stat sovran fl-Ewropa tal-Grigal From Wikipedia, the free encyclopedia
Il-Litwanja (Litwan: Lietuva), uffiċjalment ir-Repubblika tal-Litwanja (Litwan: Lietuvos Respublika) hi pajjiż fl-Ewropa ta' Fuq, u l-akbar mit-tliet Stati Baltiċi. Hi tinsab tul ix-xatt tax-xlokk tal-Baħar Baltiku, lejn il-lvant tal-Iżvezja u d-Danimarka. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-Latvja lejn it-tramuntana, il-Bjelorussja lejn il-lvant u n-nofsinhar, il-Polonja fin-nofsinhar, u l-Karaliaučius għall-Lbiċ. Il-Litwanja għandha popolazzjoni stmata ta' 3 miljuni (2012), u l-belt kapitali u l-akbar belt tagħha hija Vilnius. Il-Litwani huma Nies Baltiċi, u l-lingwa uffiċjali, il-lingwa Litwana, hija waħda minn żewġ lingwi ħajjin (flimkien mal-Latvjan) fil-fergħa Baltika tal-familji tal-lingwi Indo-Ewropej.
| Repubblika tal-Litwanja Lietuvos Respublika |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Innu nazzjonali: Tautiška giesmė Innu Nazzjonali |
||||||
 |
||||||
| Belt kapitali (u l-ikbar belt) | Vilnius 54°41′N 25°19′E | |||||
| Lingwi uffiċjali | Litwan | |||||
| Gvern | Repubblika parlamentari[1] | |||||
| - | President | Gitanas Nausėda | ||||
| - | Prim Ministru | Ingrida Šimonytė | ||||
| - | Kelliem tas-Seimas | Viktorija Čmilytė-Nielsen | ||||
| Stabbiliment | ||||||
| - | L-ewwel menzjoni tal-Litwanja | 9 ta' Marzu 1009 | ||||
| - | Inkurunazzjoni ta' Mindaugas | 6 ta' Lulju 1253 | ||||
| - | Unjoni mal-Polonja | 2 ta' Frar 1386 | ||||
| - | Commonwealth Litwana-Pollakka maħluqa | 1 ta' Lulju 1569 | ||||
| - | Partizzjonijiet tal-Commonwealth | 24 ta' Ottubru 1795 | ||||
| - | Indipendenza ddikjarata | 16 ta' Frar 1918 | ||||
| - | l-1el Okkupazzjoni Sovjetika | 15 ta' Ġunju 1940 | ||||
| - | Okkupazzjoni Ġermaniża Nażista | 22 ta Ġunju 1941 | ||||
| - | it-2ni Okkupazzjoni Sovjetika | Lulju 1944 | ||||
| - | Indipendenza restawrata | 11 ta' Marzu 1990 | ||||
| Sħubija fl-UE | 1 ta' Mejju 2004 | |||||
| Erja | ||||||
| - | Total | 65,300 km2 (123) 25,212 mil kwadru |
||||
| - | Ilma (%) | 1.35 | ||||
| Popolazzjoni | ||||||
| - | stima tal-2017 | 2,823,859[2] (140) | ||||
| - | ċensiment tal-2011 | 3,043,429 | ||||
| - | Densità | 50.3/km2 (120) 141.2/mili kwadri |
||||
| PGD (PSX) | stima tal-2011 | |||||
| - | Total | $65.014 biljun[3] | ||||
| - | Per capita | $21,615[3] | ||||
| PGD (nominali) | stima tal-2012 | |||||
| - | Total | $42.164 biljun[3] | ||||
| - | Per capita | $14,018[3] | ||||
| IŻU (2013) |  0.818[4] (għoli ħafna) (41) |
|||||
| Valuta | Ewro (€) |
|||||
| Żona tal-ħin | EET (UTC+2) | |||||
| Kodiċi telefoniku | +370 | |||||
| TLD tal-internet | .lt1 | |||||
| 1 | Ukoll .eu, li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-Unjoni Ewropea | |||||
Il-Litwanja hija pajjiż żviluppat bi dħul għoli, ekonomija avvanzata, li tinsab fis-37 post fl-Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem (HDI) u fid-19-il post fir-Rapport Dinji dwar il-Ferħ. Il-Litwanja hija membru tal-Unjoni Ewropea, il-Kunsill tal-Ewropa, iż-żona tal-euro, il-Bank Nordiku tal-Investiment, il-Ftehim ta' Schengen, in-NATO, u l-OECD. Jipparteċipa wkoll fil-format ta' kooperazzjoni reġjonali Nordic-Baltic Eight (NB8).
L-ewwel rekord magħruf tal-isem tal-Litwanja (Litwan: Lietuva) jinsab fi storja tad-9 ta' Marzu, 1009 ta' San Bruno fil-Kronika ta' Quedlinburg. Il-Kronika rreġistrat forma Latinizzata tal-isem Lietuva: Litua (pronunzjata [litua]). Minħabba n-nuqqas ta 'evidenza affidabbli, it-tifsira vera tal-isem mhix magħrufa u l-istudjużi għadhom jiddibattuha. Hemm ftit verżjonijiet plawżibbli.
Billi Lietuva għandha suffiss (-uva), għandu jkun hemm kelma oriġinali korrispondenti mingħajr suffiss. Kandidat probabbli huwa Lietā. Minħabba li ħafna etnonimi Baltiċi oriġinaw minn idronimi, il-lingwisti fittxew l-oriġini tiegħu fost l-idronimi lokali. Normalment, ismijiet bħal dawn evolvew permezz tal-proċess li ġej: idronimu → toponimu → etnonimu. Lietava, xmara żgħira mhux 'il bogħod minn Kernavė, iż-żona ċentrali tal-istat bikri tal-Litwanja u l-ewwel kapital possibbli tal-Gran Dukat eventwali tal-Litwanja, normalment tiġi kkreditata bħala s-sors tal-isem. Madankollu, ix- xmara hija żgħira ħafna u xi wħud isibuha improbabbli li oġġett daqshekk żgħir u lokali seta' sellef isimha lil ġens sħiħ. Min-naħa l-oħra, ismijiet bħal dawn mhumiex bla preċedent fl-istorja tad-dinja.
Artūras Dubonis ippropona ipoteżi oħra, li Lietuva tirrelata mal-kelma leičiai (plural ta' leitis). Minn nofs is-seklu 13, leičiai kienu grupp soċjali distint gwerriera tas-soċjetà Litwana subordinat għall-ħakkiem Litwan jew l-istat innifsu. Il-kelma leičiai tintuża fis-sorsi storiċi tas-seklu 14–16 bħala etnonimu għal-Litwani (iżda mhux Samoġiti) u għadha tintuża, ġeneralment poetikament jew f'kuntesti storiċi, fil-lingwa Latvjana, li hija relatata mill-qrib mal-Litwan.
L-storja tal-Litwanja tmur lura għal insedjamenti mwaqqfa madwar 10,000 sena ilu, iżda l-ewwel rekord bil-miktub tal-isem għall-pajjiż imur lura għall-1009 AD. Il-Litwani, wieħed mill-popli Baltiċi, aktar tard ħakmu artijiet ġirien u stabbilixxew il-Gran Dukat tal-Litwanja fis-seklu 13 (u wkoll Renju tal-Litwanja għal żmien qasir). Il-Gran Dukat kien stat gwerriera ta' suċċess u dejjiemi. Baqgħet indipendenti bil-biża u kienet waħda mill-aħħar żoni tal-Ewropa li adottat il-Kristjaneżmu (li jibda fis-seklu 14). Qawwa formidabbli, saret l-akbar stat fl-Ewropa fis-seklu 15 infirex mill-Baħar Baltiku sal-Baħar l-Iswed, permezz tal-konkwista ta 'gruppi kbar ta' Slavi tal-Lvant li kienu joqogħdu fir-Rutenja.
Fl-1385, il-Gran Dukat ifforma għaqda dinastika mal-Polonja permezz tal-Unjoni ta' Krewo. Aktar tard, l-Unjoni ta' Lublin (1569) ħolqot il-Commonwealth Pollakk-Litwan. Matul it-Tieni Gwerra tat-Tramuntana, il-Gran Dukat fittex protezzjoni taħt l-Imperu Svediż permezz tal-Unjoni ta’ Kėdainiai fl-1655. Madankollu, dalwaqt reġa’ lura biex ikun parti mill-istat Pollakk-Litwan, li baqa’ jippersisti sal-1795 meta l-aħħar mill-Qsim ta’ Il-Polonja ħassret kemm lil Litwanja indipendenti kif ukoll lill-Polonja mill-mappa politika. Wara x-xoljiment, il-Litwani għexu taħt il-ħakma tal-Imperu Russu sas-seklu 20, għalkemm kien hemm diversi ribelljonijiet kbar, speċjalment fl-1830–1831 u fl-1863.
Fis-16 ta' Frar, 1918, il-Litwanja reġgħet ġiet stabbilita bħala stat sovran. Baqgħet indipendenti sal-bidu tat-Tieni Gwerra Dinjija, meta kienet okkupata mill-Unjoni Sovjetika taħt it-termini tal-Patt Molotov-Ribbentrop. Wara okkupazzjoni qasira mill-Ġermanja Nażista wara li n-Nażisti għamlu gwerra fuq l-Unjoni Sovjetika, il-Litwanja reġgħet ġiet assorbita fl-Unjoni Sovjetika għal kważi 50 sena.
Fil-11 ta' Marzu, 1990, il-Kunsill Suprem ħabbar ir-restawr tal-indipendenza tal-Litwanja. Il-Litwanja saret l-ewwel stat okkupat mis-Sovjetiċi li ħabbar ir-restituzzjoni tal-indipendenza. Fl-20 ta' April 1990, is-Sovjetiċi imponew imblokk ekonomiku billi ma baqgħux iwasslu provvisti ta' materja prima lil-Litwanja. Mhux biss l-industrija domestika, iżda wkoll il-popolazzjoni bdiet tħoss in-nuqqas ta 'fjuwil, oġġetti essenzjali, u anke ilma sħun. Għalkemm l-imblokk dam għal 74 jum, il-Litwanja ma rrinunzjatx għad-dikjarazzjoni tal-indipendenza.
Gradwalment, ir-relazzjonijiet ekonomiċi ġew restawrati. Madankollu, it-tensjoni reġgħet laħqet il-quċċata f'Jannar 1991. Saru tentattivi biex isir kolp ta' stat bl-użu tal-Forzi Armati Sovjetiċi, l-Armata Interna tal-Ministeru tal-Affarijiet Interni u l-Kumitat għas-Sigurtà tal-Istat tal-USSR (KGB). Minħabba s-sitwazzjoni ekonomika fqira fil-Litwanja, il-forzi f'Moska ħasbu li l-kolp ta' stat se jirċievi appoġġ pubbliku qawwi. Nies mgħarrqa lejn Vilnius biex jiddefendu l-Kunsill Suprem tar-Repubblika tal-Litwanja u l-indipendenza. Il-kolp ta' stat intemm bi ftit vittmi u telf materjali. L-Armata Sovjetika qatlet 14-il persuna u midruba mijiet. Parti kbira mill-popolazzjoni Litwana pparteċipat fl-Avvenimenti ta' Jannar. Fil-31 ta' Lulju, 1991, paramilitari Sovjetiċi qatlu 7 gwardji tal-fruntiera Litwani fuq il-fruntiera tal-Belarus f'dak li sar magħruf bħala l-Massakru ta' Medininkai. Fis-17 ta' Settembru 1991, il-Litwanja ġiet ammessa fin-Nazzjonijiet Uniti.
Fil-25 ta' Ottubru, 1992, iċ-ċittadini vvutaw f'referendum biex jadottaw il-kostituzzjoni attwali. Fl-14 ta' Frar 1993, waqt l-elezzjonijiet ġenerali diretti, Algirdas Brazauskas sar l-ewwel president wara r-restawr tal-indipendenza. Fil-31 ta' Awwissu 1993 l-aħħar unitajiet ta' l-ex Armata Sovjetika telqu mil-Litwanja.
Fil-31 ta' Mejju, 2001, il-Litwanja ngħaqdet mal-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ (WTO). Minn Marzu 2004, il-Litwanja kienet parti min-NATO. Fl-1 ta' Mejju 2004, saret membru sħiħ tal-Unjoni Ewropea, u membru tal-Ftehim ta' Schengen f'Diċembru 2007. Fl-1 ta' Jannar 2015, il-Litwanja ssieħbet fiż-żona tal-euro u adottat il-munita unika tal-Unjoni Ewropea. Fl-4 ta' Lulju, 2018, il-Litwanja ingħaqdet uffiċjalment mal-OECD. Dalia Grybauskaitė kienet l-ewwel President mara tal-Litwanja (2009–19) u l-ewwel li ġiet eletta mill-ġdid għat-tieni mandat konsekuttiv. Fl-24 ta' Frar 2022, il-Litwanja ddikjarat stat ta' emerġenza bi tweġiba għall-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022. Flimkien mat-tmien Stati Membri l-oħra tan-NATO, invokat l-Artikolu 4 tan-NATO biex isiru konsultazzjonijiet dwar is-sigurtà. Fil-11 sat-12 ta' Lulju 2023, is-summit tan-NATO tal-2023 sar f'Vilnius.
Il-Litwanja tinsab fir-reġjun Baltiku tal-Ewropa u tkopri erja ta' 65,300 km2 (25,200 sq mi). Tinsab bejn latitudnijiet 53° u 57° N, u l-aktar bejn lonġitudnijiet 21° u 27° E (parti mill-Bżiq Kuronjan tinsab fil-punent ta’ 21°). Għandha madwar 99 kilometru (61.5 mi) ta' kosta ramlija, li madwar 38 kilometru (24 mi) biss minnhom jiffaċċjaw il-Baħar Baltiku miftuħ, inqas miż-żewġ stati Baltiċi l-oħra. Il-bqija tal-kosta hija protetta mill-peniżola tar-ramel ta' Kuronja. Il-port ewlieni tal-ilma sħun tal-Litwanja, Klaipėda, jinsab fil-bokka dejqa tal-Laguna ta' Kuronja (bil-Litwan: Kuršių marios), laguna baxxa li testendi fin-nofsinhar sa Kaliningrad. Ix-xmara ewlenija u l-akbar tal-pajjiż, ix-Xmara Nemunas, u xi wħud mit-tributarji tagħha jġorru tbaħħir internazzjonali.
Il-Litwanja tinsab fit-tarf tal-Pjanura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Il-pajsaġġ tiegħu ġie twitti mill-glaċieri tal-aħħar era tas-silġ, u huwa taħlita ta' artijiet baxxi u artijiet għolja moderati. L-ogħla punt tagħha huwa l-Għolja Aukštojas f'294 metru (965 pied) fil-parti tal-Lvant tal-pajjiż. It-terren fih bosta lagi (il-Lag Vištytis, pereżempju) u artijiet mistagħdra, u żona ta' foresti mħallta tkopri aktar minn 33% tal-pajjiż. Drūkšiai huwa l-akbar, Tauragnas huwa l-aktar fond u Asveja huwa l-itwal lag fil-Litwanja.
Wara stima mill-ġdid tal-konfini tal-kontinent tal-Ewropa fl-1989, Jean-George Affholder, xjenzat fl-Institut Géographique National (Istitut Ġeografiku Nazzjonali Franċiż), iddetermina li ċ-ċentru ġeografiku tal-Ewropa kien fil-Litwanja, f'54°54. ′N 25°19′E, 26 kilometru (16 mi) fit-tramuntana tal-belt kapitali tal-Litwanja ta' Vilnius. Affholder wettaq dan billi kkalkula ċ-ċentru tal-gravità tal-figura ġeometrika tal-Ewropa.
Aukštojas Hill hija l-ogħla punt fil-Litwanja kollha; Hija tinsab fil-Medininkai Highlands, Migūnai Forest, madwar 24 kilometru fix-Xlokk tal-kapitali, Vilnius. L-elevazzjoni tagħha kienet imkejla fl-2004 b'riżultat ta' 293.84 metru minn speċjalisti mill-Istitut tal-Ġeodesija tal-Università Teknika ta' Vilnius Gediminas, bl-użu tat-teknoloġija tal-GPS. Preċedentement, Juozapinė Hill, f'292.7 metru, kienet uffiċjalment meqjusa bħala l-ogħla punt fil-pajjiż. Fl-1985, tqajmu suspetti minn Rimantas Krupickas, ġeografu Litwan, li Juozapinė Hill fil-fatt ma kinitx l-ogħla punt fil-Litwanja. Aukštojas Hill tinsab madwar 500 metru fil-punent ta' Juozapinė.
It-total ta' km ta' fruntiera li għandha l-Litwanja ma' pajjiżi oħra huwa: 1,545 km, pajjiżi tal-fruntiera (4): Belarussja 640 km; Latvja 544 km; Polonja 100 km; Russja (Karaliaučius) 261 km.
Il-Litwanja għandha klima moderata b'influwenzi kemm marittimi kif ukoll kontinentali. Huwa definit bħala kontinentali umdu (Dfb) taħt il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen (iżda huwa qrib oċeaniku f'żona kostali dejqa).
It-temperaturi medji fuq il-kosta huma -2.5 °C (27.5 °F) f'Jannar u 16 °C (61 °F) f'Lulju. F'Vilnius it-temperaturi medji huma -6 °C (21 °F) f'Jannar u 17 °C (63 °F) f'Lulju. Matul is-sajf, 20 °C (68 °F) hija komuni matul il-ġurnata filwaqt li 14 °C (57 °F) hija komuni bil-lejl; fil-passat, it-temperaturi laħqu sa 30 jew 35 °C (86 jew 95 °F). Xi xtiewi jistgħu jkunu kesħin ħafna. -20 °C (-4 °F) iseħħ kważi kull xitwa. L-estremi tax-xitwa huma -34 °C (-29 °F) fiż-żoni kostali u -43 °C (-45 °F) fil-Lvant tal-Litwanja.
Il-preċipitazzjoni annwali medja hija ta '800 mm (31.5 in) fuq il-kosta, 900 mm (35.4 in) fl-artijiet għolja Samogitia u 600 mm (23.6 in) fil-parti tal-Lvant tal-pajjiż. Il-borra sseħħ kull sena, tista 'borra minn Ottubru sa April. F'xi snin is-sleet tista' taqa' f'Settembru jew Mejju. L-istaġun tat-tkabbir idum 202 jum fil-parti tal-punent tal-pajjiż u 169 jum fil-parti tal-Lvant. Maltempati qawwija huma rari fil-parti tal-Lvant tal-Litwanja iżda komuni fiż-żoni kostali.
L-itwal rekords tat-temperatura mkejla fiż-żona Baltika jkopru madwar 250 sena. Id-dejta turi perjodi sħan matul l-aħħar nofs tas-seklu 18, u li s-seklu 19 kien perjodu relattivament frisk. Tisħin kmieni fis-seklu 20 laħaq il-qofol tiegħu fis-snin tletin, segwit minn tkessiħ iżgħar li dam sas-sittinijiet. Xejra ta' tisħin baqgħet tippersisti minn dak iż-żmien. Il-Litwanja esperjenzat nixfa fl-2002, li kkawżat nirien fil-foresti u fil-pit.
.jpg)
Wara r-restawr tal-indipendenza tal-Litwanja fl-1990, l-Aplikos apsaugos įstatymas (Att dwar il-Ħarsien Ambjentali) kien diġà adottat fl-1992. Il-liġi pprovdiet il-pedamenti għar-regolamentazzjoni tar-relazzjonijiet soċjali fil-qasam tal-protezzjoni ambjentali, stabbilixxiet id-drittijiet bażiċi u l-obbligi legali u naturali persuni fil-preservazzjoni tal-bijodiversità inerenti fil-Litwanja, is-sistemi ekoloġiċi u l-pajsaġġ. Il-Litwanja qablet li tnaqqas l-emissjonijiet tal-karbonju b'mill-inqas 20% tal-livelli tal-1990 sal-2020 u b'mill-inqas 40% sal-2030, flimkien mal-membri kollha tal-Unjoni Ewropea. Ukoll, sal-2020 mill-inqas 20% (27% sal-2030) tal-konsum totali tal-enerġija tal-pajjiż għandu jkun mis-sorsi tal-enerġija rinnovabbli. Fl-2016, il-Litwanja introduċiet leġiżlazzjoni speċjalment effettiva dwar id-depożitu tal-kontejners, li rriżultat fil-ġbir ta '92% tal-ippakkjar kollu fl-2017.
Il-Litwanja m'għandhiex muntanji għoljin u l-pajsaġġ tagħha huwa ddominat minn mergħat li jiffjorixxu, foresti densi u għelieqi fertili taċ-ċereali. Madankollu, jispikka mill-abbundanza ta' swar ta' l-għoljiet, li qabel kellhom kastelli fejn il-Litwani tal-qedem ħarqu artali għall-allat pagani. Il-Litwanja hija reġjun partikolarment imsaffi b'aktar minn 3,000 lag, l-aktar fil-Grigal. Il-pajjiż huwa wkoll imsaffi minn bosta xmajjar, l-aktar l-itwal Nemunas. Il-Litwanja hija dar għal żewġ ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta tal-Ewropa Ċentrali u foresti mħallta Sarmatiċi.
Il-foresti ilha waħda mill-aktar riżorsi naturali importanti fil-Litwanja. Il-foresti jokkupaw terz tat-territorju tal-pajjiż u l-produzzjoni industrijali relatata mal-injam tammonta għal kważi 11% tal-produzzjoni industrijali fil-pajjiż. Il-Litwanja għandha ħames parks nazzjonali, 30 park reġjonali, 402 riżervi naturali, 668 oġġett tal-wirt naturali protett mill-istat.
Fl-2018 il-Litwanja ġiet ikklassifikata fil-ħames post, it-tieni wara l-Isvezja (l-ewwel 3 postijiet ma ngħatawx) fl-Indiċi tal-Prestazzjoni tat-Tibdil fil-Klima (CCPI). Kellha punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti fl-2019 ta' 1.62/10, li kklassifikah fil-162 post globalment minn 172 pajjiż.
L-ekosistemi Litwani jinkludu ekosistemi naturali u semi-naturali (foresti, artijiet mistagħdra u mergħat), u ekosistemi antropoġeniċi (agrarji u urbani). Fost l-ekosistemi naturali, il-foresti huma partikolarment importanti għal-Litwanja, li jkopru 33% tat-territorju tal-pajjiż. Artijiet mistagħdra (bogs mgħollija, fens, mitran transizzjonali, eċċ.) ikopru 7.9% tal-pajjiż, b'70% tal-artijiet mistagħdra ntilfu minħabba drenaġġ u estrazzjoni tal-pit bejn l-1960 u l-1980. Bidliet fil-komunitajiet tal-pjanti mistagħdra rriżultaw fis-sostituzzjoni tal-ħażiż u komunitajiet tal-ħaxix minn siġar u arbuxelli, u fens mhux affettwati direttament mir-reklamazzjoni tal-art saru aktar niexfa bħala riżultat ta' waqgħa fil-mejda tal-ilma. Hemm 29,000 xmara b'tul totali ta '64,000 km fil-Litwanja, il-baċin tax-Xmara Nemunas jokkupa 74% tat-territorju tal-pajjiż. Minħabba l-kostruzzjoni ta' digi, sparixxew madwar 70% tas-siti ta' riproduzzjoni ta' speċi ta' ħut katadromu potenzjali. F'xi każijiet, l-ekosistemi tax-xmajjar u tal-lagi jkomplu jintlaqtu mill-ewtrofikazzjoni antropoġenika.
L-art agrikola tinkludi 54% tat-territorju tal-Litwanja (madwar 70% minnha hija art li tinħarat u 30% mergħat u mergħat), madwar 400,000 ettaru ta' art agrikola mhix mrobbija, u taġixxi bħala niċċa ekoloġika għal ħaxix ħażin u speċi ta' pjanti invażivi. Deterjorament tal-ħabitat qed iseħħ f'reġjuni b'artijiet produttivi u għaljin ħafna hekk kif iż-żoni tal-uċuħ tar-raba' qed jitwessgħu. Bħalissa, 18.9% tal-ispeċijiet kollha tal-pjanti, inklużi 1.87% tal-ispeċijiet kollha ta' fungi magħrufa u 31% tal-ispeċijiet magħrufa kollha ta' likeni, huma elenkati fil-Ktieb tad-Data l-Aħmar tal-Litwanja. Il-lista fiha wkoll 8% tal-ispeċi kollha tal-ħut.
Il-popolazzjonijiet tal-annimali selvaġġi reġgħu rkupraw hekk kif il-kaċċa saret aktar ristretta u l-urbanizzazzjoni ppermettiet it-taħwil mill-ġdid tal-foresti (il-foresti diġà ttriplikaw fid-daqs mill-livell baxx tagħhom). Bħalissa, il-Litwanja għandha madwar 250,000 annimal selvaġġ akbar jew 5 għal kull kilometru kwadru. L-aktar annimal selvaġġ kbir prolifiku f'kull parti tal-Litwanja huwa ċ-ċriev, b'120,000 minnhom. Warajhom ħanżir (55,000). Ungulati oħra huma ċ-ċriev (~22,000), ċriev mhux maħdum (~21,000) u l-akbar wieħed: moose (~7,000). Fost il-predaturi Litwani, il-volpi huma l-aktar komuni (~ 27,000). L-ilpup, madankollu, huma aktar sodi fil-mitoloġija peress li hemm biss 800 fil-Litwanja. Saħansitra aktar rari huma l-linċi (~ 200). L-annimali kbar imsemmija hawn fuq jeskludu l-fenek, ~200,000 minnhom jistgħu jgħixu fil-foresti Litwani.
Il-Litwanja hija repubblika parlamentari b’kap tal-gvern - il-prim ministru - u kap tal-istat - il-president - li jaħtar lill-prim ministru. Il-Parlament huwa korp leġiżlattiv unikamerali. Il-pajjiż huwa maqsum f’60 muniċipalità, b'sindki eletti direttament.[5]
Minn meta l-Litwanja ddikjarat ir-restawr tal-indipendenza tagħha fil-11 ta' Marzu, 1990, żammet tradizzjoni demokratika b’saħħitha. Fil-25 ta' Ottubru, 1992, hija kellha l-ewwel elezzjonijiet ġenerali indipendenti tagħha, li fihom 56.75% tal-votanti appoġġaw il-kostituzzjoni l-ġdida. Kien hemm dibattiti intensi dwar il-kostituzzjoni, partikolarment ir-rwol tal-president. Fit-23 ta' Mejju, 1992 sar referendum separat biex titkejjel l-opinjoni pubblika dwar il-kwistjoni, u 41% tal-votanti appoġġaw ir-restawr tal-President tal-Litwanja. Permezz ta' kompromess, ġie miftiehem sistema semi-presidenzjali.
Il-kap tal-istat Litwan huwa l-president, elett direttament għal perjodu ta' ħames snin u jservi massimu ta' żewġ mandati. Il-president jissorvelja l-affarijiet barranin u s-sigurtà nazzjonali, u huwa l-kap kmandant tal-forzi armati. Il-president jaħtar ukoll lill-prim ministru u, fuq proposta ta' dan tal-aħħar, lill-kumplament tal-kabinett, kif ukoll diversi uffiċjali għolja oħra u mħallfin tal-qrati kollha ħlief il-Qorti Kostituzzjonali. Il-kap tal-istat attwali tal-Litwanja, Gitanas Nausėda, ġie elett fis-26 ta' Mejju 2019 billi rebaħ b'mod unanimu fil-muniċipalitajiet kollha tal-Litwanja fit-tieni rawnd tal-elezzjonijiet.
Imħallfin tal-Qorti Kostituzzjonali (Konstitucinis Teismas) iservu mandati ta' disa' snin. Il-qorti tiġġedded b'terz kull tliet snin. L-imħallfin jinħatru mis-Seimas, fuq proposta tal-President, il-President tas-Seimas u l-President tal-Qorti Suprema. Il-parlament unikamerali Litwan, is-Seimas, għandu 141 membru li huma eletti għal mandati ta' erba' snin. 71 mill-membri tagħha huma eletti f’distretti elettorali b'membru wieħed u l-oħrajn f'vot nazzjonali b'rappreżentanza proporzjonali. Partit irid jirċievi mill-inqas 5% tal-vot nazzjonali biex ikun eliġibbli għal kwalunkwe mis-70 siġġu nazzjonali fis-Seimas.
Il-Litwanja kienet waħda mill-ewwel pajjiżi fid-dinja li tat lin-nisa d-dritt tal-vot fl-elezzjonijiet. Il-Kostituzzjoni tal-1918 ippermettiet lin-nisa Litwani jivvutaw u huma eżerċitaw id-dritt tagħhom li kien għadu kemm ngħataw għall-ewwel darba fl-1919. Għalhekk, il-Litwanja ppermettietha quddiem pajjiżi demokratiċi bħall-Istati Uniti (1920), Franza (1945), il-Greċja (1952) u l-Isvizzera. (1971).
Il-Litwanja turi sistema frammentata b'ħafna partiti, b'numru ta' partiti żgħar li fihom gvernijiet ta' koalizzjoni huma komuni. L-elezzjonijiet ordinarji għas-Seimas isiru fit-tieni Ħadd ta’ Ottubru kull erba' snin. Biex ikunu eliġibbli għall-elezzjoni, il-kandidati jrid ikollhom mill-inqas 25 sena fil-jum tal-elezzjoni, ma jkunux taħt lealtà lejn stat barrani, u jirrisjedu b'mod permanenti fil-Litwanja. Persuni li qed jiskontaw jew iridu jiskontaw sentenza imposta mill-qorti 65 jum qabel l-elezzjoni mhumiex eliġibbli. Barra minn hekk, imħallfin, ċittadini li jwettqu servizz militari u persunal militari f'servizz militari professjonali, u uffiċjali ta' istituzzjonijiet statutorji u stabbilimenti ma jistgħux joħorġu għall-elezzjoni. L-Unjoni tal-Patrija - Demokratiċi Kristjani Litwani rebħu l-elezzjonijiet parlamentari Litwani tal-2020 u kisbu 50 mill-141 siġġu fil-parlament. F'Ottubru 2020, il-kandidata għall-Prim Ministru tal-Unjoni Nazzjonali Demokratika Kristjana Litwana (TS-LKD) Ingrida Šimonytė iffurmat koalizzjoni taċ-ċentru-lemin ma' żewġ partiti liberali.
.jpg)
Il-President tal-Litwanja huwa l-kap tal-istat tal-pajjiż, elett b'vot ta' maġġoranza għal terminu ta' ħames snin. L-elezzjonijiet isiru fl-aħħar Ħadd, mhux aktar minn xahrejn qabel it-tmiem tal-mandat presidenzjali attwali. Biex ikunu eliġibbli għall-elezzjoni, il-kandidati jrid ikollhom mill-inqas 40 sena fil-jum tal-elezzjoni u joqogħdu fil-Litwanja għal mill-inqas tliet snin, kif ukoll jissodisfaw il-kriterji tal-eliġibilità għal membru parlamentari. L-istess president jista’ jservi għal mhux aktar minn żewġ termini. Gitanas Nausėda rebaħ l-aktar elezzjoni reċenti bħala kandidat indipendenti fl-2019.
Kull muniċipalità fil-Litwanja hija rregolata minn kunsill muniċipali u sindku, li huwa membru tal-kunsill muniċipali. In-numru ta' membri, eletti għal perjodu ta' erba' snin, f'kull kunsill muniċipali jiddependi mid-daqs tal-muniċipalità u jvarja minn 15 (f'muniċipalitajiet b'inqas minn 5,000 abitant) għal 51 (f'muniċipalitajiet b'aktar minn 500,000 abitant). Fl-2015, ġew eletti 1,524 membru tal-kunsill muniċipali. Il-membri tal-Kunsill, bl-eċċezzjoni tas-Sindku, huma eletti permezz ta' rappreżentanza proporzjonali. Mill-2015, is-sindku jiġi elett direttament mill-maġġoranza tar-residenti tal-muniċipalità. Il-Partit Soċjali Demokratiku tal-Litwanja rebaħ il-maġġoranza tal-karigi fl-elezzjonijiet tal-2015 (372 siġġu fil-kunsilli muniċipali u 16-il sindku).
Fl-2019, il-Litwanja kellha ħdax-il siġġu fil-Parlament Ewropew. L-elezzjonijiet ordinarji jsiru nhar il-Ħadd, l-istess jum bħal fil-pajjiżi l-oħra tal-UE. Iċ-ċittadini kollha tal-Litwanja, kif ukoll ċittadini ta' pajjiżi oħra tal-UE li joqogħdu b'mod permanenti fil-Litwanja, li għandhom mill-inqas 18-il sena fil-jum tal-elezzjoni, jistgħu jivvutaw. Biex ikunu eliġibbli għall-elezzjonijiet, il-kandidati jrid ikollhom mill-inqas 21 sena fil-jum tal-elezzjoni, ikunu ċittadini tal-Litwanja jew pajjiż ieħor tal-UE li jirrisjedi b'mod permanenti fil-Litwanja. Il-kandidati ma jistgħux joħorġu għall-elezzjoni f'aktar minn pajjiż wieħed. Persuni li qed jiskontaw jew iridu jiskontaw sentenza imposta mill-qorti 65 jum qabel l-elezzjoni mhumiex eliġibbli. Barra minn hekk, imħallfin, ċittadini li jwettqu servizz militari, membri tas-servizz militari professjonali, u uffiċjali ta' istituzzjonijiet statutorji u stabbilimenti ma jistgħux joħorġu għall-elezzjoni. Sitt partiti politiċi u rappreżentant wieħed tal-kumitat rebħu siġġijiet fl-elezzjonijiet tal-2019.
_(2).jpg)
L-ewwel tentattiv biex jiġu kkodifikati l-liġijiet Litwani kien fl-1468, meta l-Gran Duka Casimir IV Jagiellon ikkumpila u adotta l-Kodiċi ta' Casimir. Fis-seklu 16, inħolqu tliet edizzjonijiet tal-Istatuti tal-Litwanja: l-Ewwel Statut ġie adottat fl-1529, it-Tieni Statut fl-1566 u t-Tielet Statut fl-1588. Fit-3 ta' Mejju, 1791, il-Gran Sejm adotta l-ewwel Kostituzzjoni tal-Ewropa. u t-tieni fid-dinja. It-Tielet Statut kien parzjalment fis-seħħ fit-territorju tal-Litwanja anke sal-1840, minkejja t-Tielet Qsim tal-Commonwealth Pollakk-Litwan fl-1795.
Bejn l-1934 u l-1935, saret l-ewwel ġuri tal-massa tan-Nażisti fl-Ewropa fil-Litwanja; Dawk li nstabu ħatja ġew ikkundannati għal priġunerija f'ħabs ħarxa ta' xogħol iebes u piena kapitali.
Wara li reġgħu kisbu l-indipendenza fl-1990, il-kodiċijiet legali Sovjetiċi modifikati fil-biċċa l-kbira kienu fis-seħħ għal madwar għaxar snin. Il-Kostituzzjoni attwali tal-Litwanja ġiet adottata fil-25 ta' Ottubru, 1992. Fl-2001, is-Seimas approva l-Kodiċi Ċivili tal-Litwanja. Kien is-suċċessur mill-Kodiċi Penali u l-Kodiċi tal-Proċedura Kriminali fl-2003. L-approċċ tal-liġi kriminali huwa inkwiżitorjali, għall-kuntrarju tal-kontradittorju; Ġeneralment hija kkaratterizzata minn insistenza fuq il-formalità u r-razzjonalizzazzjoni, għall-kuntrarju tal-prattiċità u l-informalità. L-atti legali normattivi jidħlu fis-seħħ l-għada tal-pubblikazzjoni tagħhom fir-reġistraturi Teisės aktų, sakemm ma jkollhomx data effettiva aktar tard.
Il-Liġi tal-Unjoni Ewropea ilha parti integrali mis-sistema legali Litwana mill-1 ta' Mejju, 2004.
Il-Litwanja, wara li sseparat mill-Unjoni Sovjetika, kellha sitwazzjoni ta' kriminalità diffiċli, madankollu, l-aġenziji tal-infurzar tal-liġi Litwani ġġieldu l-kriminalità għal snin sħaħ, u għamlu lil Litwanja pajjiż raġonevolment sigur. Il-kriminalità fil-Litwanja kienet qed tonqos malajr. L-infurzar tal-liġi fil-Litwanja huwa primarjament ir-responsabbiltà tal-għases tal-pulizija lokali ta' Lietuvos policija (Pulizija Litwana). Huma kkumplimentati mil-Lietuvos policijos antiteroristinių operacijų rinktinė Aras (Tim tal-Operazzjonijiet Kontra t-Terroriżmu tal-Pulizija Litwana Aras), il-Lietuvos kriminalinės policijos biuras (Uffiċċju tal-Pulizija Kriminali tal-Litwanja), iċ-Ċentru tal-Investigazzjoni tal-Lietuvos policijos kriminalistinių (Ċentru ta' Investigazzjoni) Lietuvos kriminalistinių Fortiensu tyrių Litwan kelių. policijos tarnyba (Servizz tal-Pulizija tal-Highway tal-Litwanja).
.jpg)
Fl-2017, fil-Litwanja ġew irreġistrati 63,846 reat, li l-maġġoranza tagħhom kienu jikkorrispondu għal serq (19,630 każ, 13.2% inqas mill-2016), filwaqt li 2,835 reat kienu serji u serji ħafna (li jistgħu jġorru sentenza ta' aktar minn sitt snin ħabs), 14.5% inqas minn fl-2016. B'kollox, kien hemm 129 omiċidju jew attentat ta' omiċidju (19.9% inqas milli fl-2016), filwaqt li ġew irreġistrati 178 każ ta' korriment gravi (17.6% inqas mill-2016). Reat problematiku ieħor, il-kuntrabandu, naqas ukoll b’27.2 % meta mqabbel maċ-ċifri tal-2016. Sadanittant, ir-reati fil-qasam tas-sigurtà tad-dejta elettronika u t-teknoloġija tal-informazzjoni żdiedu notevolment, b'26.6 %. Fl-Ewrobarometru speċjali tal-2013, 29 % tal-Litwani qalu li l-korruzzjoni taffettwa l-ħajja tagħhom ta' kuljum (medja tal-UE: 26 %). Barra minn hekk, 95 % tal-Litwani kkunsidraw li l-korruzzjoni hija mifruxa f’pajjiżhom (medja tal-UE: 76 %) u 88 % qablu li t-tixħim u l-użu ta' konnessjonijiet ħafna drabi huma l-eħfef mod biex jinkisbu ċerti servizzi pubbliċi (medja tal-UE: 73 %). Madankollu, skont il-fergħa lokali ta' Transparency International, il-livelli ta' korruzzjoni kienu qed jonqsu matul l-aħħar għaxar snin.
Il-piena kapitali fil-Litwanja ġiet sospiża fl-1996 u eliminata fl-1998. Il-Litwanja għandha l-akbar numru ta' ħabsin fl-UE. Skont ix-xjenzat Gintautas Sakalauskas, dan mhux minħabba rata għolja ta' kriminalità fil-pajjiż, iżda għal-livell għoli ta' repressjoni fil-Litwanja u n-nuqqas ta' fiduċja tal-persuni kkundannati, li ħafna drabi jiġu kkundannati l-ħabs.
It-territorju tar-Repubblika huwa maqsum f'10 reġjuni. Id-distretti huma unitajiet amministrattivi aktar baxxi (l-ewwel livell) irregolati minn istituzzjonijiet muniċipali eletti mill-abitanti. Bħalissa, hemm 17-il belt u 43 distrett li għandhom id-dritt għall-amministrazzjoni lokali.
Is-sistema attwali tad-diviżjoni amministrattiva ġiet stabbilita fl-1994 u modifikata fl-2000 biex tissodisfa r-rekwiżiti tal-Unjoni Ewropea. L-10 kontej tal-pajjiż (bil-Litwan: singular – apskritis, plural – apskritys) huma suddiviżi f'60 muniċipalità (bil-Litwan: singular – savivaldybė, plural – savivaldybės), u min-naħa tagħhom huma maqsuma f'500 anzjan (bil-Litwan: singular – seniūnija , plural – seniūnijos).
Il-muniċipalitajiet kienu l-aktar unità amministrattiva importanti tal-Litwanja minn meta s-sistema ta' governanza tal-kontea (apskrities viršininkas) ġiet xolta fl-2010. Xi muniċipalitajiet storikament jissejħu "muniċipalitajiet distrettwali" (spiss imqassra bħala "distrett"), filwaqt li oħrajn jissejħu "muniċipalitajiet tal-belt" (xi kultant imqassra għal "belt"). Kull wieħed għandu l-gvern elett tiegħu. L-elezzjoni tal-kunsilli muniċipali oriġinarjament seħħet kull tliet snin, iżda issa ssir kull erba' snin. Il-kunsill jaħtar anzjani biex jiggvernaw il-kunsilli. Is-Sindki ilhom eletti direttament mill-2015; Qabel dan, kienu maħtura mill-kunsill.
Il-kunsilli tal-anzjani, li jgħoddu aktar minn 500, huma l-iżgħar unitajiet amministrattivi u ma għandhom l-ebda rwol fil-politika nazzjonali. Jipprovdu s-servizzi pubbliċi lokali meħtieġa, pereżempju jirreġistraw twelid u mwiet f'żoni rurali. Huma l-aktar attivi fis-settur soċjali, jidentifikaw individwi jew familji fil-bżonn u jorganizzaw u jqassmu għajnuna soċjali u forom oħra ta' għajnuna. Xi ċittadini jemmnu li l-bordijiet tal-anzjani m'għandhom l-ebda setgħa reali u jirċievu ftit wisq attenzjoni, u inkella jistgħu jsiru sors ta' inizjattiva lokali biex jindirizzaw problemi rurali.
| Kontea | Żona (km2) | Popolazzjoni (2023) | PGD (biljun EUR) | PGD per capita (EUR) |
|---|---|---|---|---|
| Kontea ta' Alytus | 5,425 | 135,367 | 1.8 | 13,600 |
| Kontea ta' Kaunas | 8,089 | 580,333 | 13.7 | 23,900 |
| Kontea ta' Klaipėda | 5,209 | 336,104 | 7.0 | 21,300 |
| Kontea ta' Marijampolė | 4,463 | 135,891 | 2.0 | 14,400 |
| Kontea ta' Panevėžys | 7,881 | 211,652 | 3.6 | 17,100 |
| Kontea ta' Šiauliai | 8,540 | 261,764 | 4.6 | 17,600 |
| Kontea ta' Tauragė | 4,411 | 90,652 | 1.2 | 13,200 |
| Kontea ta' Telšiai | 4,350 | 131,431 | 2.2 | 16,900 |
| Kontea ta' Utena | 7,201 | 125,462 | 1.7 | 13,800 |
| Kontea ta' Vilnius | 9,731 | 851,346 | 29.4 | 35,300 |
| Litwanja | 65,300 | 2,860,002 | 67.4 | 23,800 |
Il-Litwanja saret membru tan-Nazzjonijiet Uniti fit-18 ta' Settembru, 1991 u hija firmatarja ta' bosta mill-organizzazzjonijiet tagħha u ftehimiet internazzjonali oħra. Huwa wkoll membru tal-Unjoni Ewropea, il-Kunsill tal-Ewropa, l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa, kif ukoll in-NATO u l-Kunsill ta' Koordinazzjoni tal-Atlantiku tat-Tramuntana anness magħha. Il-Litwanja kisbet sħubija fl-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ fil-31 ta' Mejju, 2001, u ngħaqdet mal-OECD fil-5 ta' Lulju, 2018, filwaqt li fittxet sħubija f'organizzazzjonijiet oħra tal-Punent.
Il-Litwanja stabbiliet relazzjonijiet diplomatiċi ma’ 149 pajjiż.
Fl-2011, il-Litwanja ospitat il-laqgħa tal-Kunsill Ministerjali tal-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa. Matul it-tieni nofs tal-2013, il-Litwanja assumiet il-presidenza tal-Unjoni Ewropea.
Il-Litwanja hija wkoll involuta b'mod attiv fl-iżvilupp tal-kooperazzjoni bejn il-pajjiżi tal-Ewropa ta' Fuq. Huwa membru tal-Assemblea Interparlamentari Baltika, tal-Kunsill Intergovernattiv tal-Ministri Baltiċi u tal-Kunsill tal-Stati tal-Baħar Baltiku.
Il-Litwanja tikkoopera wkoll mal-pajjiżi Nordiċi u ż-żewġ pajjiżi Baltiċi l-oħra permezz tal-format Nordiku-Baltiku Tmienja. Format simili, NB6, jiġbor flimkien lill-membri Nordiċi u Baltiċi tal-UE. L-għan tal-NB6 huwa li jiddibatti u jiftiehem pożizzjonijiet qabel ma jippreżentahom lill-Kunsill tal-Unjoni Ewropea u fil-laqgħat tal-ministri tal-affarijiet barranin tal-UE.
Il-Kunsill tal-Istati tal-Baħar Baltiku (CBSS) inħoloq f'Kopenħagen fl-1992 bħala forum politiku reġjonali informali. L-għan ewlieni tiegħu huwa li jippromwovi l-integrazzjoni u jsaħħaħ il-kuntatti bejn il-pajjiżi tar-reġjun. Il-membri tas-CBSS huma Iżlanda, Żvezja, Danimarka, Norveġja, Finlandja, Ġermanja, Litwanja, Latvja, Estonja, Polonja u l-Kummissjoni Ewropea. L-stati osservaturi tagħha huma Franza, Italja, Pajjiżi l-Baxxi, Rumanija, Slovakkja, Spanja, Stati Uniti, Renju Unit u Ukrajna.
Il-Kunsill Nordiku tal-Ministri u l-Litwanja jżommu kooperazzjoni politika biex jiksbu għanijiet komuni u jidentifikaw xejriet u possibbiltajiet ġodda għal kooperazzjoni konġunta. L-uffiċċju ta' informazzjoni tal-Kunsill għandu l-għan li jxerred kunċetti Nordiċi u juri u jippromwovi l-kooperazzjoni Nordika.
.jpg)
Il-Litwanja, flimkien mal-ħames pajjiżi Nordiċi u żewġ pajjiżi Baltiċi oħra, hija membru tal-Bank Nordiku tal-Investiment (NIB) u tikkoopera fil-programm NORDPLUS tagħha, impenjata għall-edukazzjoni.
Il-Forum għall-Iżvilupp Baltiku (BDF) huwa organizzazzjoni indipendenti, mingħajr skop ta' qligħ li tgħaqqad flimkien kumpaniji kbar, bliet, assoċjazzjonijiet tan-negozju u istituzzjonijiet mir-reġjun tal-Baħar Baltiku. Fl-2010, it-12-il summit tal-BDF sar f'Vilnius.
Il-Polonja appoġġat bil-qawwa l-indipendenza tal-Litwanja, minkejja t-trattament diskriminatorju tal-Litwanja tal-minoranza Pollakka tagħha. L-eks mexxej tas-Solidarjetà u president Pollakk Lech Wałęsa ikkritika lill-gvern Litwan għad-diskriminazzjoni kontra l-minoranza Pollakka u ċaħad l-Ordni ta' Vytautas il-Kbir tal-Litwanja. Il-Litwanja żżomm relazzjonijiet reċiproċi sħan ħafna mal-Ġeorġja u tappoġġja bil-qawwa l-aspirazzjonijiet tagħha lejn l-Unjoni Ewropea u n-NATO. Matul il-Gwerra Russo-Ġeorġjana fl-2008, meta t-truppi Russi kienu qed jokkupaw it-territorju tal-Ġeorġja u jersqu lejn il-kapitali Ġorġjana, Tbilisi, il-President Valdas Adamkus, flimkien mal-presidenti Pollakki u Ukrajni, marru Tbilisi wieġbu għat-talba tal-Ġeorġjani għal għajnuna. Ftit wara, il-Litwani u l-Knisja Kattolika Litwana wkoll bdew jiġbru appoġġ finanzjarju għall-vittmi tal-gwerra.
Bejn l-2004 u l-2009, Dalia Grybauskaitė kienet il-Kummissarju Ewropew għall-Ipprogrammar Finanzjarju u l-Baġit fil-Kummissjoni mmexxija minn José Manuel Barroso.
Fl-2013, il-Litwanja ġiet eletta fil-Kunsill tas-Sigurtà tan-Nazzjonijiet Uniti għal terminu ta' sentejn, u saret l-ewwel pajjiż Baltiku elett għal din il-pożizzjoni. Matul is-sħubija tagħha, il-Litwanja appoġġat b'mod attiv lill-Ukrajna u spiss ikkundannat lir-Russja għall-gwerra fl-Ukrajna, u immedjatament kisbet l-istima tal-Ukraini. Hekk kif il-gwerra f'Donbas għaddiet, il-President Dalia Grybauskaitė qabbel lill-President Russu Vladimir Putin ma' Josef Stalin u Adolf Hitler, u sejħet ukoll lir-Russja bħala "stat terroristiku."
Fl-2018, Litwanja, flimkien mal-Latvja u Estonja, irċeviet il-Premju għall-Paċi tal-Westphalian, għall-mudell eċċezzjonali tagħha ta' żvilupp demokratiku u l-kontribut tagħha għall-paċi fil-kontinent. Fl-2019, il-Litwanja kkundannat l-offensiva Torka fil-grigal tas-Sirja. F'Diċembru 2021, il-Litwanja rrappurtat li, f'eskalazzjoni tat-tilwima diplomatika maċ-Ċina dwar ir-relazzjonijiet tagħha mat-Tajwan, iċ-Ċina kienet waqfet l-importazzjonijiet kollha mil-Litwanja. Skont l-aġenziji tal-intelliġenza Litwani, fl-2023 kien hemm żieda fl-attività tal-intelligence Ċiniża kontra l-Litwanja, inkluż l-ispjunaġġ ċibernetiku u fokus akbar fuq l-affarijiet interni u l-politika barranija tal-Litwanja.
Is-summit tan-NATO tal-2023 sar fil-kapitali Litwana, Vilnius.
Hemm 11-il membru tal-Parlament Ewropew mil-Litwanja.[5]
Fil-Kunsill tal-UE, il-ministri nazzjonali jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politiki. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentantiFittex it-traduzzjonijiet disponibbli tal-link preċedentiEN••• tal-gvern Litwan, skont il-qasam tal-politika li jkun qed jiġi indirizzat.[5]
Il-Kunsill tal-UE m’għandux persuna waħda permanenti bħala president (bħal pereżempju, il-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur.[5]
Matul dawn is-6 xhur, il-ministri mill-gvern ta' dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f'kull qasam ta' politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma' istituzzjonijiet oħra tal-UE. Dati tal-presidenzi Litwani: Lul-Diċ 2013[5]
Il-Kummissarju nominat mil-Litwanja għall-Kummissjoni Ewropea hi Virginijus Sinkevičius, li hu responsabbli għall-Ambjent, l-Affarijiet Marittimi u s-Sajd.[5]
Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f'kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ “rappreżentanza”.[5]
Il-Litwanja għandha 9 rappreżentanti fil-Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta’ interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri.[5]
Il-Litwanja għandha 7 rappreżentanti fil-Kumitat Ewropew tar-Reġjuni, l-assemblea tal-UE tar-rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE.[5]
Il-Litwanja tikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tagħha fi Brussell. Bħala l-“ambaxxata għall-UE” tal-Litwanja, il-kompitu ewlieni tagħha hu li tiżgura li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti b'mod effettiv kemm jista' jkun fl-UE.[5]
L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b’mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun kbira l-ekonomija tal-pajjiż, aktar iħallas – u viċi versa. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b’mod ġenerali. [5]
Ċifri tal-2018 għal-Litwanja:[5]
Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE mil-Litwanja jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE – bħall-bini ta' toroq, is-sussidjar ta' riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent.[5]
.jpg)
Forzi Armati Litwani huwa l-isem tal-forzi armati unifikati tal-Forza tal-Art Litwana, Forza tal-Ajru Litwana, Forza Navali Litwana, Forza tal-Operazzjonijiet Speċjali Litwanja u unitajiet oħra: Kmand tal-Loġistika, Kmand tat-Taħriġ u Duttrina, Battaljun tal-Kwartieri Ġenerali, Pulizija Militari. Direttament subordinati għall-Kap tad-Difiża huma l-Forzi tal-Operazzjonijiet Speċjali u l-Pulizija Militari. Il-Forzi ta' Riżerva huma taħt il-kmand tal-Forzi ta' Difiża Nazzjonali Volontarji Litwani.
Il-Forzi Armati Litwani jikkonsistu f'madwar 20,000 persunal attiv, li jistgħu jkunu appoġġjati minn forzi ta' riżerva. Il-konskrizzjoni ntemmet fl-2008, iżda reġgħet ġiet introdotta fl-2015. Il-Forzi Armati Litwani bħalissa għandhom 30 suldat u uffiċjal li qed jipparteċipaw f'disa' operazzjonijiet internazzjonali u missjonijiet ta' taħriġ tal-Unjoni Ewropea skjerati fil-Kosovo, l-Iraq, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, Ġibuti, il-Możambik, Spanja, l-Italja u fl- ir-Renju Unit, li jipprovdi taħriġ lis-suldati Ukraini fl-Operazzjoni Interflex.
Il-Litwanja saret membru sħiħ tan-NATO f'Marzu 2004. Ajruplani tal-ġlied tal-membri tan-NATO huma skjerati fil-bażi tal-ajru ta' Šiauliai u jiżguraw is-sigurtà tal-ispazju tal-ajru Baltiku.
Mis-sajf tal-2005, il-Litwanja kienet parti mill-Forza Internazzjonali ta' Assistenza għas-Sigurtà fl-Afganistan (ISAF), li mexxiet Tim ta' Rikostruzzjoni Provinċjali (PRT) fil-belt ta' Chaghcharan fil-Provinċja ta' Ghor. Il-PRT inkluda persunal mid-Danimarka, l-Islanda u l-Istati Uniti. Kien hemm ukoll unitajiet ta' forzi ta' operazzjonijiet speċjali fl-Afganistan, li jinsabu fil-Provinċja ta' Kandahar. Minn mindu ngħaqdet ma' operazzjonijiet internazzjonali fl-1994, il-Litwanja tilfet żewġ suldati: il-Logutenent Normundas Valteris waqa' fil-Bosnja, meta l-vettura tal-għassa tiegħu saqet fuq minjiera. Is-Surġent Arūnas Jarmalavičius weġġa' fatali waqt attakk fuq il-kamp tiegħu tat-Tim ta' Rikostruzzjoni Provinċjali fl-Afganistan.
Il-politika tad-difiża nazzjonali tal-Litwanja għandha l-għan li tiżgura l-preservazzjoni tal-indipendenza u s-sovranità tal-Istat, l-integrità tat-territorju tiegħu, l-ibħra territorjali u l-ispazju tal-ajru tagħha, u l-ordni kostituzzjonali tiegħu. L-għanijiet strateġiċi ewlenin tiegħu huma li jiddefendi l-interessi tal-pajjiż u jżommu u jespandu l-kapaċitajiet tal-forzi armati tiegħu sabiex ikunu jistgħu jikkontribwixxu u jipparteċipaw fil-missjonijiet tal-Istati Membri tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea.
Il-Ministeru tad-Difiża huwa responsabbli għall-forzi tal-ġlied, it-tfittxija u s-salvataġġ, u l-operazzjonijiet tal-intelliġenza. Il-5,000 gwardjan tal-fruntiera huma taħt is-superviżjoni tal-Ministeru tal-Intern u huma responsabbli għall-protezzjoni tal-fruntieri, passaporti u dazji doganali, u jaqsmu r-responsabbiltà man-navy għall-interdizzjoni tal-kuntrabandu u t-traffikar tad-droga. Dipartiment tas-sigurtà speċjali jieħu ħsieb il-protezzjoni VIP u s-sigurtà tal-komunikazzjoni. Fl-2015 inħoloq iċ-Ċentru Nazzjonali taċ-Ċibersigurtà tal-Litwanja. L-organizzazzjoni paramilitari Litwanjan Rifle Union taġixxi bħala istituzzjoni ċivili ta' awtodifiża.
Skont in-NATO, fl-2020 il-Litwanja allokat 2.13% tal-PGD tagħha għad-difiża nazzjonali. Għal żmien twil, speċjalment wara l-kriżi finanzjarja globali tal-2008, il-Litwanja baqgħet lura wara l-alleati tagħha tan-NATO f'termini ta' nfiq għad-difiża. Madankollu, f'dawn l-aħħar snin bdiet iżid il-finanzjament malajr, u qabeż il-linja gwida tan-NATO ta' 2% fl-2019.
Il-President Litwan Gitanas Nausėda sejjaħ għal aktar truppi tan-NATO fit-22 ta' April, 2022, u qal li n-NATO għandha żżid l-iskjerament tat-truppi tagħha fil-Litwanja u f'postijiet oħra fuq il-ġenb tal-Lvant tal-Ewropa wara l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, waqt laqgħa f'Vilnius.
.png)
Il-Litwanja għandha ekonomija miftuħa u mħallta li l-Bank Dinji jikklassifika bħala ekonomija bi dħul għoli. Fl-2017, l-akbar tliet setturi kienu: is-servizzi (67% tal-PGD), l-industrija (29%) u l-agrikoltura (3%). Il-Litwanja ngħaqdet man-NATO fl-2004, l-UE fl-2004, Schengen fl-2007 u l-OECD fl-2018. Fl-1 ta' Jannar, 2015, l-euro saret il-munita nazzjonali, li ssostitwixxa l-litas b’rata ta’ 1,00 EUR = 3.45280 LTL.
Il-prodotti agrikoli u tal-ikel jirrappreżentaw 18% tal-esportazzjonijiet; Setturi ewlenin oħra jinkludu kimiċi u plastiks (18%), makkinarju u apparat (16%), prodotti minerali (15%), injam u għamara (13%). Fl-2016, aktar minn nofs l-esportazzjonijiet marru lejn 7 pajjiżi, inklużi r-Russja (14%), il-Latvja (10%), il-Polonja (9%), il-Ġermanja (8%), l-Estonja (5%), l-Isvezja (%) u l- Ir-Renju Unit (4%). L-esportazzjonijiet kienu ekwivalenti għal 81% tal-PGD fl-2017.
Il-PGD esperjenza rati ta' tkabbir reali għoljin ħafna matul id-deċennju sal-2009, li laħaq il-quċċata ta' 11 % fl-2007. B'riżultat ta' dan, il-pajjiż spiss kien imsejjaħ it-"Tiger Baltiku". Madankollu, fl-2009, minħabba l-kriżi finanzjarja tal-2007–2008, il-PGD naqas bi 15 % u r-rata tal-qgħad laħqet 17.8 % fl-2010. Minn dakinhar, it-tkabbir kien ħafna aktar kajman. Skont l-IMF, il-kundizzjonijiet finanzjarji jwasslu għat-tkabbir u l-indikaturi tas-saħħa finanzjarja jibqgħu b'saħħithom. Il-proporzjon tad-dejn pubbliku fl-2016 kien 40% tal-PGD, meta kien 15% fl-2008.
Bħala medja, aktar minn 95 % tal-investiment dirett barrani kollu ġej minn pajjiżi tal-UE. L-Isvezja hija storikament l-akbar investitur b'20% - 30% tal-FDI. L-IDB fil-Litwanja żdied fl-2017, u laħaq l-ogħla numru reġistrat ta' proġetti ta' investiment greenfield. Fl-2017, il-Litwanja kienet il-pajjiż terz, wara l-Irlanda u Singapor, għall-valur medju tax-xogħol tal-proġetti ta' investiment. L-Istati Uniti kienet il-pajjiż ewlieni tal-oriġini fl-2017, b'25% tal-FDI totali. Wara kienu l-Ġermanja u r-Renju Unit, li kull wieħed jammonta għal 11 % tan-numru totali ta' proġetti. Skont id-dejta tal-Eurostat, fl-2017, il-valur tal-esportazzjonijiet irreġistra l-aktar tkabbir mgħaġġel mhux biss fil-pajjiżi Baltiċi, iżda fl-Ewropa kollha, li kien ta’ 17%.
Bejn l-2004 u l-2016, wieħed minn kull ħames Litwani emigra, l-aktar minħabba nuqqas ta' dħul għar-residenti u, it-tieni, għal raġunijiet ta' studju. L-emigrazzjoni fit-tul u t-tkabbir ekonomiku wasslu għal nuqqasijiet fis-suq tax-xogħol u tkabbir fil-pagi akbar mill-effiċjenza tax-xogħol. Il-qgħad fl-2017 kien ta' 8%.
Fl-2022, il-ġid medju per capita tal-Litwanja kien $32,000 (il-medjan kien $70,000), filwaqt li l-ġid nazzjonali totali kien $147 biljun. Fit-tieni kwart tal-2023, is-salarju gross medju fix-xahar fil-Litwanja kien ta' 2,000 ewro.
Il-Litwanja għandha taxxa b'rata fissa aktar milli sistema progressiva. Ir-rati tat-taxxa fuq id-dħul personali (15%) u t-taxxa korporattiva (15%) huma fost l-aktar baxxi fl-UE. Il-pajjiż għandu l-inqas rata ta' taxxa kapitali impliċita (9.8%) fl-UE. Ir-rata tat-taxxa korporattiva hija 15% u 5% għan-negozji ż-żgħar; Joperaw 7 żoni ekonomiċi ħielsa.
Il-produzzjoni tal-IT qed tikber u laħqet EUR 2 biljun fl-2016. Fl-2017 biss, 35 kumpanija fintech waslu fil-Litwanja, bħala riżultat tas-simplifikazzjoni tal-proċeduri mill-gvern u l-Bank tal-Litwanja. L-ewwel ċentru internazzjonali tal-blockchain tal-Ewropa fetaħ f'Vilnius fl-2018. Il-Litwanja ħarġet total ta' 39 liċenzja tal-flus elettroniċi, it-tieni wara r-Renju Unit b'128 liċenzja fl-UE. Fl-2018, Google ħolqot kumpanija tal-ħlasijiet fil-Litwanja.
L-aktar setturi importanti tal-ekonomija tal-Litwanja fl-2018 kienu l-kummerċ bl-ingrossa u bl-imnut, it-trasport, l-akkomodazzjoni u s-servizzi tal-ikel (32.2%), l-industrija (21.9%) u l-amministrazzjoni pubblika, id-difiża, l-edukazzjoni, is-saħħa tal-bniedem u l-attivitajiet ta' xogħol soċjali (14.3%).[5]
Il-kummerċ fi ħdan l-UE jammonta għal 59% tal-esportazzjonijiet tal-Litwanja (il-Latvja 10%, il-Polonja 8% u l-Ġermanja 7%), filwaqt li barra mill-UE 14% jmorru u 5% fl-Stati Uniti.[5]
F'termini ta' importazzjonijiet, 69% jiġu minn Stati Membri tal-UE (il-Ġermanja 12%, il-Polonja 11% u l-Latvja 7%), filwaqt li barra mill-UE 15% jiġu mir-Russja u 3% miċ-Ċina.[5]
L-akbar kumpaniji fil-Litwanja fis-sena fiskali 2022, skont il-volum tan-negozju:
| Grad Mudell:Efn | Isem | Kwartieri ġenerali | Dħul (mil. €) | Impjegati |
Industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Orlen Lietuva, AB | Mažeikiai | 7,552 | 1,437 | Żejt, petrol |
| 2. | Ignitis, UAB | Vilnius | 2,929 | 345 | Enerġija |
| 3. | Maxima LT, UAB | 1,985 | 12,035 | Bejgħ bl-imnut | |
| 4. | Thermo Fisher Scientific Baltics, UAB | 1,477 | 1,817 | Bijoteknoloġija, farmaċewtika | |
| – | EVERWEST, UAB | 1,290 | 1,657 | Loġistika | |
| 8. | Circle K Lietuva, UAB | 1,154 | 972 | stazzjonijiet tal-petrol | |
| 5. | Viada LT, UAB | 981 | 1,139 | stazzjonijiet tal-petrol | |
| 6. | Achema, AB | Jonava | 937 | 1,207 | Fertilizzant |
| 7. | Linas Agro Group, AB | Panevėžys | 882 | 198 | Negozju agrikolu |
| 9. | IKI Lietuva, UAB | Vilnius | 819 | 5,861 | Bejgħ bl-imnut |
| – | Lidl Lietuva, UAB | 819 | 2,900 | Bejgħ bl-imnut | |
| 10. | NEO Group, UAB | Mudell:Ill | 740 | 211 | Industrija kimika |
L-agrikoltura fil-Litwanja tmur lura għan-Neolitiku, bejn it-3000 u l-1000 QK, u kien wieħed mill-aktar okkupazzjonijiet importanti fil-pajjiż għal ħafna sekli. L-adeżjoni tal-Litwanja fl-Unjoni Ewropea fl-2004 immarkat il-bidu ta' era agrikola ġdida. L-UE tapplika standards għoljin ħafna ta' sikurezza u purità tal-ikel. Fl-1999, is-Seimas (parlament) tal-Litwanja għadda Liġi dwar is-Sigurtà tal-Prodotti u, fl-2000, Liġi dwar l-Ikel. Ir-riforma tas-suq agrikolu twettqet fuq il-bażi ta' dawn iż-żewġ liġijiet.
Fl-2016, il-produzzjoni agrikola kienet ta' 2.3 biljun ewro. L-uċuħ taċ-ċereali ħadu l-akbar sehem (5,710 tunnellata), tipi importanti oħra inklużi: pitravi taz-zokkor (934 tunnellata), żerriegħa tal-kolza (393 tunnellata) u patata (340 tunnellata). Prodotti li jiswew total ta' 4,385 miljun ewro ġew esportati lejn swieq barranin, li minnhom 3,165 miljun ewro kienu ta' oriġini Litwana. L-esportazzjoni tal-prodotti agrikoli u tal-ikel kienet tirrappreżenta 19% tal-esportazzjonijiet kollha tal-merkanzija.
Il-biedja organika qed tikseb aktar u aktar popolarità. Il-korp pubbliku Ekoagros jagħti l-istatus ta' produtturi u produtturi organiċi. Fl-2016, kien hemm 2,539 razzett ta' dan it-tip li kienu jokkupaw 225,542 ettaru. Minnhom, 43% kienu ċereali, 31% kienu ħaxix perenni, 14% kienu legumi u 12% kienu għelejjel oħra.
It-twaqqif tal-Università ta' Vilnius fl-1579 kien fattur importanti fit-trawwim ta' komunità xjentifika u akkademika fil-Litwanja. L-università laqgħet xjenzati u ħassieba prominenti bħal Georg Forster, Jean-Emmanuel Gilibert u Johann Peter Frank. L-espert tal-artillerija tas-seklu 17 Kazimieras Simonavičius huwa meqjus bħala pijunier tar-rokits; Il-pubblikazzjoni tagħha, Artis Magnae Artilleriae, kienet manwal bażiku tal-artillerija madwar l-Ewropa, li kien fih kapitolu kbir dwar il-kalibru, il-kostruzzjoni, il-produzzjoni u l-proprjetajiet tar-rokits (għal skopijiet militari u ċivili), inklużi rokits f'diversi stadji, batteriji rokit u rokits bi stabilizzaturi tal-ġwienaħ delta. Il-botanika Jurgis Pabrėža (1771–1849) ħoloq l-ewwel gwida sistematika għall-flora Litwana, Taislius auguminis (Botanika), miktuba bid-djalett Samogitjan, id-dizzjunarju Latin-Litwan tal-ismijiet tal-pjanti, u l-ewwel ktieb tal-ġeografija Litwana. Ix-xjenzat Ġermaniż Theodor Grotthuss (1785–1822), li ppropona l-mekkaniżmu Grotthuss, għex u ħadem fil-Mansion Gedučiai, fejn kiseb prominenza lokali għall-isforzi tiegħu biex jeduka u jtejjeb il-benesseri tal-bdiewa.
Il-gwerer dinjija tas-seklu 20 naqsu bil-kbir ix-xjenza u l-akkademja Litwana, għalkemm akkademiċi u xjenzati Litwani rnexxielhom jiksbu suċċess, partikolarment barra minn pajjiżhom, inklużi l-filosfu Vosylius Sezemanas, il-ġurist Mykolas Römeris, l-avjazzjoni Antanas Gustaitis, it-teorista tal-amministrazzjoni Andrius Graiuta V., l-arkeologu Marija Gimbutas, il-primatologu Birutė Galdikas, il-lingwista Algirdas Julien Greimas u l-medevalist Jurgis Baltrušaitis. Il-matematiku Jonas Kubilius, rettur fit-tul tal-Università ta' Vilnius, huwa magħruf għax-xogħol fit-teorija tan-numri probabilistika, inkluż il-mudell Kubilius, it-teorema ta' Kubilius, u l-inugwaljanza Turan–Kubilius. Kubilius rreżistiet ukoll b'suċċess tentattivi biex Russify l-università.
Il-lasers u l-bijoteknoloġija huma oqsma emblematiċi tax-xjenza u l-industrija tat-teknoloġija għolja tal-Litwanja. Šviesos konversija ("Konverżjoni tad-Dawl") żviluppat sistema tal-laser femtosecond li għandha sehem tas-suq ta' 80 % madwar id-dinja, b'applikazzjonijiet fir-riċerka tad-DNA, kirurġiji oftalmiċi u nanoteknoloġija. Iċ-Ċentru tar-Riċerka tal-Laser tal-Università ta' Vilnius żviluppa wieħed mill-lasers femtosecond l-aktar qawwija fid-dinja ddedikat prinċipalment għal mard onkoloġiku. Fl-1963, Vytautas Straižys u l-kollegi tiegħu ħolqu s-sistema fotometrika ta' Vilnius użata fl-astronomija. Ix-xjenzat tal-KTU A. Ragauskas żviluppa apparati mhux invażivi għall-kejl tal-pressjoni intrakranjali u l-fluss tad-demm. Kęstutis Pyragas ikkontribwixxa għall-istudju tat-teorija tal-kaos bil-metodu ta' kontroll tal-feedback tiegħu mdewwem, il-metodu Pyragas. Ir-rebbieħ tal-Premju Kavli Virginijus Šikšnys huwa magħruf għall-iskoperti tiegħu f'CRISPR, speċifikament fir-rigward ta' CRISPR-Cas9.
Il-Litwanja nediet tliet satelliti fl-ispazju: LitSat-1, Lituanica SAT-1 u LituanicaSAT-2. Il-Mużew Litwan tal-Etnokożmoloġija u l-Osservatorju Astronomiku Molėtai jinsabu f'Kulionys. Ħmistax-il istituzzjoni tal-R&D huma membri tal-Assoċjazzjoni Spazjali Litwana; Il-Litwanja hija stat li jikkoopera mal-Aġenzija Spazjali Ewropea. Rimantas Stankevičius huwa l-uniku astronawta etnikament Litwan.
Fl-2018, il-Litwanja saret Stat Membru Assoċjat tas-CERN. Żewġ inkubaturi CERN se jinżammu f'Vilnius u Kaunas. L-aktar riċerka xjentifika avvanzata ssir fiċ-Ċentru tax-Xjenzi tal-Ħajja, iċ-Ċentru għax-Xjenzi Fiżiċi u t-Teknoloġija.
Skont l-istimi tal-2016, it-tkabbir annwali tas-settur tal-bijoteknoloġija u x-xjenzi tal-ħajja tal-Litwanja kien ta' 22 % matul l-aħħar ħames snin. 16-il istituzzjoni akkademika, 15-il ċentru ta' R&D (parks tax-xjenza u widien ta' innovazzjoni) u aktar minn 370 manifattur joperaw fl-industrija tal-bijoteknoloġija u x-xjenzi tal-ħajja tal-Litwanja.
Fl-2008, tnieda l-Programm għall-Iżvilupp tal-Wied, li kellu l-għan li jtejjeb l-infrastruttura tar-riċerka xjentifika tal-Litwanja u jrawwem il-kooperazzjoni bejn in-negozji u x-xjenzati. Tnedew ħames widien tal-R&D: Jūrinis (teknoloġiji marittimi), Nemunas (agrikoltura, bijoenerġija, forestrija), Saulėtekis (laser u dawl, semikondutturi), Santara (bijoteknoloġija, mediċina) u Santaka (kimika u farmaċija sostenibbli). Iċ-Ċentru tal-Innovazzjoni Litwan inħoloq biex jappoġġja l-innovazzjonijiet u l-istituzzjonijiet tar-riċerka.
Il-Litwanja tokkupa pożizzjoni moderata fl-Indiċi Internazzjonali tal-Innovazzjoni u hija kklassifikata fil-15-il post fost il-pajjiżi tal-UE skont it-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea. Il-Litwanja kklassifikat fl-34 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023
L-statistika għall-2023 turi li 1.4 miljun turist minn pajjiżi barranin żaru l-Litwanja u qattgħu mill-inqas lejl wieħed hemmhekk. L-akbar numru ta' turisti ġew mill-Polonja (173,500), Latvja (144,300), Belarussja (141,900), Ġermanja (127,400), Renju Unit (74,200), Stati Uniti (69,700), Ukrajna (67,000) u Estonja (61,300) .
It-turiżmu domestiku kien qed jiżdied ukoll. Bħalissa hemm sa 1000 post ta' interess fil-Litwanja. Il-biċċa l-kbira tat-turisti jżuru l-ibliet il-kbar: Vilnius, Klaipėda u Kaunas, ir-resorts mal-baħar bħal Neringa u Palanga u l-bliet resort mal-baħar bħal Druskininkai u Birštonas.
Il-karozzini tal-bużżieqa huma popolari ħafna, speċjalment f'Vilnius u Trakai. It-turiżmu tar-roti qed jikber, speċjalment fuq ir-rotta tal-kosta tal-Litwanja għar-roti. Ir-rotot EuroVelo EV10, EV11 u EV13 jgħaddu mil-Litwanja. It-tul totali tal-mogħdijiet tar-roti jammonta għal 3,769 km (li minnhom 1,988 km huma asfalt). Il-Park Reġjonali tad-Delta ta' Nemunas u r-Riżerva tal-Biosfera ta' Žuvintas huma famużi għall-ħars tal-għasafar.
Il-kontribuzzjoni totali tat-turiżmu għall-PDG kienet ġiet mbassra li titla' għal €3.2 biljun, 7% tal-PDG, fl-2027, iżda naqset għal €1.7 biljun, 2.3% tal-PDG fl-2023, għalkemm qed tiżdied minn hemm 'il quddiem tal-COVID-19 pandemija.
Il-Litwanja għandha infrastruttura ta' komunikazzjoni żviluppata sew. Il-pajjiż għandu 2.8 miljun ċittadin u 5 miljun SIM card. L-akbar netwerk mobbli LTE (4G) ikopri 97% tat-territorju tal-Litwanja. L-użu tal-linji tat-telefon fissi qed jonqos malajr minħabba l-espansjoni mgħaġġla tas-servizzi ċellulari-ċellulari.
Fl-2017, il-Litwanja kienet l-ewwel 30 fid-dinja bil-veloċitajiet medji tal-broadband mobbli u l-ewwel 20 bil-veloċitajiet medji tal-broadband fissi. Il-Litwanja kienet ukoll l-aqwa 7 fl-2017 fil-Lista ta' pajjiżi bil-penetrazzjoni tal-4G LTE. Fl-2016, il-Litwanja ġiet ikklassifikata fis-17-il post fl-indiċi tal-parteċipazzjoni elettronika tan-Nazzjonijiet Uniti.
Hemm erba' datacenters TIER III fil-Litwanja. Il-Litwanja hija l-44 pajjiż klassifikat globalment fid-densità taċ-ċentru tad-dejta skont Cloudscene.
Proġett fit-tul (2005–2013) – Inbeda l-Iżvilupp tan-Netwerk tal-Broadband taż-Żoni Rurali (RAIN) bl-għan li jipprovdi lir-residenti, l-awtoritajiet statali u muniċipali u n-negozji b'aċċess għall-broadband tal-fibra ottika f'żoni rurali. L-infrastruttura RAIN tippermetti lil 51 operatur tal-komunikazzjoni biex jipprovdu servizzi tan-netwerk lill-klijenti tagħhom. Il-proġett kien iffinanzjat mill-Unjoni Ewropea u l-gvern Litwan. 72 % tad-djar Litwani għandhom aċċess għall-internet, numru li fl-2017 kien fost l-inqas tal-UE u fl-2016 kklassifikat fis-97 post mis-CIA World Factbook. L-għadd ta' djar b'aċċess għall-internet mistenni jiżdied u jilħaq 77 % sal-2021. Kważi 50 % tal-Litwani kellhom smartphones fl-2016, numru li mistenni jiżdied għal 65 % sal-2022. Il-Litwanja għandha l-ogħla FTTH (Fiber to the home). ) ir-rata ta' penetrazzjoni fl-Ewropa (36.8 % f’Settembru 2016) skont FTTH Council Europe.
.png)
Il-Litwanja rċeviet l-ewwel konnessjoni ferrovjarja tagħha f'nofs is-seklu 19, meta nbniet il-Ferroviji Varsavja – San Pietruburgu. Kien jinkludi medda minn Daugavpils permezz ta' Vilnius u Kaunas sa Virbalis. L-ewwel u l-unika mina li għadha taħdem tlestiet fl-1860.
It-trasport bil-ferrovija fil-Litwanja jikkonsisti f'1,762 km (1,095 mi) ta' 1,520 mm (4 ft 11.8 in) ferrovjarju tal-qies Russa li minnhom 122 km (76 mi) huma elettrifikati. Dan in-netwerk ferrovjarju huwa inkompatibbli mal-qies standard Ewropew u jeħtieġ bidla tal-ferrovija. Madankollu, in-netwerk ferrovjarju Litwan għandu wkoll 115 km (71 mi) ta 'linji ta' kejl standard. Aktar minn nofs il-merkanzija interna kollha ttrasportata fil-Litwanja tinġarr bil-ferrovija. Qed tinbena l-ferrovija standard trans-Ewropea Rail Baltica, li tgħaqqad Helsinki–Tallinn–Riga–Kaunas–Varsavja u tkompli lejn Berlin. Fl-2017, Lietuvos Geležinkeliai, kumpanija li topera l-biċċa l-kbira tal-linji ferrovjarji fil-Litwanja, irċeviet penali tal-UE talli kisret il-liġijiet tal-UE dwar l-antitrust u rrestrinġiet il-kompetizzjoni.
It-trasport huwa t-tielet l-akbar settur fl-ekonomija Litwana. Kumpaniji tat-trasport Litwani ġibdu l-attenzjoni fl-2016 u l-2017 b'ordnijiet ta' trakkijiet enormi u li kisru rekords. Kważi 90% tat-traffiku tat-trakkijiet kummerċjali fil-Litwanja huwa trasport internazzjonali, l-ogħla fost kwalunkwe pajjiż tal-UE.
Il-Litwanja għandha netwerk estensiv ta' awtostradi. Il-WEF jikklassifika t-toroq Litwani f'4.7 / 7.0 u l-awtorità tat-toroq Litwana (LAKD) f'6.5 / 10.0.
Il-Port ta' Klaipėda huwa l-uniku port kummerċjali tal-merkanzija fil-Litwanja. Fl-2011 ġew immaniġġjati 45.5 miljun tunnellata ta' merkanzija (inklużi ċifri tat-terminal taż-żejt ta' Būtingė) Il-port ta' Klaipėda jinsab barra mill-akbar 20 port tal-UE, iżda huwa t-tmien l-akbar port fir-reġjun tal-Baħar Baltiku bi pjanijiet ta' espansjoni għaddejjin.
Mill-2022, il-LIWA (l-Awtorità tal-Passaġġi tal-Ilma Interni tal-Litwanja, Vidaus vandens keliu direkcija bil-Litwan) qed tiżviluppa strateġija biex terġa' tqajjem it-tbaħħir tal-merkanzija fuq in-Nemunas. Il-flotta tagħha ta 'vapuri elettriċi se tivvjaġġa 260 km bejn il-port ta' Klaipda fuq il-kosta tal-Baħar Baltiku u ċ-ċentru industrijali u tat-trasport ta 'Kaunas. Il-proġett huwa antiċipat li jeħtieġ investiment inizjali ta' €75.7 miljun b’kollox. u stmat li jelimina 48 000 vjaġġ bit-trakk kull sena.
L-Ajruport Internazzjonali ta' Vilnius huwa l-akbar ajruport fil-Litwanja, il-91 l-iktar ajruport traffikuż fl-Ewropa (l-akbar 100 ajruport tal-UE). Din serva 3.8 miljun passiġġier fl-2016. Ajruporti internazzjonali oħra jinkludu l-Ajruport Internazzjonali ta' Kaunas, l-Ajruport Internazzjonali ta' Palanga u l-Ajruport Internazzjonali ta' Šiauliai. L-Ajruport Internazzjonali ta' Kaunas huwa wkoll ajruport żgħir tal-merkanzija kummerċjali li beda traffiku regolari tal-merkanzija kummerċjali fl-2011. Il-port tal-merkanzija tax-xmara interna fi Marvelė, li jgħaqqad Kaunas u Klaipėda, irċieva l-ewwel merkanzija fl-2019.
Il-Litwanja għandha waħda mill-akbar provvisti ta' ilma ħelu, meta mqabbla ma' pajjiżi oħra fl-Ewropa. Il-Litwanja u d-Danimarka huma l-uniċi pajjiżi fl-Ewropa, li huma mgħammra bis-sħiħ b'ilma frisk ta' taħt l-art. Il-Litwani jikkunsmaw madwar 0.5 miljun metru kubu ta' ilma kuljum, li huwa biss 12-14 fil-mija tar-riżorsi kollha esplorati tal-ilma ħelu ta' taħt l-art. Il-kwalità tal-ilma fil-pajjiż hija għolja ħafna u hija determinata mill-fatt li l-ilma tax-xorb ġej minn saffi fondi li huma protetti mit-tniġġis fuq il-wiċċ tad-dinja. Il-fond tat-tħaffir normalment jilħaq 30–50 metru, iżda fir-Reġjun ta' Klaipėda saħansitra jilħaq 250 metru. Konsegwentement, il-Litwanja hija waħda mill-ftit pajjiżi Ewropej fejn l-ilma ta' taħt l-art jintuża għall-provvista ċentralizzata tal-ilma. B'riżervi kbar ta' ilma ħelu taħt l-art, il-Litwanja tesporta ilma b'ħafna minerali lejn pajjiżi oħra. Il-kwantità approvata tal-ilma minerali hija madwar 2.7 miljun metru kubu fis-sena, filwaqt li l-produzzjoni hija biss 4-5 fil-mija tar-riżorsi kollha tal-ilma minerali.
Vilnius hija l-unika kapital Baltiku li juża l-provvista ta' ilma ċentralizzat minn għejun ta' ilma fond, li huma protetti mit-tniġġis u m’għandhomx nitrati jew nitriti li jagħmlu ħsara lill-ġisem tal-bniedem. L-ilma jitnaddaf mingħajr kimiċi fil-Litwanja. Madwar 20% tal-ilma kkunsmat fl-istat huwa ilma ta 'kwalità għolja ħafna mhux iffiltrat.
Id-diversifikazzjoni sistematika tal-importazzjonijiet u r-riżorsi tal-enerġija hija l-istrateġija ewlenija tal-enerġija tal-Litwanja. Miri fit-tul ġew definiti fl-istrateġija Nazzjonali għall-Indipendenza tal-Enerġija fl-2012 minn Lietuvos Seimas. Ġie stmat li l-inizjattivi strateġiċi ta’ indipendenza tal-enerġija se jiswew b'kollox €6.3–7.8 biljun u jipprovdu iffrankar annwali ta’ €0.9–1.1 biljun.
Wara d-dekummissjonar tal-Impjant Nukleari ta' Ignalina, il-Litwanja daret minn esportatur tal-elettriku għal importatur tal-elettriku. L-Unità Nru 1 ingħalqet f'Diċembru 2004, bħala kundizzjoni tad-dħul tal-Litwanja fl-Unjoni Ewropea; L-Unità Nru 2 ingħalqet fil-31 ta' Diċembru 2009. Saru proposti biex jinbena impjant ġdid tal-Enerġija Nukleari ta' Visaginas fil-Litwanja. Madankollu, referendum li ma jorbotx li sar f'Ottubru 2012 imċajpra l-prospetti għall-proġett Visaginas, hekk kif 63% tal-votanti qalu le għal impjant tal-enerġija nukleari ġdid.
Is-sors primarju ewlieni ta' enerġija elettrika tal-pajjiż huwa l-Impjant ta' l-Enerġija ta' Elektrėnai. Sorsi primarji oħra tal-enerġija elettrika tal-Litwanja huma Kruonis Pumped Storage Plant u Kaunas Hydroelectric Power Plant. Kruonis Pumped Storage Plant huwa l-uniku impjant tal-enerġija tal-istati Baltiċi li jintuża għar-regolazzjoni tal-operat tas-sistema tal-enerġija b'kapaċità ta' ġenerazzjoni ta' 900 MW għal mill-inqas 12-il siegħa. Mill-2015, 66% tal-enerġija elettrika kienet importata. L-ewwel impjant ta' tisħin ġeotermali (Impjant ta' Dimostrazzjoni Ġeotermali Klaipėda) fir-reġjun tal-Baħar Baltiku nbena fl-2004.
L-interkonnessjoni tal-elettriku taħt il-baħar Litwanja–Isvezja NordBalt u l-interkonnessjoni tal-elettriku Litwanja–Polonja LitPol Link tnedew fi tmiem l-2015.
Fl-2018, bdiet is-sinkronizzazzjoni tal-grilja tal-elettriku tal-istati Baltiċi mal-grilja Sinkronika tal-Ewropa Kontinentali. Fl-2016, 20.8% tal-elettriku kkunsmat fil-Litwanja ġie minn sorsi rinnovabbli.
Sabiex jitkisser il-monopolju ta' Gazprom fis-suq tal-gass naturali tal-Litwanja, l-ewwel terminal tal-importazzjoni tal-LNG fuq skala kbira (Klaipėda LNG FSRU) fir-reġjun Baltiku nbena fil-port ta' Klaipėda fl-2014. It-terminal tal-LNG ta' Klaipėda kien imsejjaħ Indipendenza, u b'hekk enfasizza l-għan. biex tiddiversifika s-suq tal-enerġija tal-Litwanja. Il-kumpanija Norveġjana Equinor tforni 540 miljun metru kubu (19-il biljun pied kubu) ta 'gass naturali kull sena mill-2015 sal-2020. It-terminal huwa kapaċi jissodisfa d-domanda tal-Litwanja 100 fil-mija, u d-domanda nazzjonali tal-Latvja u l-Estonja 90 fil-mija fil-futur. Interkonnessjoni tal-Gass Polonja–Litwanja (GIPL), magħrufa wkoll bħala pipeline Litwanja–Polonja, hija interkonnessjoni ta' pipeline tal-gass naturali bejn il-Litwanja u l-Polonja li bdiet topera fl-2022.
Sa mill-perjodu Neolitiku, id-demografija tal-Litwanja baqgħet pjuttost omoġenja. Hemm probabbiltà kbira li l-abitanti tal-Litwanja tal-lum għandhom kompożizzjonijiet ġenetiċi simili għall-antenati tagħhom, għalkemm mingħajr ma jkunu fil-fatt iżolati minnhom. Il-popolazzjoni Litwana tidher li hija relattivament omoġenja, mingħajr differenzi ġenetiċi apparenti fost sottogruppi etniċi.
Analiżi tal-2004 tal-MtDNA fil-popolazzjoni Litwana żvelat li l-Litwani huma ġenetikament qrib il-popolazzjonijiet li jitkellmu bl-Islavi u l-Ugriċi tal-Ewropa tat-Tramuntana u tal-Lvant. L-analiżi tal-haplogroup SNP tal-kromożomi Y wriet li l-Litwani huma l-eqreb ġenetikament tal-Latvjani u l-Estonjani.
Fl-2021, l-istruttura tal-età tal-popolazzjoni kienet kif ġej:
L-età medjana fl-2022 kienet 44 sena (irġiel: 41, mara: 47).
Il-Litwanja għandha rata ta' fertilità sub-sostituttiva: ir-rata ta' fertilità totali (TFR) fil-Litwanja kienet ta' 1.34 tifel u tifla mwielda għal kull mara fl-2021, u l-età medja tan-nisa waqt it-twelid kienet ta' 30.3 snin. L-età medja tal-ewwel twelid għan-nisa kienet ta' 28.2 snin. Il-proporzjon tas-sess tal-bniedem huwa rġiel jegħleb għall-kategoriji ta' età 15-44, b'1.0352 raġel għal kull mara. Mill-2021, 25.6% tat-twelid kienu minn nisa mhux miżżewġin. L-età medja tal-ewwel żwieġ fl-2021 kienet 28.3 snin għan-nisa u 30.5 snin għall-irġiel.
Il-Litwanja għandha l-aktar popolazzjoni omoġenja fl-Istati Baltiċi. Il-Litwani etniċi jiffurmaw madwar ħames sitti tal-popolazzjoni tal-pajjiż. Fl-2024, 82.6% tal-2,809,977 residenti tal-Litwanja kienu Litwani etniċi li jitkellmu bil-Litwan, li hija l-lingwa uffiċjali tal-pajjiż. Jeżistu diversi minoranzi mdaqqsa, bħal Pollakki (6.3%), Russi (5.0%), Belarussi (2.1%) u Ukraini (1.7%).
Il-Pollakki fil-Litwanja huma l-akbar minoranza, ikkonċentrati fix-Xlokk tal-Litwanja (ir-reġjun ta' Vilnius), li jikkostitwixxu maġġoranza f'Šalčininkai (76.3%) u l-Muniċipalità Distrettwali ta' Vilnius (46.8%). Ir-Russi fil-Litwanja huma t-tieni l-akbar minoranza, ikkonċentrati f'Visaginas (47.4%), il-Muniċipalità Distrettwali ta' Zarasai (17.2%) u Klaipėda (16%). Madwar 2,250 Roma jgħixu fil-Litwanja, l-aktar f’Vilnius, Kaunas u Panevėžys; l-organizzazzjonijiet tagħhom huma appoġġjati mid-Dipartiment tal-Minoranzi Nazzjonali u l-Emigrazzjoni. Għal sekli sħaħ, komunitajiet Tatar u Karaite għexu fil-Litwanja. Fl-2021, kien hemm madwar 2,150 Tatar u 196 Karaite reġistrati fil-pajjiż.
Il-lingwa uffiċjali hija l-Litwanja, iżda f'ċerti żoni hemm preżenza sinifikanti ta' lingwi minoritarji bħall-Pollakk, ir-Russu, il-Belarus u l-Ukrajna. L-akbar preżenza ta' minoranzi u l-użu ta' dawn il-lingwi jinsabu f'Šalčininkai, Visaginas, u d-Distrett ta' Vilnius. Il-Jiddish huwa mitkellem minn membri tal-komunità Lhudija ċkejkna li fadal fil-Litwanja. Il-liġijiet statali jiggarantixxu l-edukazzjoni fil-lingwi minoritarji u hemm bosta skejjel iffinanzjati mill-pubbliku fiż-żoni popolati minn minoranzi, bil-Pollakk bħala l-lingwa ta' istruzzjoni tkun l-aktar disponibbli.
Skont l-istħarriġ li sar fil-qafas taċ-ċensiment Litwan tal-2021, 85.33% tal-popolazzjoni tal-pajjiż jitkellmu bil-Litwan bħala l-lingwa nattiva tagħhom, 6.8% huma kelliema nattivi tar-Russu u 5.1% tal-Pollakk. Mill-2021, 60.6% tar-residenti jitkellmu r-Russu bħala lingwa barranija, 31.1% – Ingliż, 10.5% – Litwan, 8% – Ġermaniż, 7.9% – Pollakk, 1.9% – Franċiż, 2.6% – diversi oħrajn. Ħafna mill-iskejjel Litwani jgħallmu l-Ingliż bħala l-ewwel lingwa barranija, iżda l-istudenti jistgħu wkoll jistudjaw il-Ġermaniż, jew, f'xi skejjel, il-Franċiż jew ir-Russu. Madwar 80% taż-żgħażagħ fil-Litwanja jafu bl-Ingliż.
Kien hemm moviment kostanti tal-popolazzjoni lejn l-ibliet sa mis-snin disgħin, imħeġġa mill-ippjanar taċ-ċentri reġjonali, bħal Alytus, Marijampolė, Utena, Plungė, u Mažeikiai. Sal-bidu tas-seklu 21, madwar żewġ terzi tal-popolazzjoni totali għexet f'żoni urbani. Mill-2021, 68.19% tal-popolazzjoni totali tgħix f'żoni urbani. Iż-żoni urbani funzjonali tal-Litwanja jinkludu Vilnius (popolazzjoni 708,203), Kaunas (popolazzjoni 391,153), u Panevėžys (popolazzjoni 124,526). L-fDI tal-Financial Times fir-riċerka tagħhom Bliet u Reġjuni tal-Futur ikklassifika lil Vilnius fir-raba’ post fil-kategorija ta' bliet Ewropej ta' daqs medju fil-klassifika 2018–19, it-tieni fil-klassifika 2022–23, it-tieni fil-klassifika tal-2023 filwaqt li l-belt qalet l-24 post. post fil-klassifika ġenerali dinjija fl-2021–22 u l-kontea ta' Vilnius kienet ikklassifikata fl-10 post fil-kategorija tar-reġjuni żgħar Ewropej fl-2018–19, il-ħames fl-2022–23, il-ħames fil-klassifika tal-2023.
Il-Litwanja tipprovdi kura tas-saħħa b'xejn iffinanzjata mill-istat liċ-ċittadini kollha u lir-residenti reġistrati fit-tul. Teżisti flimkien ma' settur sinifikanti tal-kura tas-saħħa privata. Fl-2003–2012, in-netwerk ta' sptarijiet ġie ristrutturat, bħala parti minn riformi usa' tas-servizzi tal-kura tas-saħħa. Beda fl-2003–2005 bl-espansjoni tas-servizzi ambulatorji u l-kura primarja. Fl-2016, il-Litwanja kklassifikat fis-27 post fl-Ewropa fl-indiċi tal-konsumatur tas-saħħa tal-euro, klassifikazzjoni tas-sistemi tal-kura tas-saħħa Ewropej ibbażata fuq il-ħin ta' stennija, ir-riżultati u indikaturi oħra.
Mill-2023, l-istennija tal-ħajja tal-Litwanja mat-twelid kienet 76.0 (70.6 snin għall-irġiel u 81.6 għan-nisa) u r-rata tal-mortalità tat-trabi kienet 2.99 għal kull 1,000 twelid. Ir-rata annwali tat-tkabbir tal-popolazzjoni żdiedet b'0.3% fl-2007. Il-Litwanja rat żieda drammatika fis-suwiċidji fis-snin disgħin. Ir-rata ta' suwiċidju ilha tonqos b'mod kostanti minn dak iż-żmien, iżda xorta għadha l-ogħla fl-UE u fl-OECD. Ir-rata ta' suwiċidju mill-2019 hija ta' 20.2 għal kull 100,000 ruħ. Is-suwiċidju fil-Litwanja kien suġġett ta' riċerka, iżda r-raġunijiet ewlenin wara r-rata għolja huma maħsuba li huma kemm psikoloġiċi kif ukoll ekonomiċi, inklużi: trasformazzjonijiet soċjali u riċessjonijiet ekonomiċi, alkoħoliżmu, nuqqas ta' tolleranza fis-soċjetà, bullying.
Sa l-2000, il-maġġoranza l-kbira tal-istituzzjonijiet tal-kura tas-saħħa Litwani kienu intrapriżi li ma jagħmlux qligħ u żviluppa settur privat, li jipprovdi l-aktar servizzi outpatient li jitħallsu minn butu. Il-Ministeru tas-Saħħa jmexxi wkoll ftit faċilitajiet tal-kura tas-saħħa u huwa involut fit-tmexxija taż-żewġ sptarijiet ewlenin tat-tagħlim tal-Litwanja. Huwa responsabbli għaċ-Ċentru tas-Saħħa Pubblika tal-Istat li jamministra n-netwerk tas-saħħa pubblika inklużi għaxar ċentri tas-saħħa pubblika tal-kontea bil-fergħat lokali tagħhom. L-għaxar kontej jmexxu sptarijiet tal-kontea u faċilitajiet speċjalizzati għall-kura tas-saħħa.
Hemm Assigurazzjoni tas-Saħħa Obbligatorja għar-residenti Litwani. Hemm 5 Fondi Territorjali tal-Assigurazzjoni tas-Saħħa, li jkopru Vilnius, Kaunas, Klaipėda, Šiauliai u Panevėžys. Kontribuzzjonijiet għal nies li huma ekonomikament attivi huma 9% tad-dħul.
Servizzi mediċi ta' emerġenza huma pprovduti mingħajr ħlas lir-residenti kollha. L-aċċess għall-kura sekondarja u terzjarja, bħal trattament fl-isptar, normalment isir permezz ta' referenza minn tabib ġenerali. Il-Litwanja għandha wkoll wieħed mill-orħos prezzijiet tal-kura tas-saħħa fl-Ewropa.
Skont iċ-ċensiment tal-2021, 74.2% tar-residenti tal-Litwanja kienu Kattoliċi. Il-Kattoliċiżmu kien ir-reliġjon ewlenija mill-Kristjanizzazzjoni uffiċjali tal-Litwanja fl-1387. Il-Knisja Kattolika kienet ippersegwitata mill-Imperu Russu bħala parti mill-politiki tar-Russifikazzjoni u mill-Unjoni Sovjetika bħala parti mill-kampanji anti-reliġjużi ġenerali. Matul l-era Sovjetika, xi qassisin mexxew b'mod attiv ir-reżistenza kontra r-reġim Komunista, kif simbolizzat mill-Għolja tas-Slaleb u eżemplati minn The Chronicle of the Catholic Church fil-Litwanja.
3.7% tal-popolazzjoni huma Ortodossi tal-Lvant, l-aktar fost il-minoranza Russa. Il-komunità tal-Qadim jemmnu (0.6% tal-popolazzjoni) tmur lura għall-1660s.
Il-Protestanti huma 0.8%, li minnhom 0.6% huma Luterani u 0.2% huma Riformati. Ir-Riforma ma kellha impatt fuq il-Litwanja sa ċertu punt kif jidher fil-Prussja tal-Lvant, l-Estonja, jew il-Latvja. Qabel it-Tieni Gwerra Dinjija, skont Losch (1932), il-Luterani kienu 3.3% tal-popolazzjoni totali. Kienu prinċipalment Ġermaniżi u Litwani Prussjani fir-Reġjun ta' Klaipėda (territorju ta' Memel). Din il-popolazzjoni ħarbet jew tkeċċiet wara l-gwerra, u llum il-Protestantiżmu huwa rappreżentat prinċipalment minn Litwani etniċi fil-partijiet tat-Tramuntana u tal-Punent tal-pajjiż, kif ukoll f'żoni urbani kbar. Knejjes evanġeliċi li għadhom kif waslu waqqfu missjonijiet fil-Litwanja mill-1990.
L-Induiżmu huwa reliġjon minoritarja u żvilupp pjuttost riċenti fil-Litwanja. L-Induiżmu huwa mifrux fil-Litwanja minn organizzazzjonijiet Hindu: ISKCON, Sathya Sai Baba, Brahma Kumaris u Osho Rajneesh. ISKCON (Litwan: Krišnos sąmonės judėjimas) huwa l-akbar u l-eqdem moviment peress li l-ewwel segwaċi ta' Krishna jmorru għall-1979. Għandu tliet ċentri fil-Litwanja: f'Vilnius, Klaipėda u Kaunas. Brahma Kumaris iżomm iċ-Ċentru Brahma Kumaris f'Antakalnis, Vilnius.
Il-komunitajiet storiċi ta' Lipka Tatars iżommu l-Islam bħala reliġjon tagħhom. Il-Litwanja kienet storikament dar għal komunità Lhudija sinifikanti u kienet ċentru importanti ta' studju u kultura Lhudija mis-seklu 18 sa lejlet it-Tieni Gwerra Dinjija. Mill-madwar 220,000 Lhudi li għexu fil-Litwanja f'Ġunju 1941, kważi kollha nqatlu matul l-Olokawst. Il-komunità Lhudija Litwana kienet tgħodd madwar 4,000 fi tmiem l-2009.
Romuva, il-qawmien neopagan tal-prattiċi reliġjużi antiki, kisbet popolarità matul is-snin. Romuva ssostni li tkompli tgħix tradizzjonijiet pagani, li baqgħu ħajjin fil-folklor u d-drawwiet. Romuva hija fidi pagana politeista, li tafferma l-qdusija tan-natura u għandha elementi ta' qima tal-antenati. Skont iċ-ċensiment tal-2001, fil-Litwanja kien hemm 1,270 persuna ta' twemmin Baltiku. Dak in-numru qabeż għal 5,118 fiċ-ċensiment tal-2011.
Il-Kostituzzjoni tal-Litwanja tordna edukazzjoni ta' għaxar snin li tispiċċa fl-età ta' 16-il sena u tiggarantixxi edukazzjoni għolja pubblika b'xejn għal studenti meqjusa 'tajba'. Il-Ministeru tal-Edukazzjoni u x-Xjenza tar-Repubblika tal-Litwanja jipproponi politiki edukattivi nazzjonali u miri li mbagħad jiġu vvutati fis-Seimas. Il-liġijiet jirregolaw strateġija edukattiva fit-tul flimkien ma' liġijiet ġenerali dwar standards għal edukazzjoni ogħla, taħriġ vokazzjonali, liġi u xjenza, edukazzjoni għall-adulti, u edukazzjoni speċjali. 5.4% tal-PGD jew 15.4% tan-nefqa pubblika totali intefaq għall-edukazzjoni fl-2016.
Skont il-Bank Dinji, ir-rata ta' litteriżmu fost il-Litwani li għandhom 15-il sena jew aktar hija ta' 100%. Ir-rati ta' attendenza tal-iskola huma ogħla mill-medja tal-UE u l-leave tal-iskola huwa inqas komuni milli fl-UE. Skont l-Eurostat il-Litwanja fuq quddiem fost pajjiżi oħra tal-Unjoni Ewropea fin-nies b'edukazzjoni sekondarja (93.3%). Fuq il-bażi tad-dejta tal-OECD, il-Litwanja hija fost l-aqwa 5 pajjiżi fid-dinja fil-kisbiet tal-edukazzjoni postsekondarja (terzjarja). Mill-2016, 54.9% tal-popolazzjoni ta' bejn il-25 u l-34 sena, u 30.7% tal-popolazzjoni ta' bejn il-55 u l-64 sena kienu lestew l-edukazzjoni terzjarja. Is-sehem ta’ 25-64 sena b’edukazzjoni terzjarja fl-oqsma STEM (Xjenza, teknoloġija, inġinerija u matematika) fil-Litwanja kien ogħla mill-medja tal-OECD (29 % u 26 % rispettivament), b’mod simili għan-negozju, l-amministrazzjoni u l-liġi ( 25% u 23% rispettivament).
Is-sistema edukattiva Litwana moderna għandha problemi strutturali multipli. Finanzjament insuffiċjenti, kwistjonijiet ta' kwalità, u popolazzjoni ta' studenti li qed tonqos huma l-aktar prevalenti. Is-salarji tal-għalliema Litwani huma l-inqas fl-UE kollha. Salarji baxxi tal-għalliema kienu r-raġuni ewlenija wara strajks nazzjonali tal-għalliema fl-2014, 2015, u 2016. Is-salarji fis-settur tal-edukazzjoni ogħla huma wkoll baxxi. Ħafna professuri Litwani għandhom it-tieni impjieg biex jissupplimentaw id-dħul tagħhom. Ir-rapport tal-PISA mill-2010 sab li r-riżultati tal-Litwanja fil-matematika, ix-xjenza u l-qari kienu taħt il-medja tal-OECD. Ir-rapport tal-PISA mill-2015 ikkonferma mill-ġdid dawn is-sejbiet. Il-popolazzjoni ta' bejn is-6 u d-19-il sena naqset b'36 % bejn l-2005 u l-2015. B'riżultat ta' dan, il-proporzjon bejn l-istudenti u l-għalliema qed jonqos u n-nefqa għal kull student qed tiżdied, iżda l-iskejjel, partikolarment fiż-żoni rurali, huma sfurzati f’riorganizzazzjonijiet u konsolidazzjonijiet. Bħal nazzjonijiet Baltiċi oħra, b'mod bartikolari l-Latvja, il-volum kbir ta' gradwati ta' edukazzjoni ogħla fil-pajjiż, flimkien mar-rata għolja ta' tieni lingwi mitkellma qed jikkontribwixxu għal telf ta' mħuħ edukattiv.
Mill-2008, kien hemm 15-il università pubblika u 6 privati kif ukoll 16-il kulleġġ pubbliku u 11-il kulleġġ privat fil-Litwanja (ara: Lista ta' universitajiet fil-Litwanja). L-Università ta' Vilnius hija waħda mill-eqdem universitajiet fl-Ewropa ta' Fuq u l-akbar università fil-Litwanja. Kaunas University of Technology hija l-akbar università teknika fl-Istati Baltiċi u t-tieni l-akbar università fil-Litwanja. F'tentattiv biex inaqqas l-ispejjeż u jadatta għal numru dejjem jonqos ta' studenti tal-iskola sekondarja, il-parlament Litwan iddeċieda li jnaqqas in-numru ta' universitajiet fil-Litwanja. Fil-bidu tal-2018, l-Università Litwana tax-Xjenzi Edukattivi u l-Università Aleksandras Stulginskis ingħaqdu fl-Università Vytautas Magnus.
Il-lingwa Litwana (lietuvių kalba) hija l-lingwa uffiċjali tal-istat tal-Litwanja u hija rikonoxxuta bħala waħda mil-lingwi uffiċjali tal-Unjoni Ewropea. Hemm madwar 2.96 miljun kelliema nattivi tal-Litwanja fil-Litwanja u madwar 0.2 miljun barra l-pajjiż.
Il-Litwan huwa lingwa Baltika, relatata mill-qrib mal-Latvjan, għalkemm mhumiex intelliġibbli b'mod reċiproku. Huwa miktub f'verżjoni adattata tal-kitba Rumana. Il-Litwan huwa maħsub li huwa l-ilsien Indo-Ewropew ħaj l-aktar konservattiv lingwistikament, li jżomm ħafna karatteristiċi tal-Proto-Indo-Ewropew. L-istudji tal-lingwa Litwana huma importanti għal-lingwistika komparattiva u għar-rikostruzzjoni tal-lingwa Proto-Indo-Ewropea. Il-Litwan ġie studjat minn lingwisti bħal Franz Bopp, August Schleicher, Adalbert Bezzenberger, Louis Hjelmslev, Ferdinand de Saussure, Winfred P. Lehmann, Vladimir Toporov u oħrajn.
,_words_(tepridaužia,_ubagystė).jpg)
Hemm żewġ djaletti ewlenin tal-lingwa Litwana: djalett Aukštaitian u djalett Samogitian. Id-djalett Aukštaitian jintuża prinċipalment fil-partijiet ċentrali, tan-Nofsinhar u tal-Lvant tal-Litwanja filwaqt li d-djalett Samogitian jintuża fil-parti tal-punent tal-pajjiż. Id-djalett Samogitian għandu wkoll ħafna kliem kompletament differenti u saħansitra jitqies bħala lingwa separata minn xi lingwisti. Illum il-ġurnata, il-karatteristika li tiddistingwi bejn iż-żewġ djaletti ewlenin tal-Litwanja hija l-pronunzja mhux ugwali ta' żewġ vokali b'aċċent u mhux b'aċċent uo u ie.
Is-sisien għal-Litwan bil-miktub tqiegħdet fis-sekli 16 u 17 minn nobbli u studjużi Litwani, li ppromwovew il-lingwa Litwanja, ħolqu dizzjunarji u ppubblikaw kotba – Mikalojus Daukša, Stanislovas Rapolionis, Abraomas Kulvietis, Jonas Bretkūnas Važas, Marty Konnas Mašnávydas Varniškis. L-ewwel ktieb tal-grammatika tal-lingwa Litwana Grammatica Litvanica ġie ppubblikat bil-Latin fl-1653 minn Danielius Kleinas.
Ix-xogħlijiet u l-attivitajiet ta' Jonas Jablonskis huma speċjalment importanti għal-letteratura Litwana li tiċċaqlaq mill-użu tad-djaletti għal lingwa Litwana standard. Il-materjal lingwistiku li ġabar ġie ppubblikat fl-20 volum ta' Dizzjunarju Akkademiku tal-Litwan u għadu qed jintuża fir-riċerka u fl-editjar ta' testi u kotba. Huwa introduċa wkoll l-ittra ū fil-kitba Litwana.
Hemm ħafna letteratura Litwana miktuba bil-Latin, il-lingwa akkademika ewlenija tal-Medju Evu. L-editti tar-Re Litwan Mindaugas huma l-eżempju ewlieni tal-letteratura ta' dan it-tip. L-Ittri ta' Gediminas huma wirt kruċjali ieħor tal-kitbiet Latini Litwani.
Wieħed mill-ewwel awturi Litwani li kiteb bil-Latin kien Nicolaus Hussovianus (madwar 1480 – wara l-1533). Il-poeżija tiegħu Carmen de statura, feritate ac venatione bisontis (Kanzunetta dwar id-Dehra, is-Selvaġġ u l-Kaċċa tal-Bison), ippubblikata fl-1523, tiddeskrivi l-pajsaġġ, l-istil tal-ħajja u d-drawwiet Litwan, tmiss xi problemi politiċi attwali, u tirrifletti l- konfront bejn il-paganiżmu u l-Kristjaneżmu. Persuna taħt il-psewdonimu Michalo Lituanus (madwar 1490 – 1560) kitbet trattat De moribus tartarorum, lituanorum et moscorum (Dwar id-Dwana tat-Tatari, Litwani u Moskviti) f'nofs is-seklu 16, iżda ma ġiex ippubblikat qabel l-1615. Figura straordinarja fil-ħajja kulturali tal-Litwanja fis-seklu 16 kien l-avukat u poeta ta' oriġini Spanjola Petrus Roysius Maurus Alcagnicensis (madwar 1505 – 1571). Il-pubblikatur, avukat u sindku ta' Vilnius, Augustinus Rotundus (madwar 1520–1582) kiteb storja li ma teżistix aktar tal-Litwanja bil-Latin madwar is-sena 1560. loannes Radvanus, poeta umanista tat-tieni nofs tas-seklu 16, kiteb poeżija epika li timita l-Enejda ta' Vergil. Ir-Radivilias tiegħu, maħsuba biex isiru l-epopea nazzjonali Litwana, ġiet ippubblikata f'Vilnius fl-1588.
L-istudjużi Litwani tas-seklu 17 kitbu wkoll bil-Latin – Kazimieras Kojelavičius-Vijūkas, Žygimantas Liauksminas huma magħrufa għall-kitbiet Latini tagħhom fit-teoloġija, ir-retorika u l-mużika. Albertas Kojalavičius-Vijūkas kiteb l-ewwel istorja tal-Litwanja stampata Historia Lithuania.
Xogħlijiet letterarji Litwani bil-lingwa Litwana bdew jiġu ppubblikati għall-ewwel darba fis-seklu 16. Fl-1547 Martynas Mažvydas ġabar u ppubblika l-ewwel ktieb Litwan stampat Katekizmo prasti žodžiai (Il-Kliem Sempliċi tal-Katekiżmu), li jimmarka l-bidu tal-letteratura, stampat bil-Litwan. Huwa kien segwit minn Mikalojus Daukša ma' Katechizmas. Fis-sekli 16 u 17, bħal fl-Ewropa Kristjana kollha, il-letteratura Litwana kienet primarjament reliġjuża.
L-evoluzzjoni tal-letteratura Litwana l-antika (seklu 14-18) tispiċċa b'Kristijonas Donelaitis, wieħed mill-aktar awturi prominenti taż-Żmien tal-Illuminiżmu. Il-poeżija Metai (L-Istaġuni) ta' Donelaitis hija punt ta' referenza tal-letteratura finzjoni Litwana, miktuba f'eżametru.
B'taħlita ta' Klassiċiżmu, Sentimentaliżmu u Romantiżmu, il-letteratura Litwana tal-ewwel nofs tas-seklu 19 hija rappreżentata minn Maironis, Antanas Baranauskas, Simonas Daukantas, Oscar Milosz, u Simonas Stanevičius. Matul l-annessjoni Tsarista tal-Litwanja fis-seklu 19, ġiet implimentata l-projbizzjoni tal-istampa Litwana, li wasslet għall-formazzjoni tal-moviment Knygnešiai (kuntrabandisti tal-kotba). Dan il-moviment huwa maħsub li huwa r-raġuni proprja li l-lingwa u l-letteratura Litwana baqgħu ħajjin sal-lum.
Il-letteratura Litwana tas-seklu 20 hija rappreżentata minn Juozas Tumas-Vaižgantas, Antanas Vienuolis, Bernardas Brazdžionis, Antanas Škėma, Balys Sruoga, Vytautas Mačernis u Justinas Marcinkevičius.
Fis-seklu 21 iddebuttaw Kristina Sabaliauskaitė, Renata Šerelytė, Valdas Papievis, Laura Sintija Černiauskaitė, Rūta Šepetys.
Diversi periti famużi relatati mal-Litwanja huma notevoli għall-kisbiet tagħhom fil-qasam tal-arkitettura. Johann Christoph Glaubitz, Marcin Knackfus, Laurynas Gucevičius u Karol Podczaszyński kienu strumentali fl-introduzzjoni ta' movimenti arkitettoniċi Barokk u neoklassiku fl-arkitettura Litwana matul is-sekli sbatax sa dsatax. Vilnius hija meqjusa bħala l-kapitali tal-Barokk tal-Ewropa tal-Lvant. Vilnius Old Town li hija mimlija knejjes Barokk tal-għaġeb u bini ieħor hija Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.
Il-Litwanja hija magħrufa wkoll għal bosta kastelli. Madwar għoxrin kastell jeżistu fil-Litwanja. Xi kastelli kellhom jerġgħu jinbnew jew jibqgħu ħajjin parzjalment. Ħafna palazzi u djar storiċi ta' nobbli Litwani baqgħu sal-lum u ġew rikostitwiti. Il-ħajja tar-raħal Litwan ilha teżisti minn żmien Vytautas il-Kbir. Zervynos u Kapiniškiai huma tnejn minn ħafna rħula etnografiċi fil-Litwanja. Rumšiškės huwa mużew ta' spazju miftuħ fejn tiġi ppreservata arkitettura etnografika antika.
Matul il-perjodu ta 'bejn il-gwerra, Art Deco, bini ta' stil arkitettoniku tal-Litwanja Nazzjonali Romanticism inbnew fil-kapitali temporanja tal-Litwanja Kaunas. L-arkitettura tagħha hija meqjusa bħala waħda mill-aqwa eżempji tal-Art Deco Ewropew u rċeviet iċ-Ċertifikat tal-Patrimonju Ewropew.
_-_1909.jpg)
Il-Mużew tal-Arti Litwan twaqqaf fl-1933 u huwa l-akbar mużew tal-konservazzjoni u l-wiri tal-arti fil-Litwanja. Fost mużewijiet importanti oħra hemm il-Mużew tal-Ambra ta' Palanga, fejn il-biċċiet tal-ambra jinkludu parti kbira mill-kollezzjoni, Gallerija Nazzjonali tal-Arti, li tippreżenta kollezzjoni tal-arti Litwana tas-seklu 20 u 21, Mużew Nazzjonali tal-Litwanja li tippreżenta l-arkeoloġija, l-istorja u l-kultura etnika Litwana. . Fl-2018 infetħu żewġ mużewijiet privati – MO Museum iddedikat għall-arti Litwana moderna u kontemporanja u Tartle, li jesibixxi kollezzjoni ta' wirt artistiku u artefatti Litwan.
Forsi l-aktar figura rinomata fil-komunità tal-arti tal-Litwanja kienet il-kompożitur Mikalojus Konstantinas Čiurlionis (1875–1911), mużiċist ta' fama internazzjonali. L-asteroid 2420 Čiurlionis, identifikat fl-1975, jonora l-kisbiet tiegħu. Il-Mużew Nazzjonali tal-Arti M. K. Čiurlionis, kif ukoll l-uniku mużew militari fil-Litwanja, Vytautas il-Mużew tal-Gwerra l-Kbira, jinsabu f'Kaunas. Franciszek Smuglewicz, Jan Rustem, Józef Oleszkiewicz u Kanuty Rusiecki huma l-aktar pitturi Litwani prominenti tas-sekli 18 u 19.
Il-Litwanja għandha xi diretturi tat-teatru famużi ħafna magħrufa sew fil-pajjiż u barra. Wieħed minnhom huwa Oskaras Koršunovas. Huwa ngħata aktar minn erbgħin darba bi premjijiet speċjali. Possibbilment l-aktar premju prestiġjuż huwa l-Kmandant Svediż Grand Cross: Order of the Polar Star. L-aktar teatri famużi tal-lum fil-Litwanja huma f'Vilnius, Kaunas, Klaipėda u Panevėžys. Huwa Teatru Dramatiku Nazzjonali Litwan, Keistuolių teatras (Teatru tal-Freaks) f'Vilnius, Teatru tad-Drama Statali ta' Kaunas, Teatru ta' Oskaras Koršunovas, Teatru tad-Drama ta' Klaipėda, Teatru ta' Gytis Ivanauskas, Teatru tad-Drama ta' Miltinis f'Panevėžys, Teatru ta' The Doll's Vilnius, u oħrajn. Hemm xi festivals tat-teatru popolari ħafna bħal Sirenos (Sirens), TheATRIUM, Nerk į teatrą (Dive fit-Teatru) u oħrajn. Il-figuri li jiddominaw fid-dinja tat-teatru Litwan huma diretturi bħal Eimuntas Nekrošius, Jonas Vaitkus, Cezaris Graužinis, Gintaras Varnas, Dalia Ibelhauptaitė, Artūras Areima; numru ta' atturi b’talent bħal Dainius Gavenonis, Rolandas Kazlas, Saulius Balandis, Gabija Jaraminaitė u ħafna oħrajn.
Fit-28 ta' Lulju, 1896, saret sessjoni ta' fotografija diretta Thomas Edison fis-Sala tal-Kunċerti tal-Ġnien Botaniku tal-Università ta' Vilnius. Wara sena, films Amerikani simili kienu disponibbli biż-żieda ta' rekords fonografu speċjali li pprovdew ukoll ħoss. Fl-1909, il-pijunieri taċ-ċinema Litwani Antanas Račiūnas u Ladislas Starevich ħarġu l-ewwel films tagħhom. Dalwaqt ir-reġistrazzjonijiet tar-Račiūnas tal-fehmiet tal-Litwanja saru popolari ħafna fost l-Amerikani Litwani barra l-pajjiż. Fl-1925, Pranas Valuskis iffilmja film Naktis Lietuvoje (Lejl fil-Litwanja) dwar kuntrabandisti tal-kotba Litwani li ħallew l-ewwel impronta qawwija Litwana f'Hollywood. L-aktar film Amerikan Litwan sinifikanti u matur ta' dak iż-żmien Aukso žąsis (Wiżż tad-Deheb) inħoloq fl-1965 minn Birutė Pūkelevičiūtė li kien fih motivi mill-ħrejjef Brothers Grimm. Fl-1940, Romuva Cinema nfetaħ f'Kaunas u bħalissa hija l-eqdem ċinema li għadha operattiva fil-Litwanja. Wara l-okkupazzjoni tal-istat, il-films intużaw l-aktar għal skopijiet ta 'propaganda Sovjetika, madankollu Almantas Grikevičius, Gytis Lukšas, Henrikas Šablevičius, Arūnas Žebriūnas, Raimondas Vabalas setgħu jegħlbu l-ostakli u joħolqu films ta' valur. Wara r-restawr tal-indipendenza, Šarūnas Bartas, Audrius Stonys, Arūnas Matelis, Audrius Juzėnas, Algimantas Puipa, Janina Lapinskaitė, Dijana u żewġha Kornelijus Matuzevičius irċevew suċċess fil-festivals internazzjonali tal-films.
Fl-2018, fil-Litwanja nbiegħu 4,265,414 biljett taċ-ċinema bil-prezz medju ta’ €5.26.
Il-mużika folkloristika Litwana tappartjeni għall-fergħa tal-mużika Baltika li hija konnessa mal-kultura tal-oġġetti corded neolitiċi. Żewġ kulturi tal-istrumenti jiltaqgħu fiż-żoni abitati mil-Litwani: kulturi tal-istrumenti tal-kordi (kanklių) u tar-riħ. Il-mużika folkloristika Litwana hija arkajka, l-aktar użata għal skopijiet ritwali, li fiha elementi ta' fidi paganiżmu. Hemm tliet stili antiki ta' kant fil-Litwanja konnessi ma' reġjuni etnografiċi: monofonija, eterofonija u polifonija. Ġeneri tal-kanzunetti folkloristiċi: Sutartinės (Kanzunetti b'ħafna partijiet), Kanzunetti tat-tieġ, Kanzunetti taż-Żmien Storiku tal-Gwerra, Kanzunetti taċ-Ċiklu tal-Kalendarju u Ritwali u Kanzunetti tax-Xogħol.
L-artisti Taljani organizzaw l-ewwel opra fil-Litwanja fl-4 ta' Settembre, 1636 fil-Palazz tal-Gran Duki bl-ordni ta' Władysław IV Vasa. Bħalissa, l-opri jittellgħu fit-Teatru Nazzjonali tal-Opra u l-Ballet tal-Litwanja u wkoll minn troupe indipendenti Vilnius City Opera.
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis huwa l-aktar pittur u kompożitur Litwan magħruf. Matul il-ħajja qasira tiegħu ħoloq madwar 200 biċċa mużika. Ix-xogħlijiet tiegħu kellhom influwenza profonda fuq il-kultura moderna Litwana. Il-poeżiji sinfoniċi tiegħu Fil-Foresti (Miške) u Il-Baħar (Jūra) intepretaw biss wara mewtu. Čiurlionis ikkontribwixxa għas-simboliżmu u l-art nouveau u kien rappreżentattiv tal-epoka fin de siècle. Huwa kien meqjus bħala wieħed mill-pijunieri tal-arti astratta fl-Ewropa.
Fil-Litwanja, il-mużika korali hija importanti ħafna. Vilnius hija l-unika belt bi tliet korijiet rebbieħa (Brevis, Jauna Muzika u Chamber Choir tal-Konservatorju) fil-Grand Prix Ewropew għall-Kant Korali. Hemm tradizzjoni twila tad-Dainų šventė (Festival tal-Kanzunetta u ż-Żfin Litwan). L-ewwel waħda saret f'Kaunas fl-1924. Mill-1990, il-festival ġie organizzat kull erba' snin u jsejjaħ madwar 30,000 kantant u żeffiena folk ta' diversi livelli professjonali u gruppi ta' età minn madwar il-pajjiż. Fl-2008, il-Festival tal-Kanzunetta u ż-Żfin Litwanja flimkien mal-verżjonijiet tiegħu Latvjani u Estonjani ġew iskritti bħala Kapolavur tal-UNESCO tal-Wirt Orali u Intanġibbli tal-Umanità. Gatvės muzikos diena (Jum il-Mużika fit-Triq) jiġbor mużiċisti ta' diversi ġeneri kull sena.
Il-konduttur Mirga Gražinytė-Tyla tesegwixxi fix-xeni ta' Ruma, New York u Birmingham.
Kompożituri klassiċi moderni ħarġu fis-snin sebgħin – Bronius Kutavičius, Feliksas Bajoras, Osvaldas Balakauskas, Onutė Narbutaitė, Vidmantas Bartulis u oħrajn. Ħafna minn dawk il-kompożituri esploraw il-mużika arkajka Litwana u l-kombinazzjoni armonika tagħha mal-minimaliżmu u n-neoromanticism moderni.
Ix-xena tal-jazz kienet attiva anke matul is-snin tal-okkupazzjoni Sovjetika. L-avvanz reali kien se jseħħ fl-1970–71 bil-għaqda tat-trio Ganelin/Tarasov/Chekasin, l-allegati instigaturi tal-Iskola Jazz ta' Vilnius. L-aktar avvenimenti annwali magħrufa huma Vilnius Jazz Festival, Kaunas Jazz, Birštonas Jazz. Iċ-Ċentru ta' Informazzjoni dwar il-Mużika Litwanja (MICL) jiġbor, jippromwovi u jaqsam informazzjoni dwar il-kultura mużikali Litwana.
.jpg)
Wara l-okkupazzjoni mill-ġdid Sovjetika tal-Litwanja fl-1944, iċ-ċensura tas-Sovjetika kompliet tikkontrolla b'mod sod l-espressjonijiet artistiċi kollha fil-Litwanja, u kwalunkwe vjolazzjoni billi tikkritika r-reġim immedjatament tirriżulta f'pieni. L-ewwel rock bands lokali bdew jitfaċċaw madwar l-1965 u kienu jinkludu Kertukai, Aitvarai u Nuogi ant slenksčio f’Kaunas, u Kęstutis Antanėlis, Vienuoliai, u Gėlių Vaikai f’Vilnius, fost oħrajn. Ma setgħux jesprimu l-opinjonijiet tagħhom direttament, l-artisti Litwani bdew jorganizzaw Roko Maršai patrijottiku u kienu qed jużaw metafori fil-lirika tal-kanzunetti tagħhom, li kienu faċilment identifikati għat-tifsiriet veri tagħhom min-nies tal-lokal. Il-band rock postmodernista Antis u l-vokalist tagħha Algirdas Kaušpėdas kienu wieħed mill-aktar artisti attivi li ċċaqlaq mir-reġim Sovjetiku billi juża metafori. Pereżempju, fil-kanzunetta Zombiai (Zombies), il-band indirettament kantat dwar is-suldati tal-Armata l-Ħamra li okkupaw l-istat u l-bażi militari tagħha f'Ukmergė. Il-kanzunetta ta' Vytautas Kernagis Kolorado vabalai (ħanfusa tal-Colorado) kienet popolari wkoll minħabba l-lirika tagħha li fiha t-tifsira vera tal-ħanfusa ta' Colorado kienet maħsuba biex tkun is-Sovjetiċi mżejna biż-Żigarelli ta' San Ġorġ.
Fis-snin bikrija tal-indipendenza, il-banda rock Foje kienet partikolarment popolari u ġabret għexieren ta' eluf ta' spettaturi għall-kunċerti. Wara x-xoljiment fl-1997, il-vokalist ta' Foje Andrius Mamontovas baqa' wieħed mill-aktar artisti prominenti Litwani u parteċipant attiv f'diversi avvenimenti ta' karità. Marijonas Mikutavičius huwa famuż għall-ħolqien tal-innu mhux uffiċjali tal-isport tal-Litwanja Trys milijonai (Tliet miljuni) u l-innu uffiċjali tal-EuroBasket 2011 Nebetyli sirgaliai (il-verżjoni Ingliża kienet imsemmija Celebrate Basketball).
Il-kċina Litwana fiha l-prodotti adattati għall-klima friska u niedja tat-Tramuntana tal-Litwanja: xgħir, patata, segala, pitravi, ħodor, berries, u faqqiegħ huma mkabbra lokalment, u l-prodotti tal-ħalib huma waħda mill-ispeċjalitajiet tagħha. Il-platti tal-ħut huma popolari ħafna fir-reġjun kostali. Peress li taqsam il-klima u l-prattiki agrikoli tagħha mal-Ewropa ta' Fuq, il-kċina Litwana għandha xi xebh mal-kċina Skandinava. Madankollu, għandha l-karatteristiċi distintivi tagħha stess, li ġew iffurmati minn varjetà ta' influwenzi matul l-istorja twila u diffiċli tal-pajjiż.
skilandis, perżut affumikat (kumpis). Sopop (sriubos) – soppa tal-boletus (baravykų sriuba), soppa tal-kaboċċi (kopūstų sriuba), soppa tal-birra (alaus sriuba), soppa tal-ħalib (pieniška sriuba), soppa tal-pitravi kiesħa (šaltibarščiai) u diversi tipi ta' porridges (košės) tat-tradizzjoni u d-dieta ta' kuljum. Ħut tal-ilma ħelu, aringi, berries selvaġġi u faqqiegħ, għasel huma dieta popolari ħafna sal-lum.
.jpg)
Wieħed mill-eqdem u l-aktar prodotti fundamentali tal-ikel Litwan kien u huwa ħobż tas-segala. Il-ħobż tas-segala jittiekel kuljum għall-kolazzjon, ikla u pranzu. Il-ħobż kellu rwol importanti fir-ritwali tal-familja u ċ-ċerimonji agrarji.
Il-Litwani u nazzjonijiet oħra li darba kienu jiffurmaw parti mill-Gran Dukat tal-Litwanja jaqsmu ħafna platti u xorb. It-tradizzjonijiet Ġermaniżi influwenzaw ukoll il-kċina Litwana, billi introduċew platti tal-majjal u tal-patata, bħal pudina tal-patata (kugelis jew kugel) u zalzett tal-patata (vėdarai), kif ukoll il-kejk tas-siġar barokk magħruf bħala Šakotis. L-aktar eżotiku mill-influwenzi kollha hija l-kċina tal-Lvant (Karaite) - il-kibinai huma popolari fil-Litwanja. Nobbli Litwani ġeneralment impjegaw koki Franċiżi, għalhekk l-influwenza tal-kċina Franċiża waslet il-Litwanja b'dan il-mod.
Balts kienu qed jużaw mead (midus) għal eluf ta 'snin. Il-birra (alus) hija l-aktar xarba alkoħolika komuni. Il-Litwanja għandha tradizzjoni twila tal-birra tal-farmhouse, li ssemmiet l-ewwel darba fil-kronaki tas-seklu 11. Il-birra kienet maħduma għal festi u ritwali tal-qedem Baltiċi. Il-produzzjoni tal-birra fir-razzett baqgħet ħajja aktar fil-Litwanja milli f'imkien ieħor, u permezz ta' inċidenti tal-istorja l-Litwani mbagħad żviluppaw kultura kummerċjali tal-birra mit-tradizzjonijiet uniċi tagħhom tal-farmhouse. Il-Litwanja hija l-aqwa 5 bil-konsum tal-birra per capita fl-Ewropa fl-2015, billi tgħodd 75 birrerija attiva, 32 minnhom huma mikrobirreriji. Ix-xena tal-mikrobirrerija fil-Litwanja kienet qed tikber fis-snin ta' wara, b'numru ta' bars li jiffokaw fuq dawn il-birer jitfaċċaw f’Vilnius u wkoll f’partijiet oħra tal-pajjiż.
Tmien ristoranti Litwani huma elenkati fil-White Guide Baltic Top 30. Il-gwida lokali „30 geriausių restoranų” telenka l-aqwa postijiet domestiċi, u r-ristoranti Litwani se jidhru fil-Gwida Michelin fit-13 ta' Ġunju, 2024.
Il-Kostituzzjoni tal-Litwanja tipprovdi għal-libertà tal-kelma u tal-istampa, u l-gvern ġeneralment jirrispetta dawn id-drittijiet fil-prattika. Stampa indipendenti, ġudikatura effettiva u sistema politika demokratika li taħdem flimkien biex jippromwovu dawn il-libertajiet. Madankollu, id-definizzjoni kostituzzjonali tal-libertà tal-espressjoni ma tipproteġix ċerti atti, bħall-inċitament għal mibegħda nazzjonali, razzjali, reliġjuża jew soċjali, vjolenza u diskriminazzjoni, jew malafama u diżinformazzjoni. Huwa delitt li tiċħad jew "trivjalizza bil-kbir" reati Sovjetiċi jew Ġermaniżi Nażisti kontra l-Litwanja jew iċ-ċittadini tagħha, jew li tiċħad ġenoċidju, delitti kontra l-umanità jew delitti tal-gwerra.
Fl-2021, il-gazzetti nazzjonali li biegħu l-aktar fil-Litwanja kienu Lietuvos rytas (5.4% tal-qarrejja kollha ta’ kull ġimgħa), Vakaro žinios (3.2%) u Kauno diena (2.9%). L-aktar gazzetti ta' kull ġimgħa li nbiegħu kienu Savaitė (16.5%), Žmonės (8.4%), Prie kavos (4.1%), Savaitgalis (3.9%) u Verslo žinios (3.2%).
Fl-2021, l-aktar stazzjonijiet tat-televiżjoni nazzjonali popolari fil-Litwanja kienu TV3 (34.6% tal-udjenza ta' kuljum), LNK (32.3%), Radju u Televiżjoni Nazzjonali Litwanja (31.6%), BTV (17.3%), Lietuvos rytas TV (16.2%), TV6 (15.3%).
L-istazzjonijiet tar-radju l-aktar popolari fil-Litwanja kienu M-1 (14.5% tas-semmiegħa ta' kuljum), Lietus (12.7%), Radiocentras (9.1%) u LRT Radijas (8.5%).
Bħala riżultat ta' storja antika ta' millenji, il-Litwanja għandha jumejn nazzjonali. L-ewwel huwa Jum tal-Istat fis-6 ta' Lulju, li jimmarka t-twaqqif tar-Renju medjevali tal-Litwanja minn Mindaugas fl-1253. Il-ħolqien tal-istat modern tal-Litwanja jiġi mfakkar fis-16 ta' Frar bħala Jum tar-Ristabiliment tal-Istat Litwan li fih iddikjarat l-indipendenza minn Ir-Russja u l-Ġermanja fl-1918. Joninės (magħrufa qabel bħala Rasos) hija festa b'għeruq pagani li tiċċelebra solstizju. Mill-2018, hemm 13-il vaganza (li jiġu b'ġurnata ta' mistrieħ).
Kaziuko mugė hija fiera annwali li ilha ssir mill-bidu tas-seklu 17 u tfakkar l-anniversarju tal-mewt ta' San Kasimiru u tgħaqqad flimkien eluf ta' viżitaturi u bosta artiġjani. Festivals notevoli oħra jinkludu l-Vilnius International Film Festival, Kauno Miesto Diena, Klaipėda Sea Festival, Mados infekcija, Vilnius Book Fair, Vilnius Marathon, Devilstone Open Air, Apuolė 854 u l-Grand Žemaičių Kalvarija Festival.
Il-basketball huwa l-isport nazzjonali u l-aktar popolari fil-Litwanja. It-tim nazzjonali tal-baskitbol Litwan kellu suċċess sinifikanti f'avvenimenti internazzjonali tal-basketball, wara li rebaħ l-Eurobasket fi tliet okkażjonijiet (1937, 1939 u 2003), kif ukoll total ta' 8 midalji oħra fil-Eurobasket, il-Kampjonati tad-Dinja u l-Logħob Olimpiku. It-tim nazzjonali tal-irġiel għandu wkoll klassifikazzjonijiet televiżivi estremament għoljin, b'madwar 76% tal-popolazzjoni tal-pajjiż issegwi l-logħbiet tiegħu b'mod dirett fl-2014. Il-Litwanja ospitat il-Eurobasket fl-1939 u l-2011. It-tim storiku tal-basketball tal-Litwanja BC Žalgiris, minn Kaunas, rebaħ il-kampjonat tal-basketball tal-EuroLeague Ewropew fl-1999. Il-Litwanja pproduċiet diversi plejers tal-NBA, inklużi l-inklużi ta' Naismith Memorial Basketball Hall of Fame Arvydas Sabonis u Šarūnas Marčiulionis, u plejers attwali tal-NBA Sabonis Jonas Doančas .
Il-Litwanja rebħet total ta' 26 midalja fil-Logħob Olimpiku, inklużi 6 midalji tad-deheb fl-atletika, pentathlon modern, sparar u għawm. Bosta Litwani oħra rebħu medalji Olimpiċi li jirrappreżentaw lill-Unjoni Sovjetika. Id-diskus Virgilijus Alekna huwa l-aktar Olimpiku indipendenti tal-Litwanja, li rebaħ medalji tad-deheb fil-logħob ta' Sydney 2000 u Ateni 2004, kif ukoll bronż fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2008 u bosta midalji tal-Kampjonat tad-Dinja. Aktar reċentement, il-midalja tad-deheb mirbuħa mill-għawwiema ta' 15-il sena Rūta Meilutytė fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2012 f'Londra qanqlet żieda qawwija fil-popolarità ta' dan l-isport fil-Litwanja.
Il-Litwanja pproduċiet atleti eċċellenti fl-atletika, pentathlon modern, ċikliżmu fit-toroq u fuq il-binarji, ċess, qdif, akrobatiċi tal-ajru, strongman, lotta, boxing, arti marzjali mħallta, kyokushin karate u sports oħra.
Il-Litwanja ospitat it-Tazza tad-Dinja tal-Futsal tal-FIFA 2021, l-ewwel darba li l-Litwanja ospitat tournament tal-FIFA.
Ftit atleti Litwani kellhom suċċess fl-isports tax-xitwa, għalkemm jeżistu faċilitajiet f'diversi ice rinks u ski slopes, inkluż Snow Arena, l-ewwel ski slope tal-Baltiku fuq ġewwa. Fl-2018, it-tim nazzjonali tal-hockey tas-silġ tal-irġiel Litwan rebaħ midalji tad-deheb fil-Kampjonati Dinji tal-Hockey tas-Silġ IIHF 2018 Diviżjoni I.
.JPG)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
