E., Robertson, J., & Bourne, E. (1903). The Philippine islands, 1493–1803 : explorations by early navigators, descriptions of the islands and their peoples, their history and records of the Catholic missions, as related in contemporaneous books and manuscripts, showing the political, economic, commercial and religious conditions of those islands from their earliest relations with European nations to the beginning of the nineteenth century. Cleveland, Ohio.
175. Cole၊ Jeffrey A. (1985)။ The Potosí mita, 1573–1700 : compulsory Indian labor in the Andes။ Stanford, Calif.: Stanford University Press။ pp. 20။ ISBN 978-0804712569။
176. Tracy 1995, pp. 12, 55
177. Halili၊ Maria Christine N. (2004)။ Philippine History။ Rex Bookstore။ pp. 119–120။ ISBN 978-971-23-3934-9။
178. de Borja၊ Marciano R. (2005)။ Basques in the Philippines။ University of Nevada Press။ pp. 81–83။ ISBN 978-0-87417-590-5။
179. Barrows, David (2014). "A History of the Philippines" 1. “Within the walls, there were some six hundred houses of a private nature, most of them built of stone and tile, and an equal number outside in the suburbs, or arrabales, all occupied by Spaniards (todos son vivienda y poblacion de los Españoles). This gives some twelve hundred Spanish families or establishments, exclusive of the religious, who in Manila numbered at least one hundred and fifty, the garrison, at certain times, about four hundred trained Spanish soldiers who had seen service in Holland and the Low Countries, and the official classes.”
180. Joaquin, Nick (1990)။ Manila, My Manila။ Vera-Reyes, Inc.။
181. "Officers in the army of the Philippines were almost totally composed of Americans," observed the Spanish historian José Montero y Vidal. "They received in great disgust the arrival of peninsular officers as reinforcements, partly because they supposed they would be shoved aside in the promotions and partly because of racial antagonisms."
182. Garcia de los Arcos has noted that the Regiment of the King, which had absorbed a large percentage of Mexican recruits and deportees between the 1770s and 1811, became the bastion of discontent supporting the Novales mutiny. ~Garcia de los Arcos, “Criollismo y conflictividad en Filipinas a principios del siglo XIX,” in El lejano Oriente espanol: Filipinas ( ˜ Siglo XIX). Actas, ed. Paulino Castaneda ˜ Delgado and Antonio Garcia-Abasolo Gonzalez (Seville: Catedra General Casta ´ nos, ˜ 1997), 586.
183. Nuguid, Nati. (1972). "The Cavite Mutiny". in Mary R. Tagle. 12 Events that Have Influenced Philippine History. [Manila]: National Media Production Center. Retrieved December 20, 2009 from StuartXchange Website.
184. Joaquin, Nick. A Question of Heroes.
185. Richardson, Jim (January 2006)။ Andrés Bonifacio Letter to Julio Nakpil, April 24, 1897။ January 15, 2013 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ December 19, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
186. Ocampo၊ Ambeth (1999)။ Rizal Without the Overcoat (Expanded ed.)။ Pasig City: Anvil Publishing, Inc.။ ISBN 978-971-27-0920-3။
187. "The Story of the Philippines" (1898). Nature 70 (1811): 248–249. doi:10.1038/070248a0. Bibcode: 1904Natur..70..248T.
188. Price, Michael G. (2002). Foreword. In A.B. Feuer, America at War: the Philippines, 1898–1913 (pp. xiii–xvi). Westport, Connecticut: Greenwood. ISBN 0-275-96821-9.
189. Linn၊ Brian McAllister (2000)။ The Philippine War, 1899–1902။ University Press of Kansas။ pp. 75–76။ ISBN 978-0-7006-1225-3။
190. Burdeos၊ Ray L. (2008)။ Filipinos in the U.S. Navy & Coast Guard During the Vietnam War။ AuthorHouse။ p. 14။ ISBN 978-1-4343-6141-7။CS1 maint: ref=harv (link)
191. Kho၊ Madge။ The Bates Treaty။ PhilippineUpdate.com။ December 2, 2007 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
192. History of The Republic of Zamboanga (May 1899 – March 1903)။ Zamboanga.com (July 18, 2009)။ December 1, 2010 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ August 13, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
193. 2014 Philippines Yearly Box Office Results။
194. Armes, Roy. "Third World Film Making and the West", p.152. University of California Press, 1987. Retrieved on January 9, 2011.
195. "The Role of José Nepomuceno in the Philippine Society: What language did his silent film speaks?". Stockholm University Publications. Retrieved on January 28, 2014.
196. Moore, Charles (1921). "Daniel H. Burnham: Planner of Cities". Houghton Mifflin and Co., Boston and New York.
197. Molina, Antonio. The Philippines: Through the centuries. Manila: University of Sto. Tomas Cooperative, 1961. Print.
198. Manapat, Carlos, et al. Economics, Taxation, and Agrarian Reform. Quezon City: C&E Pub., 2010.Print.
199. White, Matthew. "Death Tolls for the Man-made Megadeaths of the 20th Century". Retrieved August 1, 2007.
200. The Guerrilla War။ PBS။ January 28, 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ February 24, 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
201. Jubair၊ Salah။ The Japanese Invasion။ Maranao.Com။ July 27, 2010 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ February 23, 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
202. Caraccilo၊ Dominic J. (2005)။ Surviving Bataan And Beyond: Colonel Irvin Alexander's Odyssey As A Japanese Prisoner Of War။ Stackpole Books။ p. 287။ ISBN 978-0-8117-3248-2။
203. Woodward၊ C. Vann (1947)။ The Battle for Leyte Gulf။ New York: Macmillan။
204. "Lieutenant Ramsey's War" by Edwin Price Ramsey and Stephen J. Rivele.Published by Knightsbride publishing Co, Los Angeles, California
205. Rottman, Gordon L. (2002). World War 2 Pacific Island Guide – A Geo-Military Study. Westport, Connecticut: Greenwood Press. p. 318. ISBN 0-313-31395-4.
206. Cebu။ encyclopedia.com, citing The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition.။ July 4, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
207. Zaide၊ Sonia M. (1994)။ The Philippines: A Unique Nation။ All-Nations Publishing Co.။ p. 354။ ISBN 978-971-642-071-5။
208. Founding Member States။ United Nations။
209. Founding Member States။ United Nations။
210. Goodwin၊ Jeff (June 4, 2001)။ No Other Way Out: States and Revolutionary Movements, 1945–1991 (အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားဖြင့်)။ Cambridge University Press။ p. 119။ ISBN 978-0-521-62948-5။
211. Molina, Antonio. The Philippines: Through the Centuries. Manila: University of Sto. Tomas Cooperative, 1961. Print.
212. Carlos P. Romulo and Marvin M. Gray, The Magsaysay Story (1956), is a full-length biography
213. Our Vision and Mission။ prescarlosgarcia.org။ April 26, 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။
214. Macapagal၊ Diosdado။ Proclamation No. 28 Declaring June 12 as Philippine Independence Day။ Philippine History Group of Los Angeles။ July 13, 1997 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ November 11, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
215. Manuel S. Satorre Jr.။ President Diosdado Macapagal set RP Independence Day on June 12။ positivenewsmedia.net။ 20 August 2018 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ December 10, 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
216. Developing Regional Minorities in Asia။ April 15, 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 15, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
217. Weatherbee၊ Donald E.; Ralf Emmers; Mari Pangestu; Leonard C. Sebastian (2005)။ International relations in Southeast Asia။ Rowman & Littlefield။ pp. 68–69။ ISBN 978-0-7425-2842-0။
218. What happened to the Marcos fortune?. BBC News. January 24, 2013.
219. Agoncillo၊ Teodoro (2003)။ History and Culture, Language, and Literature : Selected Essays of Teodoro A. Agoncillo။ España Manila: University of Santo Tomas Pub. House။
220. To Islands Far Away: the Story of the Thomasites and Their Journey to the Philippines။ Manila: US Embassy။ 2001။
221. Chandler, David P. & David Joel Steinberg (1987)။ In Search of Southeast Asia: A Modern History (Revised 2nd ed.)။ University of Hawaii Press။ pp. 431–442။ ISBN 978-0-8248-1110-5။ Cite uses deprecated parameter |lastauthoramp= (အကူအညီ)
222. Stowe, Judy. "Cardinal Jaime Sin: Archbishop of Manila who saw his duty as being 'to put Christ in politics'", (obit), The Independent, June 22, 2005
223. Kumar၊ Ravindra (2004)၊ Mahatma Gandhi at the Close of Twentieth Century၊ Anmol Publications PVT. LTD.၊ p. 168၊ ISBN 978-81-261-1736-9၊ December 2, 2007 တွင် ပြန်စစ်ပြီး
224. "Gov't drafts new framework to guide peace talks with leftist rebels"၊ May 6, 2013။ September 20, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
225. Alipala၊ Julie။ "RP terror campaign cost lives of 11 US, 572 RP soldiers—military"၊ October 2, 2010။ May 1, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on February 22, 2015။
226. Shenon၊ Phillip။ "Philippine Senate votes to Reject U.S. Base Renewal"၊ September 16, 1991။ October 25, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
227. De Santos၊ Jonathan။ "Philippine Senators remember day when they rejected US bases treaty"၊ September 16, 2011။ October 25, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on November 6, 2014။
228. Whaley၊ Floyd။ "Shadows of an Old Military Base"၊ April 26, 2013။ February 17, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
229. Drogin၊ Bob။ "After 89 Years, U.S. Lowers Flag at Clark Air Base"၊ November 27, 1991။ March 12, 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
230. "Tarlac map". University of Texas in Austin Library. Retrieved on August 2, 2011.
231. "Report of the Philippine Commission to the President, 1901 Vol. III", p. 141. Government Printing Office, Washington, 1901.
232. Philippines Economic growth – data, chart။
233. Pempel၊ T.J. (1999)။ The Politics of the Asian Economic Crisis။ Cornell University Press။ p. 163။ ISBN 978-0-8014-8634-0။
234. Gargan၊ Edward A.။ "Last Laugh for the Philippines; Onetime Joke Economy Avoids Much of Asia's Turmoil"၊ December 11, 1997။ January 25, 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
235. Sheng၊ Andrew (July 2009)။ Financial Crisis and Global Governance: A Network Analysis။ June 11, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
236. Analyzing Systemic Risk with Financial Networks During a Financial Crash။ March 8, 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ March 8, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
237. A timeline of death penalty in the Philippines။ Philippine Center for Investigated Journalist (April 18, 2006)။ 17 February 2018 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ April 18, 2006 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
238. "Communication Variables Favoring Celebrity Candidates in Becoming Politicians: A Case Study of the 1998 and 2004 Elections in the Philippines" (2007). Southeast Asian Studies 44 (4): 494–518.
239. The Philippines: Consolidating Economic Growth။ Bangko Sentral ng Pilipinas (March 13, 2000)။ 18 January 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 20, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
240. "Records prove Estrada's achievements"၊ October 7, 2008။ October 25, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on July 21, 2015။
241. Speech of Former President Estrada on the GRP-MORO Conflict။ Philippine Human Development Network (September 18, 2008)။ September 20, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
242. "Philippine Military Takes Moro Headquarters"၊ July 10, 2000။ September 20, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
243. "2 US Navy men, 1 Marine killed in Sulu land mine blast"၊ September 29, 2009။ September 29, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on October 2, 2009။ "Two US Navy personnel and one Philippine Marine soldier were killed when a land mine exploded along a road in Indanan, Sulu Tuesday morning, an official said. The American fatalities were members of the US Navy construction brigade, Armed Forces of the Philippines (AFP) spokesman Lt. Col. Romeo Brawner Jr. told GMANews.TV in a telephone interview. He did not disclose the identities of all three casualties." and
     Pessin၊ Al။ "Pentagon Says Troops Killed in Philippines Hit by Roadside Bomb"၊ September 29, 2009။ January 12, 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ and
     "Troops killed in Philippines blast"၊ Al Jazeera၊ September 29, 2009။ September 29, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on October 3, 2009။ and
     Gomez၊ Jim။ "2 US troops killed in Philippines blast"၊ CBS News၊ September 29, 2009။ January 12, 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on February 2, 2011။
244. Dirk J. Barreveld (2001)။ Philippine President Estada Impeached!: How the President of the World's 13th Most Populous Country Stumbles Over His Mistresses, a Chinese Conspiracy and the Garbage of His Capital။ iUniverse။ p. 476။ ISBN 978-0-595-18437-8။
245. "Timeline: LRT, MRT construction"၊ July 19, 2013။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
246. Dante B. Canlas; Muhammad Ehsan Khan; Juzhong Zhuang (2011)။ Diagnosing the Philippine Economy: Toward Inclusive Growth။ Anthem Press။ p. 107။ ISBN 978-0-85728-939-1။
247. Bolante Faces Off with Senators Over Fertilizer Fund Scam (November 13, 2008)။ March 2, 2009 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ December 4, 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
248. "Arroyo claims hollow victory" Archived 5 January 2019 at the Wayback Machine. by Leslie Davis, Asia Times Online, September 27, 2005.
249. Corruption was Gloria's biggest mistake: survey။ ABS-CBN News and Current Affairs။ April 15, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
250. Philippines charges Gloria Arroyo with corruption (November 18, 2011)။ April 15, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ “Former president is formally accused of electoral fraud after government rushed to court as she tried to leave country”
251. Jimenez-Gutierrez၊ Jason။ "Philippines mourns massacre victims"၊ November 23, 2010။ November 23, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on June 27, 2015။
252. Perez၊ Analyn။ "The Ampatuan Massacre: a map and timeline"၊ GMA News၊ GMANews.TV၊ November 25, 2009။
253. Speech of President Benigno Aquino III during the signing of the Framework Agreement on the Bangsamoro, October 15, 2012။ Official Gazette။ December 28, 2013 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ March 3, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
254. At least 30 elite cops killed in clash with MILF။ ABS-CBN News။ January 25, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
255. Arcon, Dennis (January 26, 2015)။ PNP-SAF casualties in encounter now 50 – ARMM police chief။ Interaksyon။ February 7, 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 26, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
256. The Republic of the Philippines v. The People's Republic of China။ Pca-cpa.org။ June 27, 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ October 24, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
257. Del Cappar၊ Michaela (April 25, 2013)။ ITLOS completes five-man tribunal that will hear PHL case vs. China။ October 24, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
258. Frialde၊ Mike။ "Sultanate of Sulu wants Sabah returned to Phl"၊ The Philippine Star၊ February 23, 2013။ February 24, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
259. "Aquino signs K–12 bill into law"၊ Rappler၊ May 15, 2013။ September 20, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
260. Typhoon Haiyan death toll rises over 5,000 (အစီရင်ခံစာ)။ BBC။ November 22, 2013။ November 22, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ စာလုံးစောင်းနှင့် စာလုံးအထူပုံစံကို |publisher= တွင် လက်မခံပါ (အကူအညီ)
261. "Tacloban: City at the centre of the storm"၊ November 12, 2013။ September 20, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
262. "Obama to stay overnight in PH"၊ Rappler၊ April 1, 2014။ April 1, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 8 June 2020။
263. US, PH reach new defense deal။ ABS-CBN News (April 27, 2014)။ April 27, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
264. Philippines, US sign defense pact။ ABS-CBN News (April 28, 2014)။ April 29, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
265. "EDCA prevails"၊ Manila Bulletin၊ January 13, 2016။ January 14, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 5 March 2016။
266. "Duterte, Robredo win 2016 polls"၊ ABS-CBN၊ May 27, 2016။ May 27, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
267. "Duterte sworn in as Philippines president"၊ Reuters၊ June 30, 2016။ August 24, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
268. "Between Duterte and a death squad, a Philippine mayor fights drug-war violence"၊ Reuters၊ March 16, 2017။
269. Cayetano: PH war on drugs exaggerated by fake news။ ABS-CBN (May 5, 2017)။ May 22, 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
270. 5,000 killed and 170,000 arrested in war on drugs: police | ABS-CBN News (2019-03-29)။ 2019-03-29 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 2019-04-16 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
271. Death toll in Duterte drug war up to 5,176 – Real Numbers PH (in en) (2019-02-28)။ 19 May 2019 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 2019-04-16 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
272. Infra spending to sustain high growth, generate economic multipliers။ Department of Finance (August 28, 2017)။ 4 August 2019 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ December 27, 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
273. Mogato, Anna Gabriela A.။ "Construction worker shortage 'about 2.5M' – DTI"၊ October 26, 2017။ December 27, 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 4 August 2019။
274. Gonzales, Anna Leah E.။ "2M more workers needed for 'Build Build Build'"၊ August 28, 2017။ December 27, 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 26 December 2017။
275. Schnabel, Chris။ "Metro Manila Subway leads expected infra buildup in 2018"၊ Rappler၊ December 20, 2017။ December 26, 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
276. Making "Build, Build, Build" Work in the Philippines။ Asian Development Bank (October 30, 2017)။ December 26, 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
277. Kabiling၊ Genalyn။ "We can keep our mobile numbers for life; Duterte signs 19 other laws"၊ February 19, 2019။ February 20, 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 19 February 2019။
278. Country description။ US State Department Website (January 2012)။ January 3, 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 24, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ “The Philippines is an emerging economy with a democratic system of government.”
279. Robles, Alan C. (July–August 2008). "Civil service reform: Whose service?". D+C 49: 285–289. Retrieved on November 30, 2008. မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ။ 2 December 2008 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 4 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ။ 2 December 2008 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 4 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
280. Bigornia, Amante။ "The 'consultations' on Charter change"၊ September 17, 1997။ December 13, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
281. General Information (March 9, 2009)။ March 9, 2009 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။. (older version – as it existed in 2009 – during the presidency of Gloria Macapagal Arroyo), The Official Government Portal of the Republic of the Philippines Archived September 30, 2007, at the Wayback Machine..
282. Background Note: Philippines။ U.S. Department of State. Bureau of East Asian and Pacific Affairs (October 2009)။ December 18, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
283. Permanent Mission of the Republic of the Philippines to the United Nations. [c. 2008]. About Us. Retrieved August 13, 2010.
284. Permanent Mission of the Republic of the Philippines to the United Nations. [c. 2008]. The Philippines and the UN Security Council. Retrieved January 12, 2008. (archived from the original on January 23, 2008)
285. United Nations Security Council. (October 25, 1999). Resolution 1272 [S-RES-1272(1999)]. Retrieved March 21, 2010.
286. Bangkok Declaration. (August 8, 1967). Retrieved December 20, 2009 from Wikisource.
287. "ASEAN Primer" at the Wayback Machine (archived December 17, 2007). (1999). 3^rd ASEAN Informal Summit. Archived from the original on December 17, 2007. Retrieved December 13, 2009.
288. "Senior Chinese legislator visits Philippines to boost ties"၊ www.xinhuanet.com၊ Xinhua | English.news.cn။ 5 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 14 June 2021။
289. "Warship incident shows Sino-Philippine relations have come a long way: China Daily" (in en)၊ The Straits Times၊ September 5, 2018။
290. "China, ASEAN agree on framework for South China Sea code of conduct"၊ Reuters၊ 2017။
291. "China, Philippines confirm twice-yearly bilateral consultation mechanism on South China Sea"၊ news.xinhuanet.com၊ Xinhua | English.news.cn။
292. "Progress made on draft of South China Sea code of conduct"၊ philstar.com။
293. "Subscribe | theaustralian"၊ www.theaustralian.com.au။
294. "Philippine President Duterte announces separation from U.S." (in en)၊ USA TODAY။
295. Ministry of Foreign Affairs of Japan (c. 2009)။ Japan's ODA Data by Country – Philippines။ 5 February 2011 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ June 2, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
296. Dolan, Ronald E. (Ed.). (1991). "Relations with Asian Neighbors". Philippines: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress. Retrieved January 5, 2010 from Country Studies US Website.
297. Santos၊ Matikas။ "PH-Spain bilateral relations in a nutshell"၊ September 15, 2014။ September 23, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
298. Stock Estimate of Overseas Filipinos As of December 2009။ Philippine Overseas Employment Administration။ 1 May 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ May 28, 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
299. Filipino Among Royal Guards of King of Spain။ ABS CBN News။ August 8, 2011 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ July 2, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
300. Leonard၊ John။ "OFW rights violation worsens under the Arroyo administration"၊ Filipino OFWs Qatar၊ July 3, 2008။ January 25, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on January 7, 2009။
301. Olea၊ Ronalyn။ "Middle East is 'Most Distressing OFW Destination' – Migrant Group"၊ Bulatlat News၊ October 25, 2008။ January 25, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
302. Torres၊ Estrella။ "Saudi Arabia will still need RP medical professionals"၊ Business Mirror၊ January 22, 2009။ January 24, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
303. "DFA: 'Technicalities' blocking RP bid for OIC observer status". (May 26, 2009). GMA News. Retrieved July 10, 2009.
304. Balana, Cynthia။ "RP nears observer status in OIC – DFA"၊ May 26, 2009။ July 10, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on April 4, 2015။
305. Shoulder Ranks (Officers)။ The Philippine Army။ July 1, 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 23, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
306. Philippine Military Rank Insignia။ Globalsecurity.org။ September 23, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
307. AFP Organization။ April 19, 2008 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ February 3, 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
308. The Philippine Constitution။
309. "Department of the Interior and Local Government Act of 1990". Lawphil.net. Retrieved January 30, 2014.
310. Republic Act No. 6975။ December 31, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
311. "Government urged to help kidnapped Australian"၊ January 5, 2012။
312. Hayden Cooper, 2012, Australian Broadcasting Corporation, Government urged to help kidnapped Australian, Retrieved September 3, 2014, "...Warren Richard Rodwell from Australia being held captive by this group since December 5, 2011...please do whatever to raise the 2 million US dollars they are asking for my release ..."^[311]
313. Florante S. Solmerin, December 7, 2013, Manila Standard, Abu Sayyaf keeping 17 foreigners hostage Archived October 6, 2014, at the Wayback Machine., Retrieved September 3, 2014, "...17 foreigners, mostly birdwatchers, were being held hostage by the Abu Sayyaf Group..."
314. Roel Pareño, The Philippine Star, March 24, 2013, Sayyaf releases Aussie hostage, Retrieved September 3, 2014, "...Australian Warren Rodwell emerged early yesterday withered after being held for 15 months by Abu Sayyaf bandits in southern Mindanao..."
315. Sun Star, April 25, 2014, Abducted tourist, hotel staff now in Sulu, Retrieved September 3, 2014, "...Abu Sayyaf bandits have brought a Chinese tourist and a Filipino hotel receptionist to their jungle stronghold in southern Philippines after kidnapping the women from a dive resort in eastern Malaysia ..."
316. "Guide to the Philippines conflict". (August 10, 2007). BBC News. Retrieved December 16, 2009.
317. World Bank. Conflict Prevention & Reconstruction Unit. (February 2005). The Mindanao Conflict in the Philippines: Roots, Costs, and Potential Peace Dividend by Salvatore Schiavo-Campo and Mary Judd. Washington, DC: World Bank. (Social Development Paper No. 24). Retrieved December 16, 2009.
318. SIPRI Military Expenditure Database။ Stockholm International Peace Research Institute 2016, Signalistgatan 9, SE-16972 Solna, Sweden။ March 27, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
319. Military expenditure (% of GDP)။ The World Bank။ March 27, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
320. "PH defends purchase of arms from China, Russia"၊ www.manilatimes.net၊ The Manila Times Online။ 5 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 5 August 2019။
321. "Philippines free to enter into arms purchase with Russia, Roque says | Philstar.com"၊ philstar.com။
322. "Duterte eyeing to buy helicopters from China, Russia"၊ Sunstar၊ February 13, 2018။ 5 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 11 September 2018။
323. "Duterte says Philippines no longer to participate in any U.S.-led wars"၊ www.xinhuanet.com၊ Xinhua | English.news.cn။ 5 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 6 August 2020။
324. Provincial Summary: Number of Provinces, Cities, Municipalities and Barangays, by Region as of September 30, 2016။ Philippine Statistics Authority။ 10 January 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 5 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
325. Ronald Echalas Diaz (September 18, 1968)။ Republic Act No. 5446 – An Act to Amend Section One of Republic Act Numbered Thirty Hundred and Forty-Six, Entitled "An Act to Define the Baselines of the Territorial Sea of the Philippines". Republic of the Philippines။ Chan Robles Virtual Law Library။ May 4, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
326. Mohamad, Kadir (2009). "Malaysia's territorial disputes – two cases at the ICJ : Batu Puteh, Middle Rocks and South Ledge (Malaysia/Singapore), Ligitan and Sipadan [and the Sabah claim (Malaysia/Indonesia/Philippines)]". Institute of Diplomacy and Foreign Relations (IDFR) Ministry of Foreign Affairs, Malaysia. Retrieved on May 16, 2014. “Map of British North Borneo, highlighting in yellow color the area covered by the Philippine claim, presented to the Court by the Philippines during the Oral Hearings at the ICJ on 25 June 2001”
327. 2015 Population Counts Summary (May 19, 2016)။ June 10, 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
328. "Namria 'discovers' 400 previously 'unknown' PHL islands using IfSAR"၊ BusinessMirror၊ February 10, 2016။ February 12, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
329. Central Intelligence Agency. (2009). "Field Listing : Coastline" Archived 16 July 2017 at the Wayback Machine.. Washington, DC.
330. Exclusive Economic Zones – Sea Around Us Project – Fisheries, Ecosystems & Biodiversity – Data and Visualization.
331. "U.S. report details rich resources in South China Sea." (archived from the original Archived 3 December 2021 at the Wayback Machine. on 2013-02-133)
332. C.Michael Hogan. 2011. "Celebes Sea". Encyclopedia of Earth. Eds. P. Saundry & C.J. Cleveland. National Council for Science and the Environment. Washington, DC
333. An Awesome Island။ PBS။ November 11, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
334. Philippines Mountain Ultra-Prominence။ peaklist.org။ June 19, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
335. (2011-04-06). "The World Factbook – Philippines" Archived July 19, 2015, at the Wayback Machine.. Central Intelligence Agency. Retrieved on March 14, 2011.
336. Bruun၊ Anton Frederick (1956)။ The Galathea Deep Sea Expedition, 1950–1952, described by members of the expedition။ Macmillan, New York။
337. Kundel၊ Jim (June 7, 2007)။ Water profile of Philippines။ Encyclopedia of Earth။ September 30, 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
338. Republic of the Philippines. Department of Tourism. [c. 2008]. Leyte is Famous for... at the Wayback Machine (archived April 27, 2012) (archived from the original on April 27, 2012). Retrieved March 21, 2010 from www.travelmart.net.
339. Submissions, through the Secretary-General of the United Nations, to the Commission on the Limits of the Continental Shelf, pursuant to article 76, paragraph 8, of the United Nations Convention on the Law of the Sea of 10 December 1982။ United Nations Commission on the Limits of the Continental Shelf (May 28, 2009)။ May 29, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
340. La Putt, Juny P. [c. 2003]. The 1990 Baguio City Earthquake Archived 12 February 2015 at the Wayback Machine.. Retrieved December 20, 2009 from The City of Baguio Archived 18 September 2017 at the Wayback Machine. Website.
341. Newhall, Chris (February 28, 2005)။ The Cataclysmic 1991 Eruption of Mount Pinatubo, Philippines (U.S. Geological Survey Fact Sheet 113-97)။ U.S. Department of the Interior. U.S. Geological Survey။ August 25, 2013 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ April 9, 2007 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
342. Puerto-Princesa Subterranean River National Park။ UNESCO World Heritage Centre။ May 4, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
343. Compañía General de Tabacos de Filipinas။ Colección general de documentos relativos a las Islas Filipinas existentes en el Archivo de Indias de Sevilla။ Tomo III—Documento 98, 1520–1528။ pp. 112–138။
344. Greenlees, Donald။ "Miners shun mineral wealth of the Philippines"၊ May 14, 2008။ December 11, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
345. NASA, together with USGS, (United States Geological Survey), released a 3-year study report detailing the 8,450 square kilometer palladium deposits lying below the seas of Visayan, Sibuyan, and Tablas Strait. Source: https://breakingphnews.blogspot.com/2016/05/biggest-palladium-deposits-found-in.html
346. Marvelous Marble by Manila Standard http://www.manilastandard.net/news/-provinces/138248/marvelous-marble.html Archived 18 May 2019 at the Wayback Machine.
347. Keith Schneider။ The Philippines, a nation rich in precious metals, encounters powerful opposition to mining။ Mongabay။ April 25, 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
348. Global Facility for Disaster Reduction and Recovery။
349. Davies, Ed။ "Pricey oil makes geothermal projects more attractive for Indonesia and the Philippines"၊ June 29, 2008။ December 18, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
350. "Natural Resources and Environment in the Philippines" Archived 22 January 2009 at the Wayback Machine.. (n.d.). eTravel Pilipinas. Retrieved January 22, 2009.
351. Chanco, Boo။ "The Philippines Environment: A Warning"၊ December 7, 1998။ Archived from the original on July 11, 2001။ Retrieved February 15, 2010 from gbgm-umc.org.
352. Williams, Jann; Cassia Read; Tony Norton; Steve Dovers; Mark Burgman; Wendy Proctor & Heather Anderson (2001)။ Biodiversity Theme Report: The Meaning, Significance and Implications of Biodiversity (continued)။ CSIRO on behalf of the Australian Government Department of the Environment and Heritage။ ISBN 978-0-643-06749-3။ May 14, 2007 တွင် မူရင်း အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ November 6, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Cite uses deprecated parameter |last-author-amp= (အကူအညီ)
353. "The center of the center of marine shore fish biodiversity: the Philippine Islands" (April 2005). Environmental Biology of Fishes 74 (2): 467–480. doi:10.1007/s10641-004-3154-4.
354. Rowthorn, Chris & Greg Bloom (2006)။ Philippines (9th ed.)။ Lonely Planet။ p. 52။ ISBN 978-1-74104-289-4။ Cite uses deprecated parameter |lastauthoramp= (အကူအညီ)
355. Biological diversity in the Philippines။ Eoearth.org။ May 4, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
356. "Lolong" holds world record as largest croc in the world (November 17, 2011)။ 26 January 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ June 23, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
357. Britton၊ Adam (November 12, 2011)။ Accurate length measurement for Lolong။ 26 January 2016 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ June 23, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
358. Ferguson-Lees, J.; Christie, D. (2001)။ Raptors of the World။ London: Christopher Helm။ pp. 717–19။ ISBN 978-0-7136-8026-3။
359. {{{assessors}}} (2004). Pithecophaga jefferyi. 2006. IUCN Red List of Threatened Species. International Union for Conservation of Nature 2006. www.iucnredlist.org. Retrieved on January 7, 2009.
360. "First Record of the dottyback Manonichthys alleni (Teleostei: Perciformes: Pseudochromidae) from the Philippines" (2013). Marine Biodiversity Records 6 (e61). doi:10.1017/s1755267213000365.
361. "Seven new records of fishes (Teleostei: Perciformes) from coral reefs and pelagic habitats in Southern Mindanao, the Philippines" (2013). Marine Biodiversity Records 6 (e95): 1–6. doi:10.1017/s1755267213000614.
362. Bos, A.R. (2008). "A newly discovered predator of the crown-of-thorns starfish". Coral Reefs 27 (3). doi:10.1007/s00338-008-0364-9. Bibcode: 2008CorRe..27..581B.
363. Ocaña (2010). "On Pseudocorynactis species and another related genus from the Indo-Pacific (Anthozoa: Corallimorphidae)". Revista de la Academia Canaria de Ciencias XXI (3–4): 9–34.
364. Bos, A.R. (2014). "Upeneus nigromarginatus, a new species of goatfish (Perciformes: Mullidae) from the Philippines". Raffles Bulletin of Zoology 62: 745–753.
365. "About the Philippines" (October 17, 2009). Retrieved December 20, 2009 from the Philippine History Website.
366. Philippine Fast Facts, National Gem: Philippine Pearl။ National Commission for Culture and the Arts။ 2010-08-20 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 2013-02-20 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
367. Pangilinan, Jr.၊ Leon (3 October 2014)။ In Focus: 9 Facts You May Not Know About Philippine National Symbols။ National Commission for Culture and the Arts။ 26 November 2016 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 8 January 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
368. Hub of Life: Species Diversity in the Philippines။ Foundation for the Philippine Environment (February 18, 2014)။ 16 September 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
369. Taguinod, Fioro. (November 20, 2008). "Rare flower species found only in northern Philippines". GMA News. Retrieved December 14, 2009.
370. Peralta, Eleno O. (2005). "21. Forests for poverty alleviation: the response of academic institutions in the Philippines". In Sim, Appanah, and Hooda (Eds.). Proceedings of the workshop on forests for poverty reduction: changing role for research, development and training institutions (RAP Publication). Food and Agriculture Organization (FAO). Retrieved December 20, 2009.
371. Kirby, Alex. (July 23, 2003). "SE Asia faces 'catastrophic' extinction rate". BBC News. Retrieved December 20, 2009.
372. Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration (n.d.)။ Climate of the Philippines။ May 31, 2010 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ April 24, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
373. Lonely Planet. (n.d.). Philippines: When to go & weather Archived 10 September 2017 at the Wayback Machine.. Retrieved January 23, 2009.
374. Library of Congress – Federal Research Division. (March 2006). Country Profile: Philippines. Retrieved December 17, 2009.
375. Chong, Kee-Chai; Ian R. Smith & Maura S. Lizarondo (1982)။ "III. The transformation sub-system: cultivation to market size in fishponds"။ Economics of the Philippine Milkfish Resource System။ The United Nations University။ ISBN 978-92-808-0346-4။ July 19, 2011 တွင် မူရင်း အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ May 14, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Cite uses deprecated parameter |last-author-amp= (အကူအညီ)
376. Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration (PAGASA) (January 2009). "Member Report to the ESCAP/WMO Typhoon Committee, 41st Session". Archived 20 March 2009 at the Wayback Machine.
377. Monthly Typhoon Tracking Charts. (2010). Retrieved April 24, 2010 from the National Institute of Informatics, Kitamoto Laboratory, Digital Typhoon Website.
378. Glossary of Meteorology. Baguio. (archived from the original Archived August 6, 2011, at the Wayback Machine. on August 30, 2014).
379. Robles၊ Raissa။ "Changing attitude"၊ D+C, development and cooperation၊ June 19, 2018။ August 13, 2018 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
380. Overland, Indra et al. (2017) Impact of Climate Change on ASEAN International Affairs: Risk and Opportunity Multiplier, Norwegian Institute of International Affairs (NUPI) and Myanmar Institute of International and Strategic Studies (MISIS).
382. Compare currencies in South East Asia။ 19 July 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ July 15, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
383. Employment in agriculture (% of total employment)။ March 3, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
384. Third Quarter 2009 Gross National Product and Gross Domestic Product by Industrial Origin။ Republic of the Philippines. National Statistical Coordination Board။ June 29, 2011 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ December 11, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
385. Philippine Statistics Authority (October 2009)။ Quickstat။ July 11, 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ December 11, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
386. Philippines jobless rate eases to 6% in October။ MarketWatch (December 10, 2014)။ December 14, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
387. Philippine Unemployment Rate Falls In October။ RTTNews (December 10, 2014)။ December 14, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
388. Magtulis၊ Prinz P. (August 28, 2014)။ Philippine GDP Growth Beats Estimate in Boost to Aquino Goal။ Bloomberg News။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
389. Denis Somoso. (September 30, 2013). "$83.201 Billion – Philippines GIR now Rank 26th World's highest International Reserves" Archived October 13, 2013, at the Wayback Machine.. Philippines, ASIA and the Global Economy Site. Retrieved September 30, 2013.
390. Mendoza၊ Ronald U.။ "Debt free?"၊ Rappler၊ June 25, 2012။ December 14, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
391. "Debt-to-gov't ratio hits 38.1% in end-March"၊ Rappler၊ September 23, 2014။ December 14, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
392. Dela Peña၊ Zinnia B.။ "Debt-to-GDP ratio continues to improve"၊ September 24, 2014။ December 14, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
393. From butt of jokes in 1986, Philippines has risen to creditor nation, says ex-finance chief။ Newsinfo.inquirer.net (February 28, 2012)။ March 3, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
394. The Filipina sisterhood. (December 20, 2001). The Economist. Retrieved November 9, 2009.
395. Ure, John (2008)။ Telecommunications Development in Asia။ Hong Kong University Press။ pp. 301–302။ ISBN 978-962-209-903-6။
396. Philippines။ International Monetary Fund။ April 20, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
397. Felix, Rocel. (January 25, 2008). 2007 GDP seen growing at fastest rate in 30 years. The Philippine Daily Inquirer. Retrieved May 29, 2010. (archived from the original on February 22, 2015)
398. Table G: Human development and index trends, Table I: Human and income poverty။ United Nations Development Programme။ 2009။ ISBN 978-0-230-23904-3။
399. Reddel, Paul (May 27, 2009). Infrastructure & Public-Private Partnerships in East Asia and the Philippines [PowerPoint slides]. Presentation in Manila to the American Foreign Chambers of Commerce of the Philippines. Retrieved February 13, 2010 from the Public-Private Infrastructure Advisory Facility (PPIAF) Website.
400. Report for Selected Countries and Subjects။ Imf.org (September 14, 2006)။ October 23, 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
401. Sherani၊ Sakib။ Pakistan's remittances။ December 17, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
402. "OFW remittances to increase by 8.5% in 2014—Standard Chartered"၊ January 13, 2014။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
403. "Why PH improves in competitiveness ranking"၊ Rappler၊ Aug 22, 2013။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
404. "Poverty and regional development imbalance"၊ March 5, 2014။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
405. Llorito, David (May 10, 2006)။ Help wanted for Philippines outsourcing။ Asia Times။ 12 December 2009 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ December 11, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
406. Tullao (2012)။ IT-BPO INDUSTRY PROFILE, PROSPECTS, CHALLENGES AND ISSUES FOR GROWTH AND EMPLOYMENT။
407. Beyond the Brics: A Look at the 'Next 11' (April 2007)။ 17 April 2018 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
408. Armstrong၊ Aristidi (April 21, 2013)။ Move over BRICS, the "Next Eleven" has emerged။ Economics Student Society of Australia။ 22 May 2016 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
409. Olchondra, Riza T. (October 2, 2006). As India gets too costly, BPOs turn to Philippines. The Philippine Daily Inquirer. Retrieved December 16, 2009. (archived from the original on February 12, 2007)
410. Goldman: Here's What Global GDP Will Look Like In 2050 (November 19, 2012)။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
411. Platt၊ Eric (January 13, 2012)။ These Economies Will Dominate The World In 2050။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
412. Fajardo၊ Fernando။ "The Philippines in 2050"၊ February 29, 2012။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
413. Kevin Voigt (January 12, 2012). World's top economies in 2050 will be... CNN. (archived from the original on August 14, 2012)
414. Arangkada Philippines 2010: A Business Perspective – Infrastructure။ 10 October 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
415. Larano၊ Cris။ "Philippines Bets on Better Infrastructure"၊ June 3, 2014။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
416. The CIA World Factbook – Philippines။ 11 January 2010 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 20, 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
417. Republic of the Philippines. Land Transportation Office. Number of Motor Vehicles Registered. (January 29, 2008). Retrieved January 22, 2009.
418. Republic Act No, 9447။ Civil Aviation Authority of the Philippines။ July 16, 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
419. Manual of Standards for Aerodromes။ Civil Aviation Authority of the Philippines။ August 9, 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
420. Airport Directory။ Civil Aviation Authority of the Philippines (July 2014)။ 2 July 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ August 23, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
421. About PAL။ Philippineairlines.com။ March 3, 2016 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ May 4, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
422. State of Hawaii. Department of Transportation. Airports Division. [c. 2005]. "Philippine Air Lines". Hawaii Aviation. Retrieved January 9, 2010.
423. The Report: Philippines 2009။ Oxford Business Group။ 2009။ p. 97။ ISBN 978-1-902339-12-2။
424. Philippines Transportation။ August 23, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
425. "Linking the Philippine Islands, Through the highway of the Sea" . Retrieved on August 23, 2014. မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ။ 22 September 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 6 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
426. The North Luzon Expressway Project Archived 9 August 2018 at the Wayback Machine. (NLEX) is for the rehabilitation, expansion, operation and maintenance of the existing ၈၃.၇ km (၅၂ mi) NLEX that connects Metro Manila to the northern provinces of Bulacan and Pampanga.
427. Super User။ South Luzon Expressway (SLEX)။ 25 February 2021 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ December 17, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
428. Arroyo order: Open SCTEx, interchanges on time – INQUIRER.net, Philippine News for Filipinos Archived February 22, 2008, at the Wayback Machine.
429. Cebu-Cordova Link။ Dissing+Weitling Architecture။ 21 April 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 11 March 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
430. Galang, Vincent Mariel P.။ "JICA still has 900B yen to fund rail expansion in Philippines"၊ June 20, 2019။
431. De Vera, Ben O.။ "Japan commits 1.3 trillion yen to help build railways in PH"၊ June 21, 2019။
432. The Line 1 System – The Green Line။ July 14, 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 15, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
433. United Nations Centre for Human Settlements. (1993). Provision of Travelway Space for Urban Public Transport in Developing Countries. UN–HABITAT. pp. 15, 26–70, 160–179. ISBN 92-1-131220-5.
434. About Us; Line 3 Stations။ January 22, 2013 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 15, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
435. Share။ PH, JICA sign loan deal for metro-grade train system (in en)။ 2019-02-08 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
436. Valmero၊ Anna။ DoST to develop electric-powered monorail for mass transport။ 24 September 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 23, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
437. Regidor, Anna Kristine။ UPD monorail project begins။ University of the Philippines Diliman။ September 24, 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 23, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
438. Usman, Edd K.။ "Bigger Automated Guideway Train ready for testing"၊ February 27, 2014။ September 23, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 24 September 2014။
439. PH firm takes on challenge to improve sea travel. Published by Philippine Daily Inquirer (Written By: Ira P. Pedrasa)
440. Building a Native Sailboat။ 19 June 2019 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 19 June 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
441. "The history and culture of boats and boat-building in the Western Visayas" (2000). Philippine Quarterly of Culture and Society 28 (2): 111–132.
442. "The Early Evolution of Boats in Austronesia: Profound Implication on Philippines Prehistory" (2013). Malay 25 (2): 36–53.
443. Aguilar၊ Glenn D. (2004)။ "Philippine Fishing Boats"။ in Silvestre၊ Geronimo; Green၊ Stuart J.; White၊ Alan T.; Armada၊ Nygiel; Luna၊ Cesar; Cruz-Trinidad၊ Annabelle; Carreon၊ Marciano F., III (eds.)။ In Turbulent Seas: The Status of Philippine Marine Fisheries။ Department of Agriculture-Bureau of Fisheries and Aquatic Resources, Republic of the Philippines။ pp. 118–121။ ISBN 9719275340။
444. Roxas-Lim၊ Aurora။ Tradiitonal Boatbuilding and Philippine Maritime Culture (PDF)။ Intangible Cultural Heritage in the Asia-Pacific Region, United Nations Organization။ 12 December 2019 တွင် မူရင်း (PDF) အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 6 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
445. The Philippine Transportation System. (August 30, 2008). Asian Info. Retrieved January 22, 2009.
446. Strong Republic Nautical Highway. (n.d.). Official Website of President Gloria Macapagal Arroyo. Retrieved January 22, 2009.
447. Gov't revives Pasig River ferry service. (February 14, 2007). GMA News. Retrieved December 18, 2009.
448. MMDA to reopen Pasig River ferry system on April 28; offers free ride။ Philippine Information Agency (April 25, 2014)။ October 6, 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ October 3, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
449. About DOST; The DOST in Brief။ May 22, 2013 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 15, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
450. Roces၊ Alejandro R.။ "Maria Ylagan Orosa"၊ November 29, 2007။ October 5, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
451. Sabater၊ Madel။ "Dr Ramon Barba: Science 'against all odds'"၊ Rappler၊ August 12, 2014။ October 5, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
452. Malang၊ Virgilio L. (1999)။ Inventions & Innovations: A Glimpse of the Filipino Legacy (အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားဖြင့်)။ Goodwill Trading Co., Inc.။ pp. 38–39။ ISBN 978-971-8822-01-2။
453. Engel၊ KeriLynn။ Fe del Mundo, first female student at Harvard Medical School။ Amazing Wome History။ October 5, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
454. Sabater၊ Madel R.။ "National Scientist Dr. Paulo Campos passes away at 85"၊ June 5, 2007။ December 29, 2007 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on September 14, 2007။
455. "IRRI website: About IRRI"။
456. "International Rice Research Institute on Google maps"။
457. "An adventure in applied science: A history of the International Rice Research Institute"။ October 5, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
458. "Mabuhay acquires Indon satellite;sets new orbit"၊ Manila Standard၊ July 25, 1996။ October 5, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
459. US aircraft with Philippines's first microsatellite launched into space။ Philstar (March 24, 2016)။ March 24, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
460. "Asia's Fab 50 Companies: PLDT-Philippine Long Distance Telephone". Forbes. September 3, 2008. Retrieved 2009-13-14.
461. Francisco, Rosemarie. (March 4, 2008). Filipinos sent 1 billion text messages daily in 2007. The Philippine Daily Inquirer. Reuters. Retrieved December 18, 2009.
462. Teves, Oliver. (October 29, 2007). Cell phones double as electronic wallets in Philippines. USA Today. Associated Press. Retrieved December 11, 2009.
463. Special Report: The Global 2000. (April 2, 2008). Forbes. p.10. Retrieved December 14, 2009.
464. Laws, Rules & Regulations။ National Telecommunications Commission။ 25 April 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ October 5, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
465. Broadcast (AM, FM, TV, CATV) – Number of Broadcast and CATV Stations by Region။ Republic of the Philippines. National Telecommunications Commission. (c. 2010)။ June 28, 2010 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 16, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
466. Guerrero၊ Alora Uy (March 20, 2014)။ #20PHnet: A timeline of Philippine Internet။ Yahoo။ October 5, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
467. Internet Service Providers – Internet Service။ Republic of the Philippines. National Telecommunications Commission. (c. 2010)။ January 25, 2009 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 16, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
468. Internet World Stats. (2009). Philippines: Internet Usage Stats and Marketing Report Archived July 27, 2011, at the Wayback Machine.. Miniwatts Marketing Group. Retrieved January 22, 2009.
469. Liao, Jerry (May 9, 2008)။ The Philippines – Social Networking Capital of the World။ Cnet Asia။ May 16, 2008 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ November 8, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
470. Kate Lamb,"Philippines tops world internet usage index with an average 10 hours a day","The Guardian",1 February 2019
471. Philippines – Travel & Tourism Total Contribution to GDP – Travel & Tourism Total Contribution to GDP – % share။ September 19, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
472. Travel and tourism to contribute P490B or 3.8% to 2014 PHL output, says council။ GMA News and Current Affairs (March 19, 2014)။ September 19, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
473. International Tourist Arrivals and Receipts for January to June 2014။ 7 October 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 19, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
474. "Boracay 2012 World's Best Island"၊ July 11, 2012။ Archived from the original on July 15, 2012။
475. Best Place to Retire, Wall Street Journal
476. Asian Development Bank (2007). "Country Paper Philippines. Asian Water Development Outlook 2007"., p. 12
477. Joint Monitoring Programme for Water Supply and Sanitation (JMP) (2015). 25 years Progress on Sanitation and Drinking Water – 2015 Update and MDG Assessment. UNICEF and World Health Organization Joint Monitoring Programme for Water Supply and Sanitation (JMP), New York, Geneva, p. 68 (ISBN 978-92-4-150914-5)
478. World Population Prospects: The 2017 Revision။ United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division။ 10 September 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
479. CO2 Emissions from Fuel Combustion Population 1971–2008 (pdf Archived January 6, 2012, at the Wayback Machine. page 86); page 86 of the pdf, IEA (OECD/ World Bank) (original population ref OECD/ World Bank e.g. in IEA Key World Energy Statistics 2010 page 57) (archived from the original Archived 21 October 2011 at the Wayback Machine. on October 12, 2009)
480. Republic of the Philippines. National Statistical Coordination Board. Population of the Philippines Census Years 1799 to 2007 Archived July 4, 2012, at the Wayback Machine.. Retrieved December 11, 2009.
481. Philippine Statistics Authority (2008)။ Official population count reveals။ September 10, 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ April 17, 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
482. Bishops threaten civil disobedience over RH bill။ GMA News (September 29, 2010)။ February 21, 2011 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ October 16, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
483. Field Listing :: Life expectancy at birth။ Central Intelligence Agency။ 28 May 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ April 19, 2018 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
484. Republic of the Philippines. National Statistics Office. Poverty Incidence
485. Asis, Maruja M.B. (January 2006). "The Philippines' Culture of Migration". Migration Information Source. Migration Policy Institute. Retrieved December 14, 2009.
486. Selected Population Profile in the United States: Filipino alone or in any combination။ United States Census Bureau။ January 7, 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ February 1, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ The U.S. Census Bureau 2007 American Community Survey counted 3,053,179 Filipinos; 2,445,126 native and naturalized citizens, 608,053 of whom were not U.S. citizens.
487. Global Pinoys to rally at Chinese consulates – The Philippine Star » News » Headlines Archived June 3, 2016, at the Wayback Machine.. The Philippine Star (April 27, 2012). Retrieved on July 4, 2012.
488. Philippine population officially hits 100 million။ 7 August 2019 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 7 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
489. "107 MILLION FILIPINOS BY END-2018"၊ POPCOM။ January 4, 2018 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 9 August 2018။
490. Urban Population in the Philippines (Results of the 2015 Census of Population)။ Philippine Statistics Authority (March 21, 2019)။ March 31, 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
491. Demographia. (July 2010). Demographia World Urban Areas (World Agglomerations) Population & Projections (Edition 6.1). Retrieved March 29, 2011.
492. Urban agglomeration only: Demographia World Urban Areas, 14th Annual Edition (April 2018)။ 3 May 2018 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။
493. Republic of the Philippines. National Statistical Coordination Board. (July 2009). 2008 Gross Regional Domestic Product – Levels of GRDP Archived November 14, 2011, at the Wayback Machine.. Retrieved April 4, 2010.
494. Hawksworth, John။ Global City GDP Rankings 2008–2025။ PricewaterhouseCoopers။ May 31, 2013 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ November 20, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
495. Philippine Statistics Authority (2009)။ The Philippines in Figures 2009 (PDF)။ ISSN 1655-2539။ July 11, 2012 တွင် မူရင်း (PDF) အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ December 23, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
496. "Philippines". (2009). In Encyclopædia Britannica. Retrieved December 18, 2009 from Encyclopædia Britannica Online.
497. Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, and Charles D. Fennig (eds.). (2015). There Ethnologue: Languages of the World (18th ed.). Dallas, Tex.: SIL International. Retrieved April 13, 2015.
498. Capelli (2001). "A Predominantly Indigenous Paternal Heritage for the Austronesian-Speaking Peoples of Insular South Asia and Oceania". American Journal of Human Genetics 68 (2): 432–443. doi:10.1086/318205. PMID 11170891. PMC:1235276. Retrieved on December 18, 2009. မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ။ 19 February 2008 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 7 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ။ 19 February 2008 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 7 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
499. Dolan, Ronald E. (Ed.). (1991). "Ethnicity, Regionalism, and Language". Philippines: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress. Retrieved April 8, 2010 from Country Studies US Website.
500. https://www.gmanetwork.com/news/scitech/science/272046/extinct-humanoid-species-may-have-lived-in-phl/story/ Extinct humanoid species may have lived in PHL, Published August 31, 2012 3:48pm
501. Sangley, Intsik und Sino : die chinesische Haendlerminoritaet in den Philippine။
502. The ethnic Chinese variable in domestic and foreign policies in Malaysia and Indonesia။ 1 November 2018 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ April 23, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
503. "Resolving the ancestry of Austronesian-speaking populations" (2016). Hum Genet 135 (3): 309–26. doi:10.1007/s00439-015-1620-z. PMID 26781090. The final component (dark blue in Fig. 3b) has a high frequency in South China (Fig. 2b) and is also seen in Taiwan at ~25–30 %, in the Philippines at ~20–30 % (except in one location which is almost zero) and across Indonesia/Malaysia at 1–10 %, declining overall from Taiwan within Austronesian-speaking populations.
504. "Chinese lunar new year might become national holiday in Philippines too". Xinhua News (August 23, 2009). (archived from the original on August 26, 2009)
505. Filipino Food and Culture Archived 31 December 2014 at the Wayback Machine.. Food-links.com. Retrieved on July 4, 2012.

     • Indian Dating and Matchmaking in Philippines – Indian Matrimonials Archived October 17, 2012, at the Wayback Machine.. Futurescopes.com (January 3, 2011). Retrieved on July 4, 2012.
     • Filipino Foods. Philippinecountry.com. Retrieved on July 4, 2012.
     • Ancient Japanese pottery in Boljoon town |Inquirer News. Newsinfo.inquirer.net (May 30, 2011). Retrieved on July 4, 2012.
     • Philippines History, Culture, Civilization and Technology, Filipino. Asiapacificuniverse.com. Retrieved on July 4, 2012.
506. Forum du Mexique.
507. Spanish Expeditions to the Philippines။ PHILIPPINE-HISTORY.ORG (2005)။
508. "Second Book of the Second Part of the Conquests of the Filipinas Islands, and Chronicle of the Religious of Our Father, St. Augustine" (Zamboanga City History) "He (Governor Don Sebastían Hurtado de Corcuera) brought a great reënforcements of soldiers, many of them from Peru, as he made his voyage to Acapulco from that kingdom."
509. "In 1637 the military force maintained in the islands consisted of one thousand seven hundred and two Spaniards and one hundred and forty Indians." ~Memorial de D. Juan Grau y Monfalcon, Procurador General de las Islas Filipinas, Docs. Inéditos del Archivo de Indias, vi, p. 425. "In 1787 the garrison at Manila consisted of one regiment of Mexicans comprising one thousand three hundred men, two artillery companies of eighty men each, three cavalry companies of fifty men each." La Pérouse, ii, p. 368.
510. Jagor, Fëdor, et al. (1870). The Former Philippines thru Foreign Eyes
511. "Self-identified East Asian nationalities correlated with genetic clustering, consistent with extensive endogamy. Individuals of mixed East Asian-European genetic ancestry were easily identified; we also observed a modest amount of European genetic ancestry in individuals self-identified as Filipinos" (2015). Genetics Online. Institute for Human Genetics, University of California San Francisco.
512. With a sample population of 105 Filipinos, the company of Applied Biosystems, analysed the Y-DNA of average Filipinos and it is discovered that about 13.33% of the samples have the Y-DNA Haplotype "R1b", which is most common in Western Europe and had spread to the Philippines via Spanish colonists. Archived 25 May 2017 at the Wayback Machine.
513. Reference Populations။ Geno 2.0 Next Generation။
514. "The diversity here is immense such that I could go on forever trying to differentiate lands and peoples. There are Castilians from all provinces. There are Portuguese and Italians; Dutch, Greeks and Canary Islanders, and Mexican Indians. There are slaves from Africa brought by the Spaniards [Through America, and others brought by the Portuguese [Through India]. There is an African Moor with his turban here. There are Javanese from Java, Japanese and Bengalese from Bengal. Among all these people are the Chinese whose numbers here are untold and who outnumber everyone else. From China there are peoples so different from each other, and from provinces as distant, as Italy is from Spain. Finally, of the mestizos, the mixed-race people here, I cannot even write because in Manila there is no limit to combinations of peoples with peoples. This is in the city where all the buzz is." (Remesal, 1629: 680–1) -Connecting the Indies, the Hispano-Asian Pacific World in early Modern Global History-]
515. With a sample population of 105 Filipinos, the company of Applied Biosystems, analysed the Y-DNA of average Filipinos and it is discovered that about 0.95% of the samples have the Y-DNA Haplotype "H1a", which is most common in South Asia and had spread to the Philippines via precolonial Indian missionaries who spread Hinduism and established Indic Rajahnates like Cebu and Butuan. Archived 25 May 2017 at the Wayback Machine.
516. The Period of Hindu Kingdoms။ Embassy of Republic of Indonesia at Bangkok, Thailand (2006)။ November 7, 2006 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ October 17, 2006 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
517. History of the Bagelboy Club။ The Bagelboy Club of the Philippines။ 25 August 2018 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 8 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
518. Cooper၊ Matthew။ "Why the Philippines Is America's Forgotten Colony"၊ November 15, 2013။ "c. At the same time, person-to-person contacts are widespread: Some 600,000 Americans live in the Philippines and there are 3 million Filipino-Americans, many of whom are devoting themselves to typhoon relief."
519. "200,000–250,000 or More Military Filipino Amerasians Alive Today in Republic of the Philippines according to USA-RP Joint Research Paper Finding" (PDF)။ Amerasian Research Network, Ltd. (သတင်းထုတ်ပြန်ချက်)။ November 5, 2012။ July 11, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
     The Case for Categorization of Military Filipino Amerasians as Diaspora။ 9th International Conference On the Philippines, Michigan State University, E. Lansing, MI (October 2012)။ July 11, 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
520. "The Impact of Spanish Rule in the Philippines". (2009). Tagalog at NIU. Retrieved December 19, 2009 from the Northern Illinois University, Center for Southeast Asian Studies, SEAsite Project. (archived from the original Archived October 1, 2007, at the Wayback Machine. on October 1, 2007)
521. Nicholas Trajano Molnar (2017), University of Missouri Press, "American Mestizos, The Philippines, and the Malleability of Race: 1898–1961"
522. Philippine Statistics Authority 2014, pp. 29–34.
523. Spanish creole: Quilis၊ Antonio (1996)၊ La lengua española en Filipinas (PDF)၊ Cervantes virtual၊ p. 54 and 55
524. Reid, Lawrence A. 1994. "Possible Non-Austronesian Lexical Elements in Philippine Negrito Languages." In Oceanic Linguistics, Vol. 33, No. 1 (Jun. 1994), pp. 37–72.
525. 1987 Constitution of the Republic of the Philippines, Article XIV, Section 7။ Chan Robles & Associates Law Firm။ 10 November 2007 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ May 4, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
526. "The Spanish overlay in Tagalog" (in en) (January 1, 1965). Lingua 14. doi:10.1016/0024-3841(65)90058-6. ISSN 0024-3841.
527. Haspelmath၊ Martin (2009)။ Loanwords in the World's Languages: A Comparative Handbook။ De Gruyter Mouton။ p. 724။ ISBN 978-3-11-021843-5။
528. Rainier Alain၊ Ronda။ "Bahasa in schools? DepEd eyes 2nd foreign language"၊ March 22, 2013။ June 11, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
529. Chan-Yap၊ Gloria (1980)။ Hokkien Chinese borrowings in Tagalog (အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားဖြင့်)။ Dept. of Linguistics, School of Pacific Studies, Australian National University။ p. 5။ ISBN 978-0-85883-225-1။ The number of loanwords in the domain of cookery is rather large, and they are, by far, the most homogeneous of the loanwords.
530. Joaquin၊ Nick (2004)။ Culture and history (Englishဘာသာစကားဖြင့်)။ Pasig City။ p. 42။ ISBN 978-971-27-1426-9။CS1 maint: အသိအမှတ်မပြုသော ဘာသာစကား (link)
531. Potet၊ Jean-Paul G. (2016)။ Tagalog Borrowings and Cognates။ Raleigh, NC: Lulu Press, Inc.။ p. 343။ ISBN 978-1-326-61579-6။
532. "Mexico, our older sister" (in en-US)၊ Manila Bulletin News။ 8 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 13 April 2018။
533. Spanish language in Philippines။ 18 March 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ March 1, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
534. New Prospects for the Spanish Language in the Philippines။ 2 April 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ March 1, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
535. "A Gujarati Origin for Scripts of Sumatra, Sulawesi and the Philippines" (2010). Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society 36 (1). doi:10.3765/bls.v36i1.3917. ISSN 2377-1666.
536. Philippines။ Ethnologue.com။ May 4, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
537. Muslim education program gets P252-M funding. Philippine Daily Inquirer. July 13, 2011.
538. DepEd to continue teaching French in select public schools in 2013. Philippine Daily Inquirer. December 6, 2012.
539. Philippines: Students to take foreign language. Gulf News. March 22, 2013.
540. Kalaw, Maximo M. (1927). "The development of Philippine politics". Oriental commercial.
541. "Table 1.10; Household Population by Religious Affiliation and by Sex; 2010" (October 2015). 2015 Philippine Statistical Yearbook: 1–30. ISSN 0118-1564. Retrieved on August 15, 2016.
542. Filipino Catholic population expanding, say Church officials။
543. Asian Americans: A Mosaic of Faiths, Pew Research. July 19, 2012.
544. 2000 Census: Additional Three Persons Per Minute။ Philippine Statistics Authority (February 18, 2003)။ June 10, 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 9, 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
545. Christianity in the Philippines။ 11 May 2019 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 23 July 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
546. Table: Christian Population in Numbers by Country, Pew Research. December 19, 2011.
547. Table: Christian Population as Percentages of Total Population by Country။ Pew Research (December 19, 2011)။
548. "Intriguing Patterns in Scolbert 08's Map of Religion in Insular Southeast Asia" (in en-US)၊ GeoCurrents။
549. Philippine Church National Summary။ 10 October 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 8 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
550. "Demography" (PDF)။ Philippines in Figures။ Manila: Philippine Statistics Authority။ 2014။ p. 27။ ISSN 1655-2539။ July 28, 2014 တွင် မူရင်း (PDF) အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ August 11, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (အကူအညီ)
551. The World Factbook။ July 19, 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။
552. 2013 International Religious Freedom Report။ United States Department of State, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor။
553. International Religious Freedom Report for 2014။ United States Department of State, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor။
554. "How Many Muslims Has the Philippines?" (1975). Philippine Studies 23 (3): 375–382.
555. International Religious Freedom Report for 2014။ United States Department of State, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor။ “Most Muslims are members of various ethnic minority groups. The majority of Muslims reside in Mindanao in the South and nearby islands.”
556. Philippines 2012 International Religious Freedom Report။ US Department of State Bureau of Democracy, Human Rights and Labor။
557. International Religious Freedom Report for 2013။
558. RP closer to becoming observer-state in Organization of Islamic Conference Archived June 3, 2016, at the Wayback Machine.. (May 29, 2009).The Philippine Star. Retrieved 2009-07-10, "Eight million Muslim Filipinos, representing 10 percent of the total Philippine population, ...".
559. National Commission on Muslim Filipinos။ 19 November 2016 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 25 December 2021 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
560. U.S. Department of State. (2010). Philippines: International Religious Freedom Report 2010. Retrieved 2011-05-20, "Islam is the largest minority religion, and Muslims constitute between 5 and 9 percent of the total population."
561. R Michael Feener; Terenjit Sevea (2009)။ Islamic Connections: Muslim Societies in South and Southeast Asia။ p. 144။ ISBN 978-981-230-923-5။
562. End of Year Survey 2014: Regional & Country Results : Philippines။ 9 March 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 8 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
563. Dentsu Communication Institute 電通総研・日本リサーチセンター編「世界60カ国価値観データブック (ဂျပန်)
564. Agnosticism and Atheism in the Philippines။ The Free Thinker။ 1 May 2011 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ April 28, 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
565. Pew Research Center's Religion & Public Life Project: Philippines Archived 8 July 2014 at the Wayback Machine.. Pew Research Center. 2010.
566. PHL spends less on health care amid economic boom – PIDS။ GMA News and Public Affairs (September 4, 2013)။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
567. World Health Statistics 2009 (PDF)။ Geneva: World Health Organization။ 2009။ ISBN 978-92-4-156381-9။ December 23, 2009 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
568. Philippine News Agency. (December 14, 2009). "Senate approves proposed 2010 national budget". (archived from the original on February 6, 2010).
569. DOH budget increase for 2014 'biggest ever' due to sin tax law။ Action for Economic Reforms (January 15, 2014)။ 13 October 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
570. World Health Organization. (April 2006). Philippines Archived 16 October 2016 at the Wayback Machine.. Country Cooperation Strategy at a Glance. Retrieved December 23, 2009.
571. United States Agency for International Development. (May 2008). USAID Country Health Statistical Report – Philippines Archived 10 October 2017 at the Wayback Machine.. Retrieved April 8, 2010.
572. Santos၊ Tina G. (April 1, 2013)။ HIV cases rose 43% to 486 in February; 16 AIDS deaths reported – DOH။ Philippines Daily Inquirer။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
573. Mydans၊ Seth။ "Low Rate Of AIDS Virus In Philippines Is a Puzzle"၊ April 20, 2003။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
574. Literacy of Men and Women in the Philippines။ Philippine Statistics Authority။ 24 September 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 19, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
575. Highlights of the 2008 Functional Literacy, Education and Mass Media Survey (FLEMMS)။ Technical Education and Skills Development Authority။ September 19, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
576. "'Last leg' before K to 12: DepEd gets highest budget"၊ Rappler၊ September 19, 2014။ September 19, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
577. "DepEd gets largest share of proposed 2015 budget"၊ July 31, 2014။ September 19, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 23 August 2014။
578. Republic of the Philippines. Commission on Higher Education. (August 2010). Information on Higher Education System။ July 4, 2011 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ October 3, 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။. Official Website of the Commission on Higher Education. Retrieved April 17, 2011.
579. Dexter San Pedro (May 15, 2013)။ Aquino signs K–12 enhanced basic education law။ InterAksyon.com။ June 14, 2013 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 23, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
580. K to 12 Basic Education Program Frequently Asked Questions။ Department of Education (November 25, 2011)။ June 11, 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ April 28, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
581. Republic of the Philippines. (Approved: August 11, 2001). Republic Act No. 9155 – Governance of Basic Education Act of 2001. Retrieved December 11, 2009 from the Chan Robles Virtual Law Library.
582. Commission on Higher Education Archived 8 August 2019 at the Wayback Machine. The Commission on Higher Education is the governing body covering both public and private higher education institutions as well as degree-granting programs in all tertiary educational institutions in the Philippines. The CHED was established on May 18, 1994 through Republic Act 7722 or the Higher Education Act.
583. Jerry E. Esplanada။ "Mainstreaming Madrasa"၊ July 20, 2009။ September 23, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on July 24, 2014။
584. Republic of the Philippines. (Approved: April 29, 2008). Republic Act 9500 – An Act to Strengthen the University of the Philippines as the National University. Chan Robles Law Library.
585. Baringer, Sally E. [c. 2006]. "The Philippines". In Countries and Their Cultures. Advameg Inc. Retrieved December 20, 2009 from www.everyculture.com.
586. Rowthorn, Chris & Greg Bloom (2006)။ Philippines (9th ed.)။ Lonely Planet။ p. 44။ ISBN 978-1-74104-289-4။ Cite uses deprecated parameter |lastauthoramp= (အကူအညီ)
587. Dumont, Jean-Paul (1992)။ Visayan Vignettes: Ethnographic Traces of a Philippine Island။ Chicago: University of Chicago Press။ pp. 160–162။ ISBN 978-0-226-16954-5။
588. The Jollibee Phenomenon။ Jollibee Inc.။ June 23, 2007 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 9, 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
589. Conde, Carlos H.။ "Jollibee stings McDonald's in Philippines"၊ May 31, 2005။ January 5, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
590. Baroque Churches of the Philippines (2010)။ January 12, 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
591. Rowthorn, Chris & Greg Bloom (2006)။ Philippines (9th ed.)။ Lonely Planet။ p. 145။ ISBN 978-1-74104-289-4။ Cite uses deprecated parameter |lastauthoramp= (အကူအညီ)
592. History of Philippine Architecture။ National Commission for Culture and the Arts။ 21 April 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 9 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
593. The Official Iloilo Province Webpage။
594. Datar၊ Francisco A. (April 19, 2015)။ The Batanes Islands။ National Commission for Culture and the Arts။ April 19, 2015 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။
595. 15 Most Intense Archaeological Discoveries in Philippine History။
596. PHILIPPINE MUSIC။ Balikbayan family-union – AboutPhilippines (June 20, 2015)။^{[လင့်ခ်သေ]}
597. Alyssa Kristin Cruz။ Reason Behind the Rising Popularity of K-Pop in the Philippines။
598. Baes၊ Jonas (July 25, 2014)။ Popular Music in the Philippines။ National Commission for Culture and the Arts။ July 24, 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။
599. Choirs around the world take on Filipino classics။ 9 August 2019 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 9 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
600. Felix၊ Marcus။ Strings of Unity။ 10 October 2017 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ December 17, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
601. Villacruz၊ Basilio Esteban S. (July 24, 2014)။ Philippine Dance in the American Period။ National Commission for Culture and the Arts။ July 24, 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။
602. Sotto၊ Trish။ Fa 28 weaving history။ Slideshare.net။ August 1, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
603. Anthropomorphic Pots : Metal Age : Ayub Cave, Saranggani Province။ National Museum of the Philippines။ 18 October 2018 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ February 22, 2015 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
604. History Of Philippine Painting။ Wiziq.com။ 3 July 2013 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ August 1, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
605. Humanities and the Digital Art (2006 ed.)။ 2006။ pp. 31-32။ ISBN 978-971-23-4628-6။
606. Social Values and Organization, Philippines, Country Studies US. Online version of print book Ronald E. Dolan, ed. Philippines: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress, 1991.
607. Chris Rowthorn; Greg Bloom (2006)။ Philippines။ Lonely Planet။ ISBN 978-1-74104-289-4။
608. Hallig, Jason V. Communicating Holiness to the Filipinos: Challenges and Needs Archived July 20, 2011, at the Wayback Machine., The Path to a Filipino Theology of Holiness, pp. 2, 10.
609. Talisayon၊ Serafin (1994)။ Filipino Values, Chapter XIII, Teaching Values in the Natural and Physical Sciences in the Philippines။ The Council for Research in Values and Philosophy (RVP), The Catholic University of America။ April 17, 2016 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ File dated April 8, 2000. In Manuel B. Dy Jr., ed. (March 10, 1994)။ Values in Philippine Culture and Education (Philippine Philosophical Studies, Series III, Volume 7)။ Cultural heritage and contemporary change။ Council for Research in Values and Philosophy။ ISBN 978-1-56518-040-6။
610. Zialcita, Fernando Nakpil (2005)။ Authentic Though not Exotic: Essays on Filipino Identity။ Quezon City: Ateneo de Manila University Press။ p. 281။ ISBN 978-971-550-479-9။
611. Rowthorn, Chris & Greg Bloom (2006)။ Philippines (9th ed.)။ Lonely Planet။ p. 48။ ISBN 978-1-74104-289-4။ Cite uses deprecated parameter |lastauthoramp= (အကူအညီ)
612. Filipino Eating Etiquette, Kamayan Style: the proper way to eat with your hands။ traveldeepandwide.com။ 10 August 2019 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ 10 August 2019 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
613. Zibart, Eve (2001)။ The Ethnic Food Lover's Companion: Understanding the Cuisines of the World။ Menasha Ridge Press။ p. 277။ ISBN 978-0-89732-372-7။
614. Captain A's Seafood Grill In Philippine usage, the boodle fight is a military academy terminology for "eating combat" or "attack the food."
615. Lopez, Mellie Leandicho (2006)။ A Handbook of Philippine Folklore။ University of the Philippines Press။ ISBN 978-971-542-514-8။
616. Ibong Adarna in the year 2014။
617. Zaide၊ Gregorio and Sonia (1999)။ Jose Rizal: Life, Works, and Writings of a Genius, Writer, Scientist and National Hero။ Quezon City: All Nations publishing Co. Inc.။ ISBN 978-971-642-070-8။ September 23, 2013 တွင် မူရင်း အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (အကူအညီ)
618. Republic of the Philippines. National Commission for Culture and the Arts. The National Artists of the Philippines. Retrieved December 26, 2009 from the National Commission for Culture and the Arts Website.
619. Country profile: The Philippines. (December 8, 2009). BBC News. Retrieved December 20, 2009.
620. Santiago, Erwin (April 12, 2010). AGB Mega Manila TV Ratings (April 7–11): Agua Bendita pulls away။ June 23, 2011 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ June 12, 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။. Retrieved May 23, 2010 from the Philippine Entertainment Portal Website.
621. "Restoring Himala"၊ August 5, 2012။ October 29, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
622. May Himala! Restored film proves real global classic။ Yahoo! (August 16, 2012)။ August 20, 2012 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ October 29, 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
623. Restored version of Himala will premiere at the 69th Venice Film Festival။ pep.ph (August 13, 2012)။ 5 December 2014 တွင် မူရင်းအား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ September 21, 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
624. Cannes Classics 2013 line-up unveiled။ April 30, 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
625. "The Philippines' celebrity-obsessed elections". (April 26, 2007). The Economist. Retrieved January 15, 2010.
626. "The Role of José Nepomuceno in the Philippine Society: What language did his silent film speaks?". Stockholm University Publications. Retrieved on January 6, 2011.
627. A bleak storyline for the Filipino film industry. Conde, Carlos H. International Herald Tribune. February 11, 2007. (archived from the original on April 1, 2007)
628. RP Movie Industry Dying Archived February 14, 2009, at the Wayback Machine.. Vanzi, Sol Jose. Newsflash. January 15, 2006.
629. News၊ ABS-CBN။ 'Tadhana' is top grossing local indie film of all time။
630. News၊ ABS-CBN။ Angelica calls out fans on 'Tadhana' piracy။
631. "Billiard Congress of America: Hall of Fame Inductees" Archived 12 March 2014 at the Wayback Machine.. (2009). Retrieved December 20, 2009 from the Billiard Congress of America Website.
632. Mga Kilalang Pilipino Archived 15 September 2017 at the Wayback Machine. [Known Filipinos]. (n.d.) (in Filipino). Tagalog at NIU. Retrieved April 25, 2010 from the Northern Illinois University, Center for Southeast Asian Studies, SEAsite Project.
633. Himmer၊ Alastair။ "Pacquiao named fighter of the decade"၊ June 5, 2010။
634. Republic of the Philippines. (Approved: December 11, 2009). An Act Declaring Arnis as the National Martial Art and Sport of the Philippines. Retrieved February 18, 2010 from the Senate of the Philippines Website.
635. Republic of the Philippines. (Approved: December 11, 2009). An Act Declaring Arnis as the National Martial Art and Sport of the Philippines. Retrieved February 18, 2010 from the Senate of the Philippines Website.
636. Republic of the Philippines. (Approved: December 11, 2009). An Act Declaring Arnis as the National Martial Art and Sport of the Philippines. Retrieved February 18, 2010 from the Senate of the Philippines Website.
637. The Official Report of XIth Winter Olympic Games, Sapporo 1972 (PDF)။ The Organizing Committee for the Sapporo Olympic Winter Games။ 1973။ pp. 32, 145, 447။ 26 February 2008 တွင် မူရင်း (PDF) အား မော်ကွန်းတင်ပြီး။ January 31, 2008 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
638. Mga Larong Kinagisnan at the Wayback Machine (archived November 6, 2007) [Games One Grows Up With]. Hagonoy.com. (archived from the original on November 6, 2007)
639. Mga Larong Pilipino [Philippine Games]. (2009). Tagalog at NIU. Retrieved December 19, 2009 from the Northern Illinois University, Center for Southeast Asian Studies, SEAsite Project. (archived from the original Archived August 27, 2007, at the Wayback Machine. on June 28, 2014)
640. Dundes၊ Alan (1994)။ The Cockfight: A Casebook။ Univ of Wisconsin Press။ pp. 136–137။ ISBN 978-0-299-14054-0။
641. Sabong: An Enduring Hallmark of Philippines History။
642. Yo-yo. (2010). In Merriam-Webster Online Dictionary. Retrieved January 10, 2010.

မှတ်စု

1. While Manila is designated as the nation's capital, the seat of government is the National Capital Region, commonly known as "Metro Manila", of which the city of Manila is a part.^[2][3] Many national government institutions aside from Malacañang Palace and some agencies/institutions are located elsewhere in the NCR.
2. As per the 1987 Constitution: "Spanish and Arabic shall be promoted on a voluntary and optional basis."
3. Since March 10, 1945^[10][11]
4. The former sultan of Malacca decided to retake his city from the Portuguese with a fleet of ships from Lusung in 1525 AD.^[80]