il-belt kapitali tal-Georgia From Wikipedia, the free encyclopedia
Tbilisi (IPA: /təbɪˈliːsi, f'xi lingwi li magħrufa bl-isem ta' qabel l-1936 Tiflis[lower-alpha 1] (/ˈtɪflɪs/),[1] hija l-kapitali u l-akbar belt tal-Ġeorġja, li tinsab fuq ix-xtut tax-Xmara Kura b'popolazzjoni ta' madwar 1.5 miljun ruħ. Tbilisi twaqqfet fil-ħames seklu AD minn Vakhtang I tal-Iberja, u sa minn dak iż-żmien servet bħala l-kapitali ta’ diversi renji u repubbliki Ġeorġjani. Bejn l-1801 u l-1917, bħala parti mill-Imperu Russu, Tiflis kienet is-sede tal-Viċirejaltà tal-Kawkasu, li tiggverna kemm il-partijiet tat-Tramuntana kif ukoll tan-Nofsinhar tal-Kawkasu.
| Tbilisi | |||
|---|---|---|---|
 Georgia | |||
 | |||
| |||
| Amministrazzjoni | |||
| Stat sovran | Georgia | ||
| Kap tal-Gvern |
Kakha Kaladze (en)  | ||
| Isem uffiċjali |
თბილისი Тбилиси Тифлис Тыфліс Թիֆլիս Tiflis Тифліс Тбілісі Тбилиси Тифлис Тыфліс | ||
| Ismijiet oriġinali | თბილისი | ||
| Kodiċi postali |
0100–0199 | ||
| Ġeografija | |||
| Koordinati | 41.7225°N 44.7925°E | ||
  Tbilisi Tbilisi (Georgia) | |||
 | |||
| Superfiċjenti | 720 kilometru kwadru | ||
| Għoli | 575 m | ||
| Demografija | |||
| Popolazzjoni | 1,118,035 abitanti (2014) | ||
| Informazzjoni oħra | |||
| Fondazzjoni | 455 | ||
| Kodiċi tat-telefon |
32 | ||
| Żona tal-Ħin | UTC+4 | ||
| bliet ġemellati |
Saarbrücken (en) , Ljubljana, Innsbruck, Palermo, Kiev, Vilnius, Chișinău, Krakovja, Lviv, Odessa, Lublin, Riga, Kharkiv, Baku, Nantes, Bristol, Bilbao, Astana, Istanbul, Yerevan, Atlanta, Kajr, Doha, Tehran, Minsk, Sofija, Bukarest, Ankara, Ateni, Moska, Lagos, Varsavja, Praga, Lincoln (en) , Ġerusalemm, Budapest, San Pietruburgu, Pariġi, Lima, Guangzhouu Dublin | ||
| tbilisi.gov.ge | |||
Minħabba l-lokalità tagħha f'salib it-toroq bejn l-Ewropa u l-Asja, u l-prossimità tagħha mat-Triq tal-Ħarir, matul l-istorja, Tbilisi kienet punt ta' kunflitt fost diversi poteri globali. Anke llum il-pożizzjoni tal-belt tiżgura l-postha bħala rotta ta' tranżitu importanti għall-proġetti tal-enerġija u l-kummerċ. L-istorja ta’ Tbilisi hija riflessa fl-arkitettura tagħha, li hija taħlita ta’ strutturi medjevali, neoklassiċi, Beaux Arts, Art Nouveau, Stalinisti u Moderni .
Storikament, Tbilisi għexu fiha nies ta' diversi sfondi kulturali, etniċi u reliġjużi, għalkemm hija primarjament Kristjana Ortodossa tal-Lvant. Id-destinazzjonijiet turistiċi notevoli tagħha jinkludu l-katidrali Sameba u Sioni, Pjazza Ħelsien, Vjal Rustaveli u Vjal Agmashenebeli, il-Fortizza medjevali ta’ Narikala, it- Teatru tal-Opra psewdo-Moru, u l- Mużew Nazzjonali Ġorġjan. Il-klima f'Tbilisi tvarja bejn 20–32 °C (68–90 °F) fis-sajf u −1–7 °C (30–45 °F) fix-xitwa.
L-isem "Tbilisi" ġej mill-Ġorġjan Qadim Tbilisi (Asomtavruli: ႧႡႨႪႨႱႨ, Mkhedruli: თბილისი), u aktar minn tpili ( Ġorġjan Modern: თბილი, sħun, innifsu mill-Ġorġjan Qadim: ႲႴႨႪႨ ṭpili). L-isem Tbilisi (il-post tas-sħana) ingħata għalhekk lill-belt minħabba l-bosta nixxiegħat sħan sulferiċi fiż-żona.
Sal-1936, l-isem tal-belt fil-biċċa l-kbira tal-lingwi segwa l-pronunzja Persjana[2] Tiflis, filwaqt li l-isem Ġorġjan kien ტფილისი (Ṭpilisi).[3]
Fis-17 ta' Awwissu 1936, b'ordni tat-tmexxija Sovjetika, l-ismijiet uffiċjali bir-Russu ta' diversi bliet ġew mibdula biex jaqblu aktar mal-lingwa lokali.[3] Barra minn hekk, il-forma tal-lingwa Ġorġjana Ṭpilisi ġie modernizzat fuq il-bażi ta' proposta minn lingwisti Ġeorġjani; il-komponent Ġorġjan antik ტფილი (ṭpili) ġie sostitwit minn dak aktar ġdid თბილი (tbili).[3] Din il-formola kienet il-bażi għal isem Russu uffiċjali ġdid (Тбилиси Tbilisi). Il-biċċa l-kbira tal-lingwi l-oħra sussegwentement adottaw il-forma l-ġdida tal-isem, iżda xi lingwi bħat-Tork, il-Persjan, il-Grieg, l-Ispanjol u l-Ġermaniż żammew varjant ta’ Tiflis.
Fl-20 ta' Settembru 2006, il-parlament Ġorġjan għamel ċerimonja li tiċċelebra s-70 anniversarju mil-bidla tal-isem.
Xi wħud mill-ismijiet tradizzjonali ta 'Tbilisi f'lingwi oħra tar-reġjun għandhom għeruq differenti. L-isem Ossetjan Калак ( Kalak ) ġejja mill-kelma Ġorġjana ქალაქი ( kalaki ) tfisser sempliċiment belt. L-ismijiet taċ-Ċeċen u l-Ingush għall-belt jużaw forma simili jew l-istess bħall-ismijiet tagħhom għall-pajjiż tal-Ġeorġja ( Гуьржех Gürƶex ) kif jagħmel l-isem storiku Kabardian ( Курджы Kwrdžə ), filwaqt li Abkhaz Қарҭ ( Ķarţ ) huwa mill- Mingrelian ქართი ( Karti ).
L-arkeoloġi skoprew evidenza ta' abitazzjoni kontinwa tas-subborg ta' Tbilisi ta' Dighomi minn Żmien il-Bronż bikri, u artifatti tal-ġebel li jmorru għaż-żmien Paleolitiku.[4]
Minn l-aħħar ta' Żmien il-Bronż sa Żmien il-Ħadid bikri, dan kienet l-akbar insedjament fil-Kawkasu.[5] Skont il-leġġenda, it-territorju tal-lum ta’ Tbilisi kien kopert minn foresti sa l-458 WK. Varjant aċċettat kommunament tal-ħrafa tal-fondazzjoni ta’ Tbilisi isostni li r-Re Vakhtang I tal-Iberja (r. c. 447/49 – 502/22 WK) mar għall-kaċċa fir-reġjun imsaġġar bil-falkun (xi kultant il-falkun jiġi sostitwit jew b'seqer inkella għasafar tal-priża żgħar oħra fil-leġġenda). Il-falkun tar-re allegatament qabad jew weġġa’ faġan waqt il-kaċċa, u ż-żewġ għasafar waqgħu f’nixxiegħa sħuna fil-qrib u mietu minħabba ħruq li sofrew. Ir-Re Vakhtang tant impressjona ruħu bin-nixxigħat sħan li ddeċieda li jqaċċat il-foresta u jibni belt minflokha.
Ir-Re Dachi tal-Iberja (r. 522–534), is-suċċessur ta' Vakhtang I, ċaqlaq il-kapitali tal-Iberia minn Mtskheta għal Tbilisi u beda l-bini tal-ħitan tal-fortizza li kellha sservi bħala l-konfini l-ġodda tal-belt.[6] Mis-sitt seklu, Tbilisi kibret b'pass kostanti minħabba l-pożizzjoni strateġika fir-reġjun flimkien ma' rotot importanti ta' kummerċ u vjaġġar bejn l-Ewropa u l-Asja.
Il-pożizzjoni strateġika ta' Tbilisi fil-qalba tal-Kawkasu bejn l-Ewropa u l-Asja, għamlet lill-belt oġġett ta' rivalità fost id-diversi poteri tar-reġjun, bħall-Imperu Ruman, Parthia, Sassanid Persja, Għarab Musulmani, l-Imperu Biżantin, u t-Torok Seljuk. L-iżvilupp kulturali tal-belt kien kemmxejn dipendenti fuq min ħakem il-belt matul iż-żmien, għalkemm Tbilisi sar pjuttost kożmopolitana minn kmieni fl-istorja tagħha.
Bejn il-570 u l-580, il-Persjani ħakmu l-belt sa s-627, meta Tbilisi inħatfet mill-armati Biżantini/Khażari u aktar tard, fis-736–738, armati Għarab daħlu fil-belt taħt Marwan II. Wara dan, l-Għarab stabbilixxew emirat iċċentrat f'Tbilisi. Fl-764, waqt li kienet għadha taħt kontroll Għarbi, il-belt sfat maħkuma mill-gdid mill-Khażari. Fl-853, l-armati tal-mexxej Għarbi Bugha Al-Turki invadew Tbilisi sabiex jinfurzaw ir-radd tagħha lejn Abbasid. Id-dominazzjoni Għarbija ta’ Tbilisi kompliet sa madwar l-1050. Fl-1065, is-Sultan Seljuk Alp Arslan għamel kampanja militari kontra r-Renju tal-Ġeorġja, ħataf Tbilisi, u bena moskea fil-belt.[7]
Fl-1121, wara ġlied qawwi mas-Seljuki, it-truppi tar-Re David IV ta' Ġeorġja assedjaw Tbilisi għal sena sħiħa u b'riżultat ta' dan David ċaqlaċ ir-residenza tiegħu minn Kutaisi għal Tbilisi, u għamilha l-kapitali tal-iStat Ġorġjan magħqud, b'hekk inawgura l-Età tad-Deheb Ġorġjana. Mis-sekli 12-13, Tbilisi saret qawwa reġjonali b'ekonomija soda u produzzjoni kulturali tal-għaġeb. Sal-aħħar tas-seklu 12, il-popolazzjoni ta’ Tbilisi kienet laħqet il-100,000. Il-belt saret ukoll ċentru letterarju u kulturali importanti, mhux biss għall-Ġeorġja, iżda wkoll għad-dinja Ortodossa tal-Lvant ta' dak iż-żmien. Matul ir-renju tar-Reġina Tamar, Shota Rustaveli ħadem f'Tbilisi waqt li kiteb il-poeżija epika leġġendarja tiegħu, "Il-Kavallier fil-Ġilda tal-Pantera". Dan il-perjodu spiss jissejjaħ "Iż-Żmien tad-Deheb tal-Ġeorġja" [8] jew ir- Rinaxximent Ġeorġjan.[9]
L-“Età tad-Deheb” ta’ Tbilisi ma damitx aktar minn seklu. Fl-1226, Tbilisi inqabdet mill-Imperu Khwarezmian taħt Shah Jalal ad-Din, id-difiżi tagħha nqerdu sew u saret suxxettibbli għal aktar attakki mill-armati Mongoli. Fl-1236, wara taqbid sostanzjali, il-Ġeorġja issottometti għad-dominazzjoni Mongola. In-nazzjon innifsu żamm forma ta '"semi-indipendenza" u ma tilifx l-istat tiegħu, iżda Tbilisi kienet influwenzata sostanzjalment mill-Mongols għas-seklu ta' wara, kemm politikament kif ukoll kulturalment. Fl-1320s, il-Mongoli rtiraw mill-Ġeorġja, u Tbilisi saret il-kapitali tal-istat Ġeorġjan indipendenti, għal darb'oħra. Madankollu, pesta laqtet lill-belt fl-1366.
Bejn l-aħħar tas-seklu 14 u tmiem is-seklu 18, Tbilisi reġa' tnħakem minn diversi poteri barranin. F’diversi okkażjonijiet, il-belt kienet saħansitra tinħaraq għal kollox. Fl-1386, Tbilisi ġiet invaduta diversi drabi mill-armati ta' Tamerlane. Fl-1440, il-belt inqerdet minn Jahan Shah (is-Shah tal-belt ta' Tabriz, il-Persja). Mill-1477 sal-1478, il-belt kienet maħkuma mit-tribujiet Ak Koyunlu ta ' Uzun Hassan.
Sa mill-1510iet, Tbilisi u r-renji ta' Kartli u Kakheti saru territorji vassalli tal-Iran Safavid.[10] Fl-1522, Tbilisi kienet mgħassa għall-ewwel darba minn forza Safavid kbira.[11][10] Wara l-mewt tar-re(shah) Ismail I (r. 1501–1524), ir-re David X ta' Kartli keċċa lill-Iranjani. Matul dan il-perjodu, ħafna partijiet ta' Tbilisi ġew rikostitwiti u mibnija mill-ġdid. L-erba' kampanji tar-re Tahmasp I (r. 1524–1576) irriżultaw fl-okkupazzjoni mill-ġdid ta' Kartli u Kakheti, u forza tas-Safavidi kienet stazzjonata b'mod permanenti f'Tbilisi mill-1551 'il quddiem.[11][12] Bit-Trattat ta' Amasya tal-1555, u b'mod aktar sod mill-1614 sal-1747, b'intervalli qosra, Tbilisi kienet belt importanti taħt il-ħakma Iranjana, u serviet bħala sede tar-rejiet vassalli Iranjani ta' Kartli, li kienu moghtija bit-titolu ta vali mix-shah. Fl-1718, is-senat Venezjana talab lill-imperatur Safavid Soltan Hoseyn biex jipproteġi lill-Armeni Kattoliċi u lill-missjunarji Kapuċċini f'Tbilisi mill-Armeni Gregorjani.[13] Taħt it-tmexxija ta' Teimuraz II u Heraclius II, Tbilisi saret ċentru politiku u kulturali vibranti ħieles mill-ħakma barranija—iżda, jibżgħu mit-theddida kostanti ta' invażjoni, il-mexxejja tal-Ġeorġja fittxew il-protezzjoni Russa fit-Trattat ta' Georgievsk tal-1783. Minkejja dan il-ftehim, il-belt ġiet maħkuma u meqruda fl-1795 mill-Qajar Iranjan Agha Mohammad Khan, li fittex li jerġa' jistabbilixxi s-sovranità tradizzjonali tal-Iran fuq ir-reġjun. [14] [15] [16]
Fl-1801, l-Imperu Russu annessa r-Renju Ġorġjan ta' Kartli-Kakheti (li tiegħu Tbilisi kienet il-kapitali), u aktar tard ikkonsolida l-ħakma tiegħu bit-Trattat ta' Gulistan tal-1813,[17] li temm il-kontroll Iranjan tal-Ġeorġja. [18] Fi ħdan ir-Russja Tsarista, Tbilisi (magħrufa dak iż-żmien bħala Tiflis) kienet inkluża fil-kontea ta' Tiflis Uyezd fl-1801, u saret iċ-ċentru amministrattiv tal- Gvernatur ta' Tiflis (Gubernia) wara t-twaqqif ta' dan tal-aħħar fl-1846. Amministraturi Imperjali Russi implimentaw pjan ta' belt ġdida fi stil Ewropew u kkummissjonaw bini ġdid fi stili tal-Punent. Inbnew toroq u ferroviji biex jgħaqqdu Tbilisi ma' bliet importanti oħra fl-Imperu Russu, bħal Batumi u Poti. Sas-snin 50, Tbilisi reġgħet ħarġet bħala ċentru kummerċjali u kulturali ewlieni. Uħud bħal Ilia Chavchavadze, Akaki Tsereteli, Mirza Fatali Akhundzade, Iakob Gogebashvili, Alexander Griboyedov u ħafna statisti, poeti u artisti oħra kollha sabu darhom fi Tbilisi. Il-belt kellha bosta viżitaturi u kienet apprezzata ferm minn Alexander Pushkin, Leo Tolstoy, Mikhail Lermontov, il-familja Romanov u oħrajn. L-arterja l-ġdida ewlenija mibnija taħt l-amministrazzjoni Russa kienet Golovin Avenue (il-lum Vjal Rustaveli), li fiha l-Viċirejiet tal-Kawkasu stabbilixxew ir-residenza tagħhom. Għal ħafna mill-bidu tas-seklu 19, l-akbar grupp etniku ta' Tbilisi kien l-Armenjan, u f'xi waqtiet kien jikkostitwixxu 74.3% tal-popolazzjoni.[19]
Wara r- Rivoluzzjoni Russa tal-1917, il-belt serviet bħala s-sit tal-gvern interim tat-Transkawaksu, li fir-rebbiegħa tal-1918 stabbilixxa għal ftit taż-żmien il-Federazzjoni Transkawkasjana indipendenti bil-kapitali fi Tbilisi. F’dan iż-żmien, Tbilisi kellha bejn wieħed u ieħor l-istess numru ta’ Armeni daqs Ġorġjani, bir-Russi bħala t-tielet l-akbar grupp etniku.[20] Kien fil-palazz tal-ex Viċire tal-Kawkasu fejn l-indipendenza ta’ tliet nazzjonijiet Transkakasjani – il-Ġeorġja, l- Armenja u l-Ażerbajġan – ġiet iddikjarata mill-kunsilli nazzjonali rispettivi tagħhom bejn is-26 u t-28 ta’ Mejju 1918. Wara dan, Tbilisi serviet bħala l-kapitali tar-Repubblika Demokratika tal-Ġeorġja sal-25 ta’ Frar 1921. Mill-1918 sal-1919, il-belt serviet ukoll b'mod konsekuttiv bħala l-kwartieri ġenerali tal-garniġjon Ġermaniż tal-pajjiż u aktar tard is-27 Diviżjoni Ingliża; [21] Tbilisi kienet ukoll l-uffiċċju ewlieni tal-Kap Kummissarju Brittaniku fit-Transkawkasia, Oliver Wardrop [22] u l-Kummissarju Għoli għall-Armenja, il-Kurunell William N. Haskell.[23]
Taħt il-gvern nazzjonali, Tbilisi inbidel fl-ewwel Belt Università Kawkasjana wara li twaqqfet l-Università Statali ta' Tbilisi fl-1918.[24] Fil-25 ta’ Frar 1921, il-11-il Armata l-Ħamra Russa Bolxevista invadiet[25][26] Tbilisi u wara ġlied qalil fil-periferija tal-belt, iddikjarat ħakma Sovjetika.
Fl-1921, ir-Repubblika Demokratika tal-Ġeorġja kienet okkupata mill-forzi Bolxeviki Sovjetiċi mir-Russja, u sal-1936 Tbilisi serviet, l-ewwel, bħala l-belt kapitali tas-SFSR Transkawkasjana (li kienet tinkludi l-Armenja, l-Ażerbajġan u l-Ġeorġja), u wara, sal-1991, bħala l-kapitali tar- Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Ġeorġja. Matul il-ħakma Sovjetika, il-popolazzjoni ta' Tbilisi kibret b'mod sinifikanti, il-belt saret aktar industrijalizzata, u saret ukoll ċentru politiku, soċjali u kulturali importanti tal-Unjoni Sovjetika. Fl-1980 il-belt ospitat l-ewwel festival tal-mużika rock fl-Unjoni Sovjetika, sanzjonat mill-istat. Bħala destinazzjoni turistika ewlenija kemm għaċ-ċittadini Sovjetiċi kif ukoll għal viżitaturi barranin, il-"Belt il-Qadima" ta' Tbilisi (il-viċinat fi ħdan il-ħitan oriġinali tal-belt) ġiet rikostitwita fis-snin sebgħin u tmeninijiet.[27]
Tbilisi rat dimostrazzjonijiet tal-massa kontra r-Russja matul l-1956 fil-Massakru tad-9 ta' Marzu, bi protesta kontra l-politika anti-Stalinista ta' Nikita Khrushchev. Protesti paċifiċi seħħew fl-1978, u fl-1989 it-traġedja tad-9 ta’ April kienet protesta paċifika li saret vjolenti.
Mit-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika, Tbilisi esperjenzat perjodi ta’ instabbiltà u taqlib sinifikanti. Wara gwerra ċivili qasira, li l-belt ġarrbet għal ġimagħtejn bejn Diċembru 1991 u Jannar 1992 (meta tqabdu bejniethom il-forzi pro-Gamsakhurdia u l-Oppożizzjoni), Tbilisi rat konfronti armati frekwenti fost diversi klannijiet tal-mafja u operaturi kummerċjali illegali. Anke matul l-Era Shevardnadze (1993–2003), il-kriminalità u l-korruzzjoni saru rampanti fil-livelli kważi kollha tas-soċjetà. Ħafna setturi tas-soċjetà ftaqru minħabba l-qgħad ikkawżat mill-kroll tal-ekonomija. Iċ-ċittadini medji ta' Tbilisi bdew isiru dejjem aktar diżillużi bil-kwalità tal-ħajja fil-belt (u fin-nazzjon in ġenerali). Protesti tal-massa li saru f'Novembru 2003 wara elezzjonijiet parlamentari ffalsifikati wasslu biex aktar minn 100,000 ruħ niżlu fit-toroq u nfexxew fl-hekk imsejjħa Rivoluzzjoni tal-Warda. Mill-2003 'l hawn, Tbilisi esperjenzat stabbiltà konsiderevoli, b'rati ta' kriminalità dejjem jonqsu, ekonomija mtejba, u boom fil-proprjetà immobbli.[28] Matul il- gwerra tal-Ossezja tan-Nofsinhar tal-2008, iż-żona ta' Tbilisi intlaqtet minn diversi attakki mill-ajru Russi.
Wara l-gwerra, inbdew diversi proġetti fuq skala kbira, inkluża sistema tat-tram,[29] bypass tal-ferrovija u rilokazzjoni tal-istazzjon ċentrali,[30] u awtostradi urbani ġodda.[31] F’Ġunju tal-2015, għargħar qatel mill-inqas għoxrin persuna u wassal biex annimali miż-żoo tal-belt joħorġu fit-toroq.[32]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
