Fix-xjenzi bijoloġiċi, il-klassifikazzjoni hu kunċett li jirreferi għal kif il-bijoloġiċi jiggruppaw, jissistemaw u jikkategorizzaw id-diversi entitajiet tal-organiżmi ħajjin u tal-fossili.
Il-ġerarkija tal-ikbar tmien gradi tassonomiċi tal-klassifikazzjoni xjentifika.
Minn mindu Carolus Linnaeus (Linnew), ippubblika is-Systema naturae, li fiha pprova jiggruppa l-ispeċi kollha skont il-karatteristiki morfoloġiċi komuni bejniethom, sa issa, meta ġew irranġati skont it-teorija evoluzzjonista tad-dixxendenza proposta minn Charles Darwin[1], saru modifikazzjonijiet kontinwament tas-sistema ta' gruppament biex din tiġi dejjem iżjed perfezzjonata. Il-klassifikazzjoni xjentifika hi r-riżultat tax-xjenzi evoluttivi u ġejja fil-parti l-kbira mit-tassonomija u mis-sistematika, imma hemm kontribuzzjoni wkoll mill-istudji u r-riċerki kollha li jinvestigaw il-ħlejjaq ħajjin, kemm fil-bijoloġija u kemm fix-xjenzi l-oħra.
L-Antikità u l-Medjuevu
Is-sistema tal-klassifikazzjoni tal-forom tal-ħajja l-iżjed antika introduċieha Aristotele (384 QK - 322 QK), li fl-De Anima kklassifika l-annimali. Din il-klassifika ibbażaha fuq il-mod kif l-annimali jimxu minn post għall-ieħor u l-ambjent li jgħixu fih (arja, art jew ilma).
Aristotele ppropona wkoll xi klassifikazzjonijiet iżjed profondi fix-xogħlijiet Riċerki fuq l-annimali, Il-partijiet tal-annimali u Dwar il-ġenerazzjoni tal-annimali. Aristotele ppropona sistema ta' klassifikazzjoni bbażata fuq il-ftit tagħrif li kellu dak iż-żmien li kien fih ħafna suppożizzjonijiet. L-istudji tiegħu kienu fil-parti l-kbira annotazzjoni tal-karatteristiki, xi wħud anatomiċi, xi wħud fiżjoloġiċi u xi wħud etoloġiċi.
Bix-xogħol tiegħu ir-renju tal-annimali inqasam f'żewġ gruppi, l-Enaima (= bid-demm) u Anaima (= bla demm). Fl-ewwel grupp insibu l-bniedem, il-kwadrupedi, iċ-ċetaċej, il-ħut u l-għasafar u fit-tieni hemm il-parti l-kbira tal-krustaċej dekapodi, xi molluski u dawk li idefinixxa bħala Entema, jiġifieri ġabra ta' insetti, mirjapodi, araknidi, anellidi u dud parassit. Bħala l-kriterju tal-klassifikazzjoni tal-Entema Aristotele adotta l-qsim tal-ġisem tal-annimali f'segmenti separati (mill-Grieg entomos, qasma) li magħhom kien hemm serje ta' appendiċi għall-mixi. Jekk inwarrbu d-dud, id-definizzjoni Aristotelika ta' Entema toqrob ħafna lejn il-klassi moderna ta' Artropodi.
It-teoriji żooloġiċi ta' Aristotele damu ħajjin għal xi elfejn sena, l-aktar minħabba l-fatt li l-Aristoteliżmu ġie aċċettat bħala xjenza mill-Knisja Kattolika bis-saħħa ta' Oriġene, Santu Wistin u San Tumas t'Akwinu.
Fost id-dixxipli ta' Aristotele kien hemm Teofrastu (373 QK - 288 QK) li fl-istudji tiegħu "Riċerki dwar il-Pjanti" u "Kawżi tal-Pjanti", kien l-ewwel li ddefinixxa d-differenza u d-distinzjoni bejn annimali u veġetali.
Anki matul il-perjodu ta' Ruma antika, ma naqsux l-approċċi naturalistiċi, imma dawn kienu kważi kollha karatterizzati minn reproduzzjoni kontinwa tal-istess testi Aristoteliċi. Però insibu xi ftit tentattivi ta' innovazzjoni fil-kotba tan-Naturalis historia ta' Plinju l-Kbir (23-79 WK) għalkemm dawn l-innovazzjonijiet iħarsu wkoll lejn annimali fantastiċi, pjanti mirakulużi u eżempji oħra mill-leġġendi u l-mitoloġija. Il-kitba ta' Plinju kellha tkun il-bażi tat-twelid ta' dawk li jissejħu "bestjarji medjoevali" li, matul il-Medjuevu kollu ħalltu r-riċerka sistematika mat-tradizzjoni ħrafija popolari.
Minkejja l-influss mill-mitiku, fost il-kitba medjevali insibu x-xogħlijiet ta' Isidoru ta' Sivilja (570-636), li studja n-natura f'għadd ta' kotba li jagħmlu l-enċiklopedija tiegħu "Dwar l-oriġni u l-etimoloġija tal-ħlejjaq". B'mod partikolari ir-renju tal-annimali hu maqsum fi tliet gruppi ewlenin klassifikati fi tmien kategoriji (bhejjem u bhejjem tat-tagħbija, annimali salvaġġi, ħut, annimali żgħar, annimali żgħar bil-ġwienaħ, sriep, għasafar, dud). It-takson tad-dud propost minn Isidoru jinkludi fir-realtà anki il-brimb, il-millipiedi, is-sangisugi u speċi differenti ta' baqq.
Ix-xogħlijiet ta' Isidoru fis-seklu 13 influwenzaw il-filosfu Dumnikan Albertu l-Kbir (1193-1280). L-istudji tassonomiċi u żooloġiċi tiegħu – influwenzati mit-teoriji Aristoteliċi – fl-1270 inġabru fl-enċiklopedija "De animalibus". Għalkemm din kienet innovattiva ferm, ma ġibditx l-attenzjoni li stħaqqilha. Albertu l-Kbir qasam l-annimali skont kif jimxu, jiġifieri l-annimali bis-saqajn (il-bniedem, kwadrupedi), l-annimali li jtiru (għasafar, friefet il-lejl), l-annimali li jgħumu (ħut, mammiferi tal-baħar, arzell) u annimali li jitkaxkru (sriep, kukudrilli, gremxul). L-aħħar ktieb tax-xogħol tiegħu hu dedikat lill-"annimali żgħar ħafna" u "mingħajr demm", li fih iqiegħed l-Entema Aristoteliċi imma anki ż-żrinġijiet, il-bebbux u l-iskorpjuni. L-investigazzjoni żooloġika ta' Albertu l-Kbir fiha forma primittiva ta' metodu xjentifiku, fis-sens li l-klassifikazzjoni sistematika għandha magħha l-verifika minn xi sorsi u anki l-osservazzjoni personali ta' xi fenomeni, bħall-imġiba tal-brimb u n-nemel, l-anatomija tax-xadini u l-istudju tal-metamorfożi tal-friefet.
FL-aħħar tal-Medjuevu allura kien hemm bidu ta' zforz fil-klassifikazzjoni tal-ħlejjaq ħajjin imma dak iż-żmien iż-żooloġija kienet titqis bħala xjenza qrib it-teoloġija u nħolqot sensiela twila ta' riċerka li ppruvat issib korrispondenza bejn l-annimali u s-simboli divini li kienu jaħsbu li għandhom. Kellna nistennew sal-perjodu rinaxximentali biex l-istudji jitbiegħdu minn dawn il-kunċetti u tibda xi tentattiva biex jiġu introdotti kriterji marbutin iżjed mal-osservazzjoni tan-natura.
Ir-Rinaxximent
Matul ir-Rinaxximent, minħabba l-għatx kbir għat-tagħlim li kien hemm u minħabba l-progress fil-qasam tat-tipografija, l-għarfien seta' jinfirex sewwa. Fost l-aqwa xogħlijiet ta' dak iż-żmien insibu l-"Historia animalium" ta' Conrad von Gesner (1516-1565) li kienet ippubblikata bejn l-1551 u l-1587 u nkuraġġiet id-diversi korrispondenti Ewropej li jqiegħdu fis-sod l-għarfien żooloġiku u jwarrbu l-annimali mitoloġiċi.
Fl-Historia animalium insibu klassifikazzjoni eżatta tal-eżempji tal-annimali magħrufin dak iż-żmien, irranġati f'ordni alfabetiku skont l-isem bil-Latin. Għal kull annimal Gesner jagħti l-isem bil-lingwi l-iżjed komuni l-oħra, antiki u moderni, l-imġiba tagħhom, il-firxa ġeografika, l-użu tagħhom bħala ikel u fil-mediċina, il-leġġendi dwarhom u s-simboli assoċjati magħhom. Ulisse Aldrovandi (1522 - 1605) ta espożizzjoni innovattiva mqabbla ma' ta' qabel; kiteb 13-il volum dedikati għall-istorja naturali, li minnhom l-iżjed famuż hu id-"De animalibus insectis" li hu speċifikament dwar l-insetti, għalkemm jagħti kontenut iżjed wiesa' mill-Entema Aristotelika (fil-klassifikazzjoni tal-insetti Aldrovandi daħħal ukoll iż-żiemel tal-baħar u varji invertebrati filoġenetikament 'il bogħod mill-insetti); Aldrovandi l-ewwel qasam l-insetti skont l-ambjent li jgħixu fih (insetti tal-ilma u insetti tal-art) u, wara kklassifika l-gruppi li rriżultaw skont għandhomx saqajn jew le; il-grupp ta' dawk bis-saqajn reġa' qasmu fi tliet gruppi skont il-morfoloġija tal-ġwienaħ. Għalkemm din il-klassifikazzjoni tal-insetti mhijiex sodifaċenti għal kollox imqabbla ma dak li nafu l-ġurnat tal-lum, kien proprju bis-saħħa ta' Ulisse Aldrovandi li fl-Iskozja, l-istudjuż Thomas Moufet (1553 - 1604), għamel is-suddiviżjoni fundamentali tal-Insecta f'insetti bla ġwienaħ u bil-ġwienaħ f'"atteri" u "alati" li nżammet sakemm saru it-takson moderni ta' Pterygota e Apterygota. Però anki Moufet, żamm il-kunċett iżjed ġenerali Aristoteliku ta' insetti li – fil-każ tiegħu – inkluda wkoll il-katarina-għolli-denbek, il-baqq tal-baħar u xi dud tal-baħar.
Għalkemm l-insetti kienu jirrappreżentaw materjal utli għall-ewwel kompilaturi, ix-xtieli ma twarrbux fil-ġenb. Infatti John Ray (1627 - 1705), naturalista Ingliż, ippubblika xogħol importanti dwar il-pjanti u l-annimali. L-approċċ li għażel għall-klassifikazzjoni tax-xtieli, fl-"Historia Plantarum", kien pass importanti lejn it-tassonomija moderna. Ray warrab is-sistema ta' diviżjoni dikotomika, li biha li-ispeċi ġew klassifikati skont prekonċetti jew tipi oħra ta' sistemi, u kklassifika il-ħxejjex abbażi tax-xebħ u d-differenzi li ħarġu mill-osservazzjonijiet tiegħu.
In ġenerali bejn l-aħħar tas-seklu 16 u l-bidu tas-seklu 17 bdew studji eżatti dwar l-organiżmi ħajjin li, l-ewwwel kienu diretti fuq l-ispeċi l-iżjed familjari u magħrufin u mbagħad infirxu bilmod biex spiċċaw biex jipproduċu bażi suffiċjenti ta' għarfien anatomiku utli għall-klassifikazzjoni. Kien hemm titjib wieħed wara l-ieħor bis-saħħa tar-riċerka tat-tobba anatomisti bħal Hieronymus Fabricius (1537 - 1619), Petrus Severinus (1580 - 1656), William Harvey (1578 - 1657) u Edward Tyson (1649 - 1708).
L-invenzjoni tal-mikroskopju kienet ta' importanza fundamentali għall-istudji sistematiċi. Dan l-istrument – li fil-bidu kien ikkabbar biss xi ftit drabi – kien il-muftieħ li ttrasforma l-istudjużi minn sempliċi kompilaturi passivi għal osservaturi metodoloġiċi li setgħu jivverifikaw is-sorsi tagħhom u li jagħmlu skoperti ġodda.
L-importanza tal-mikroskopju fil-bidu inħasset l-iżjed fl-istudji anatomiċi li f'dan il-perjodu kienu meqjusa bħala l-elementi sisien għad-deduzzjoni ta' klassifikazzjonijiet ġodda. Fost l-ewwel mikroskopisti ta' min isemmi il-Bolonjiż Marcello Malpighi (1628 - 1694), meqjus minn ħafna bħala l-fundatur tal-anatomija mikroskopika tal-annimali u l-ħxejjex. L-istudji tiegħu kienu famużi daqs dawk ta' Jan Swammerdam (1637 - 1680), tabib Olandiż sperimentatur u osservatur, mogħni wkoll b'ħila kbira fit-tpinġija.
It-tnejn taw attenzjoni partikolari għall-iżvillup tal-insetti, il-metamorfożi tagħhom (li Swammerdam iddefinìxxa bħala bidla morfoloġika progressiva u mhux f'daqqa kif kienu jemmnu sa dak iż-żmien) u d-definizzjoni tal-apparati interni komplikati. Ta' min isemmi b'mod partikolari l-i"Storja ġenerali tal-insetti" ta' Swammerdam, ippubblikata fl-1669 li fiha l-istudjuż ta klassifikazzjoni tal-insetti ibbażata fuq l-istadju ta' metamorfożi (mhux kompluta, parzjali u kompluta li jfakkruna fid-definizzonijiet iżjed moderni ta' ametabolija, emimetabolija u olometabolija).
It-Tassonomija Linneana
Sentejn war l-mewt ta' John Ray, fl-Iżvezja twieled Karl von Linne (ismu latinizzat bħala Carolus Linnaeus) (1707 - 1778). Ix-xogħol kbir tiegħu, is-Systema Naturae, ippubblikat fl-1735, żvillupah permezz ta' 13-il edizzjoni matul ħajtu. Linneaeus hu magħruf l-iżjed għall-introduzzjoni ta' metodu li daż-żmien jintuża fil-klassifikazzjoni moderna; infatti ħalaq is-sistematika fil-forma attwali.
Linnaeus adotta il-kunċett ta' Ray għal speċi, imma l-kunċett għamlu realtà prattika billi identifika kull speċi b'binomju Latin, jiġifieri bl-għaqda ta' żewġ ismijiet: l-isem tal-ġeneru, komuni għal sensiela ta' speċi; u l-isem speċifiku, epitet li jikkaratterizza u jiddistingwi l-varji speċi ta' dak il-ġeneru. Din il-konvenzjoni saret tissejjaħ in-nomenklatura binomjali u l-isem iffurmat miż-żewġ ismijiet jissejjaħ l-isem xjentifiku, jew isem sistematiku, ta' speċi. Meta speċi terġa' tinqasam, pereżempju f'iżjed sottospeċi jew varjetajiet, imbagħad tissejjaħ nomenklatura trinomjali. Fil-kitba korretta ta' isem xjentifiku l-isem ġeneriku jieħu ittra kapitali waqt li l-epitet jinkiteb b'ittra żgħira (barra meta jkun il-ġenittiv ta' xi isem proprju) u jingħataw dejjem id-dettalji dwar l-awtur u l-pubblikazzjoni tal-isem.
Sa Linnaeus speċi kienet tiġi identifikata minn sensiela twila ta' kliem, aġġettivi, attributi u ismijiet komuni, b'mod li l-ebda isem ma kien fiss u aċċettat universalment. Is-sistema Linneana min-naħa l-oħra kellha l-vantaġġ li setgħet tidentifika faċilment u b'mod inekwivokabbli kwalunkwe speċi ta' annimali u ħxejjex. Fil-verità kienu diġà jezistu fl-imgħoddi xi traċċi tas-sistema binomjali, bħal f'Teofrastu, Plinju l-Kbir, Gaspard Bauhin u Tournefort; imma Linnaeus kien l-ewwel li applikaha b'mod sistematiku waqt li barra minn hekk iddefinixxa sensiela ta' kategoriji tassonomiċi li bihom l-ispeċi setgħu jinġabru f'gruppi superjuri għall-ġeneri bħala waħdiet. Linnaeus fir-realtà beda juża din is-sistema fil-ktieb Species plantarum tal-1753 u fir-reviżjoni tal-1758 tas- Systema Naturae.
Bis-sistema Linneana kull organiżmu jitqiegħed permezz ta' skala ġerarkika, f'sensiela ta' gruppi tassonomiċi, imsejħin taksa (takson fis-singular). Is-suddiviżjonijiet prinċipali, mill-iktar ġeneriku għaal-iktar speċifiku, huma: renju, phylum (imsejjaħ ukoll tip għall-annimali u diviżjoi għax-xtieli), klassi, ordni, familja, ġeneru u speċi (ta' min jinnota li Linnaeus kien juża minflok it-taksa ta' klassi, ordni, ġeneru, speċi u varjetà). Is-sistematika moderna tipprevedi l-eżistenza ta' kategoriji intermedji identifikati biż-żieda ta' prefissi partikolari, bħal:
- Klassi
- Sotto-klassi
- Infra-klassi
- Ordni
- Super-ordni
- Sott-ordni
- Infra-ordni
- eċċ.
Barra minn hekk, speċi sikwit tinqasam f'sottospeċi jew f'kategoriji oħra intraspeċifiċ (varjetà, sottovarjetà, razza, etc.). Gruppi oħra kultant jistgħu jkunu miżjuda ma' dawk diġà fil-lista, bħal pereżempju id- dominju, li tqiegħed 'l fuq il-livell tar-renju; it-tribù, bejn il-familja u l-ġeneru; u s-sezzjoni u s-serje, bejn il-ġeneru u l-ispeċi.
Fis-Systema Naturae Linnaeus kiteb ukoll dwar il-minerali u qasamhom f'ħaġar, metalli, minerali u fossili. Min-naħa l-oħra il-qsim li għamel Linnaeus tad-dinja veġetali f'24 klassi kellha iżjed fortuna. Din kienet ibbażata fuq l-osservazzjonijiet fuq l-istami (numru, dimensjonijiet u mod ta' inserzjoni) u fuq il-pistilli. Din is-sistema – imsejħa "sistema sesswali" proprju għaliex hi bbażata fuq l-organi riproduttivi tal-pjanti – qalgħet fama u approvazzjoni kbira barra fir-reġjun Franċiż, fejn l-istudjużi tal-Jardin du Roi tall-Académie des Sciences kienu żviluppaw sistematika botanika ibbażata mhux fuq element wieħed biss ta' paragun imma, bil-kontra, fuq għadd kbir ta' karatteristiki komuni fost id-diversi eżemplari; din tissejjaħ b'kuntrast mal-proposta Linneana, sistematika naturali. Is-sistema ta' Linnaeus sejħulha wkoll "artifiċjali", fis-sens li tiġbor fl-istess takson xtieli li mid-dehra m'għandhomx karatteristiki komuni. Il-polemika bejn l-artifiċjalisti u naturalisti baqgħet sejra matul is-seklu 18 – sal-bidu tas-seklu 18 – teżi u opposizzjoni li kellhom rwol tal-qofol fit-tiswir u d-definizzjoni tax-xjenzi naturalistiċi.
Ir-reazzjoni għall-proposti avvanzati għar-renju tal-annimali (kwadrupedi, għasafar, ħut, insetti, dud u għall-ewwel darba anfibi, b'total ta' sitt klassijiet) min-naħa l-oħra qajmet tip ieħor ta' polemiki, fuq kollox dwar il-pożizzjoni li Linnaeus ta l-ġeneru Homo, li klassifikah fost il-kwadrupedi antropomorfi flimkien max-xadini u l-bugħażż. Id-dibattiti kienu essenzjalment ta' natura filosofika-teoloġika aktar milli żooloġika jew sistematika, imma xorta ġiegħlu 'l Linnaeus imexxi l-bniedem, fl-għaxar edizzjoni tas-Systema Naturae, u qiegħdu fil-quċċata tal-klassi ġdida tal-Primati fejn tah l-isem ta' Homo sapiens għall-ewwel darba.
Interessanti li l-1 ta' Jannar 1758, il-jum tal-pubblikazzjoni tal-għaxar edizzjoni tas-Systema Naturae u tal-Aranei svecici ta' Carl Alexander Clerk (student ta' Linneaeus, 1709 - 1765), sar meqjus mill-Kodiċi Internazzjoni tan-Nomenklatura Żooloġika bħala l-bidu tan-nomenklatura (żooloġika) moderna. Għalhekk l-ebda isem xjentifiku ppubblikat qabel l-1758 ma jista' jgħamel parti min-nomenklatura żooloġika.
Żviluppi moderni
L-approċċ ġenerali li Linnaeus għażel biex jikklassifika l-ispeċi u ħafna mir-raggruppamenti tassonomiċi tiegħu baqgħu, għal kważi żewġ sekli, standard fil-bijoloġija. Illum il-ġurnata hu ġeneralment aċċettat li l-klassifikazzjoni għandha tirrifletti, permezz tal-prinċipju Darwinjan ta' dixxendenza komuni, il-filoġenesi, jiġifieri l-istorja evoluttiva tal-varji taksa, b'mod li kull waħda minnhom tinkludi sezzjoni waħda mis-siġra filoġenetika. Grupp kostitwit hekk jiġi definit bħala takson monofiletiku.
Mil-1960, din it-tendenza, li tirrifletti l-ħsieb tas-sistematika kladistika, li topponi l-klassifikazzjoni tradizzjonali u teskludi xi raggruppamenti tat-tassonomija Linnjana, ġiet iżjed u iżjed 'l quddiem. Hemm kodiċi ta' nomenklatura ġdid, imsejjaħ PhyloCode li qiegħed jiġi viluppat bħalissa, imma ħafna mir-regoli tiegħu ma jaqblux ma' kodiċi ta' nomenklatura diġà stabbiliti (kemm għax-xtieli u kemm għall-annimali) u għadu mhux żgur jekk dawn il-kodiċi jistgħux jikkoeżistu fil-futur.
Il-klassifikazzjoni adottate s-soltu għad-deskrizzjoni ta' tliet speċi: id-dubbiena tal-frotta (Drosophila melanogaster) li tintuża spiss fil-laboratorji tal-ċenetika, Il-bniedem (Homo sapiens sapiens) u il-Magnolia virginiana.
Id-Dubbiena tal-frott (Drosophila melanogaster)
| Dominju | Eukaryota |
| Renju | Animalia |
| Phylum | Arthropoda |
| Klassi | Insecta |
| Ordni | Diptera |
| Familja | Drosophilidae |
| Ġeneru | Drosophila |
| Speċi | D. melanogaster |
Il-Bniedem (Homo sapiens)
| Dominju | Eukaryota |
| Renju | Animalia |
| Phylum | Chordata |
| Subphylum | Vertebrata |
| Klassi | Mammalia |
| Sottoklassi | Eutheria |
| Ordni | Primates |
| Sottordni | Haplorrhini |
| Superfamilja | Hominoidea |
| Familja | Hominidae |
| Ġeneru | Homo |
| Speċi | H. sapiens |
Magnolia virginiana
| Dominju | Eukaryota |
| Renju | Plantae |
| Diviżjoni | Magnoliophyta |
| Klassie | Magnoliopsida |
| Ordni | Magnoliales |
| Familja | Magnoliaceae |
| Ġeneru | Magnolia |
| Speċi | M. virginiana |
It-taksa 'l fuq mill-ġeneru spiss jingħataw isem li ġej minn isem ta' xi ġeneru fihom biż-żieda ta' suffissi. Is-suffissi użati fil-formazzjoni ta' dawn l-ismijiet jiddependi mir-renju, u, f'xi ftit każi, anki mill-phylum u mill-klassi, b'dan il-mod:
| Takson | Pjanti | Algi | Fungi | Annimali |
|---|---|---|---|---|
| Diviżjoni/Phylum | -phyta | -phyta | -mycota | |
| Sottodiviżjoni/Subphylum | -phytina | -phytina | -mycotina | |
| Klassi | -opsida | -phyceae | -mycetes | |
| Sottoklassi | -idae | -phycidae | -mycetidae | |
| Ordni | -ales | -ales | -ales | |
| Sottordni | -ineae | -ineae | -ineae | |
| Superfamilja | -acea | -acea | -acea | -oidea |
| Familja | -aceae | -aceae | -aceae | -idae |
| Sottofamilja | -oideae | -oideae | -oideae | -inae |
| Tribù | -eae | -eae | -eae | -ini |
| Sottotribù | -inae | -inae | -inae | -ina |
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
