From Wikipedia, the free encyclopedia
Edgar Alexei Robert von Wahl jew de Wahl (23 ta' Awwissu 1867 – 9 ta' Marzu 1948) kien għalliem, matematiku u lingwista tal-Ġermaniż Baltiku. Huwa magħruf l-aktar bħala l-kreatur tal-Interlingue (magħrufa bħala Occidental tul ħajtu), lingwa naturalistika mibnija bbażata fuq il-lingwi Indo-Ewropej, li inizjalment ġiet ippubblikata fl-1922.
Edgar de Wahl | |
---|---|
Ħajja | |
Twelid | Olviopol, 11 Awwissu 1867 |
Nazzjonalità |
Estonja Imperu Russu |
Mewt | Tallinn, 9 Marzu 1948 |
Familja | |
Missier | Oskar von Wahl |
Omm | Lydia Amalie Marie von Husen |
Tribù | Wahl |
Edukazzjoni | |
Alma mater |
Università Statali ta' San Pietruburgu Imperial Academy of Arts (en) |
Lingwi |
Esperanto Interlingue Ido Ġermaniż Russu Estonjan Franċiż |
Okkupazzjoni | |
Okkupazzjoni |
lingwista Esperantista Idist għalliem politiku |
Impjegaturi | Tallinn Secondary School of Science (en) |
Servizz militari | |
Fergħa militari | Flotta Navali tar-Russja Imperjali |
Imwieled f'Kherson, Wahl qatta' tfulitu bikri fl-Ukrajna, fejn missieru ħadem bħala inġinier tal-ferroviji,[1] qatta' l-kumplament ta' tfulitu f'Tallinn u mbagħad f'San Pietruburgu, fejn studja qabel ma serva fil-Navy Imperjali Russa. Mill-1894 'il quddiem, ħadem bħala għalliem f'Tallinn.[2] Wara li d-dar tiegħu f'Tallinn ġiet ibbumbardjata fl-1943, Wahl ġie miżmum fil-ħabs mit-truppi Nazisti talli rrifjuta li jaderixxi ma' Heim ins Reich, u eventwalment inħeles wara talba minn sħabu biex jiġi mċaqlaq fi sptar minħabba kwistjonijiet ta' saħħa mentali.[3] Fl-1944, Wahl ġie assenjat fi sptar psikjatriku, fejn miet fl-1948.[4]
Wahl ġie introdott għall-ewwel darba fl-interlingwistika permezz ta' Volapük, li għalih ġie introdott mill-kollega ta' missieru Waldemar Rosenberger. Huwa kkompona lessiku tat-terminoloġija tal-baħar għal-lingwa, qabel ma dawwar l-Esperanto fl-1888. Sostenitur tal-Esperanto, flimkien mal-oftalmologu L. L. Zamenhof, influwenza x-xogħol bikri li sar fuq il-grammatika u l-vokabularju tiegħu.[5] Wara l-falliment tal-Esperanto Riformat, li tiegħu Wahl kien proponent, Wahl beda joħloq il-forma ideali tiegħu ta’ lingwa internazzjonali. Fl-1922 de Wahl ippubblika "ċavetta" għal lingwa ġdida, Occidental, u l-ewwel edizzjoni tal-perjodiku Kosmoglott (aktar tard Cosmoglotta). De Wahl żviluppa l-lingwa fuq diversi deċennji fuq il-parir tal-kelliema tagħha, iżda tbiegħed mill-moviment (imbagħad iċċentrat fl-Isvizzera) mill-1939 wara l-bidu tat-Tieni Gwerra Dinjija. Iktar tard, ingħaqad mal-Kumitat tal-Konsulenti Lingwistiċi, parti mill-Assoċjazzjoni Internazzjonali tal-Lingwi Awżiljarji, li se tippreżenta l-Interlingua fl-1951.
Edgar von Wahl kien membru tal-linja Päinurme mhux regolata tal-Wahls (Haus Assick). Il-bużnannu ta’ Edgar von Wahl kien Carl Gustav von Wahl, li akkwista l-Manor Pajusi, Tapik u Kavastu u kien ukoll is-sid ta’ Kaave Manor għal żmien qasir. Carl Gustav von Wahl kellu total ta '14-il tifel minn żewġ żwiġijiet, li minnhom niżlu diversi linji Wahl.[6] Wieħed minnhom, in-nannu ta' Edgar von Wahl Alexei von Wahl, impjegat taċ-ċivil li xtara Päinurme fl-1837, poġġa l-pedament għal-linja Päinurme. Barra minn hekk, kien kerrej f’Taevere Manor, fejn twieled missier Edgar von Wahl Oskar von Wahl (1841-1906).[7]
L-għeruq ta 'Edgar von Wahl estiżi parzjalment għall-Ingilterra. Waħda mill-bun nanniet tiegħu, Henriette Edwards, l-ewwel mara ta’ Carl Gustav von Wahl, kienet bint in-negozjant Ingliż George Edwards. Bużnanna oħra, Kornelia Elisabeth Knirsch, mart Alexei von Wahl, kienet omm Marie Turner tal-Ingilterra.[6][7]
Missier Edgar von Wahl, Oskar von Wahl, inġinier ferrovjarju bi professjoni, iżżewweġ lil Lydia Amalie Marie von Husen (1845-1907) f'Tallinn fl-1866.[7][8]
Edgar von Wahl twieled fit-23 ta’ Awwissu 1867[9][10][11] minn Oskar von Wahl u Lydia Amalie Marie, f’dik li llum hija Pervomaisk, Mykolaiv Oblast (dak iż-żmien fil-Gvern ta’ Kherson, Imperu Russu), fejn missieru kien beda jaħdem fuq il-ferrovija Odesa-Balta-Krementšuk-Kharkov fl-1866.[12] Sal-1869, il-familja Wahl marret tgħix Kremenchuk, fejn twieldu tnejn mill-aħwa ta' Wahl: Oskar Paul Karl, li miet bħala tarbija fl-1869, u Arthur Johann Oskar (miet fl-1951) fl-1870. Iż-żewġ aħwa ta' Wahl, twieldu f'Tallinn. u Jenny Theophile (mietet fl-1961) f’San Pietruburgu fl-1877.
Wara perjodu interim f'Tallinn, fejn twieldu żewġt itfal oħra - Lydia Jenny Cornelia (1871-1917) u Harriet Marie Jenny (1873-1920) -, il-familja marret toqgħod f'San Pietruburgu fl-1876, fejn von Wahl qatta' s-snin ta' formazzjoni tiegħu. F'dan il-perjodu twieldet oħtu Jennry Theophile (1877-1961).[7] Malli mar fil-belt, Edgar von Wahl beda jistudja fit-3 Gymnasium f'San Pietruburgu, u ggradwa fl-1886. Imbagħad studja l-arkitettura u aktar tard il-pittura fil-Fakultà tal-Fiżika u l-Matematika fl-Università ta' San Pietruburgu u fl-Akkademja ta' San Pietruburgu. Arti. Waqt li kien fl-università, Wahl ingħaqad mal-korporazzjoni Ġermaniża Baltika Nevania [et] li topera f'San Pietruburgu, fejn serva bħala teżorier fis-semestru tal-ħarifa tal-1891. Wahl ggradwa mill-Università ta' San Pietruburgu fl-1891 u rċieva diploma bħala għalliem tat-tpinġija fl-Iskola Elementari tal-Akkademja tal-Arti fl-1893.[13][14] Wara li ggradwa mill-kulleġġ, Wahl ħadem fil-qosor bħala għalliem sostitut f'San Pietruburgu fil-ħarifa tal-1891, qabel ma daħal fil-militar.[15]
Wahl tgħallem diversi lingwi bħala tifel u adoloxxenti. Meta kien tifel, kien kiseb għarfien tal-Ġermaniż, ir-Russu, l-Estonjan u l-Franċiż, fl-iskola sekondarja għolja studja l-Latin u l-Grieg antik, u l-Ispanjol fl-università. Minbarra dawn, kien kapaċi jifhem lilu nnifsu b’disaʼ lingwi oħra. Wahl kellu interess li joħloq lingwi minn età żgħira[16]:
Ja in puerin età mi hat idé de construction de un lingue. Plen de racontagies de Cooper, Gustave Aimard etc con mu camarades mi ludet american indianos, e conceptet li idé de un spécial jargon quasi indian por nor ludes. It esset fat del indian nómines prendet del racontas, e complétât per altri ne-cessi paroles prendet de divers altri lingues, lt havet un gram-matica mixt-composit del antic-grec e del estonian. Ti lingue nequande esset usat proque mu camarades refusat aprender it.[17] (b'Interlingue)
Traduzzjoni bil-Malti:
Anke f’żgħożiti, kelli l-idea li nibni lingwa. Mimli stejjer minn Cooper, Gustave Aimard eċċ, lgħabt Indjani Amerikani mal-ħbieb tiegħi, u ħsibt l-idea ta 'lingwaġġ speċjali kważi Indjan għal-logħob tagħna. Kien magħmul minn kliem Indjan meħud minn stejjer, u komplut bi kliem ieħor meħtieġ meħud minn diversi lingwi oħra. Kellha grammatika komposta minn Grieg Antik u Estonjan imħallat. Din il-lingwa qatt ma ntużat għax sħabi rrifjutaw li jitgħallmuha.
Fl-1892 Wahl offriet biex iservi fil-Navy Russa. Matul is-servizz tiegħu, Wahl vvjaġġa b’mod estensiv, u żar il-gżejjer tal-Karibew u l-Istati Uniti fost postijiet oħra. Fil-bidu tal-1894, huwa rċieva l-grad ta' Michman (Russu: мичман) u rtira ftit wara.[2] Fis-sajf tal-1904, Wahl reġa’ ġie msejjaħ għal servizz attiv. Huwa serva fil-Flotta Baltika sa Ottubru 1905, għalkemm ma pparteċipax fil-battalji tal-Gwerra Russo-Ġappuniża.
Skont il-memorji tal-artist Estonjan Olev Mikiver [et; sv], li kien jaf lil de Wahl fiż-żgħożitu tiegħu, Wahl kien kburi ħafna bl-uniformi tiegħu ta’ uffiċjal ta’ żmien it-Tsarist u xi drabi saħansitra libesha għexieren ta’ snin wara:
“ E. von Wahl, inċidentalment, kien uffiċjal fil-flotta tat-Tsar ta’ età żgħira u, skont kliemu, waqqa’ ribelljoni ta’ baħri fi Sveaborg, il-port militari jew fortizza tal-baħar ta’ Ħelsinki, issa msejħa Suomenlinna, fl-1905 jew fl-1906. .. Huwa għandu jkun ikkunsidra din id-darba sagru, għax għexieren ta 'snin wara, pereżempju, fit-tieġ ta' oħti, deher b'uniformi tsarist.[18] ”
—— Memoirs ta’ Olev Mikiver, ippubblikati fl-1993[18]
Huwa improbabbli li von Wahl ipparteċipa fit-trażżin tar-ribelljoni ta' Sveaborg, peress li sa dak iż-żmien diġà nħeles mis-servizz.[21] De Wahl seta' rritorna għas-servizz attiv matul l-Ewwel Gwerra Dinjija.[19] Mill-1921 Wahl kien irreġistrat ukoll bħala uffiċjal ta' riżerva tar-Repubblika tal-Estonja.[20]
Waqt is-servizz tiegħu fin-Navy Russa, von Wahl ingħata t-2 u t-3 grad tal-Ordni ta' San Stanislav u t-3 grad tal-Ordni ta' Sant' Anna.[21]
Fl-1894, Wahl mar joqgħod Tallinn, fejn qatta’ l-biċċa l-kbira tal-kumplament ta’ ħajtu. Dik il-ħarifa, beda jaħdem bħala għalliem tal-matematika u l-fiżika fl-Iskola Għolja tax-Xjenza ta’ San Pietru (issa l-Iskola Sekondarja tax-Xjenza ta’ Tallinn). Għallem it-tpinġija fl-iskola tal-bniet [et] immexxija mill-Baruniża Elisabeth von der Howen, l-Iskola Hanseatic, Tallinn, u l-Iskola tal-Katidral ta’ Tallinn.[22] It-tagħlim tiegħu ġie interrott biss matul iż-żmien tiegħu fis-servizz militari.[23]
L-istil ta’ tagħlim ta’ Wahl kien deskritt fil-memorji ta’ Aleksander Veiderma, edukatur fl-Iskola Rjali ta’ San Pietru mill-1906 sal-1909:
Matemaatikat ja füüsikat õpetas veel Edgar von Wahl, endine mereväeohvitser, kellel oli alati varuks tabav märkus mõne sündmuse või isiku kohta. Ta oli kaunis räpakas füüsikakatsete korraldamisel: sageli murdusid riistad või purunesid klaasid. Tema suhtumine õpilastesse oli lihtne, mida kinnitab ka hüüdnimi Sass.
Traduzzjoni bil-Malti:
Il-matematika u l-fiżika kienu mgħallma wkoll minn Edgar von Wahl, eks uffiċjal navali li dejjem kellu xi rimarki li jolqtu dwar xi avveniment jew persuna. Kien messy ħafna fit-twettiq ta 'esperimenti tal-fiżika: utensili jew ħġieġ spiss inkissru. L-attitudni tiegħu lejn l-istudenti kienet sempliċi, li hija kkonfermata wkoll mill-laqam Sass.
- – Memorji ta’ Alexander Oddma[24]
Fil-bidu tas-seklu, Wahl's bdiet tippubblika artikli dwar il-lingwistika f'pubblikazzjonijiet speċjalizzati, kif ukoll kitba f'diversi gazzetti u rivisti ta' Tallinn.[25]
De Wahl daħal ukoll fil-politika qabel ma faqqgħet l-Ewwel Gwerra Dinjija. Fl-1913 ġie elett fil-kunsill tal-belt ta’ Tallinn, u sar membru tal-kumitat tal-kunsill għall-protezzjoni ta’ monumenti ta’ bini antik. Minkejja l-pożizzjoni ta’ tagħlim tiegħu, Wahl ma indirizzax kwistjonijiet ta’ edukazzjoni fuq il-Kunsill tal-Belt. Huwa kien parteċipant attiv fil-laqgħat tal-kunsill, iżda ftit tkellem.[26]
Wara l-bidu tal-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Ġermaniżi li kienu jgħixu fl-Imperu Russu kienu soġġetti għal ripressjoni, li de Wahl ma ħarabx għal kollox. Pereżempju, it-Tallinn Noble Club [et], li Wahl kien membru tiegħu, ingħalaq.[27] Fil-ħarifa tal-1914, sab ruħu fiċ-ċentru ta’ kampanja ta’ propaganda biex ibiddel l-ismijiet tal-postijiet Ġermaniżi. Bħala kunsillier tal-belt, huwa pparteċipa f’diskussjonijiet dwar it-tismija mill-ġdid tal-belt ta’ Tallinn, wara l-proposta tas-Sindku Jaan Poska li tissostitwixxi isimha bil-Kolyvan bil-lingwa Russa Qadima (fid-diskussjoni tal-kwistjoni, intuża l-isem żbaljat Kalyvan). De Wahl skopra li l-eqdem ismijiet tal-belt kienu Ledenets jew Lindanisa. Kien interessat kemm kien se jiswa biex jinbidel l-isem, li ntqal li ntlaqa’ b’“daħk ġenerali” fil-kunsill. Il-voti meħtieġa biex jinbidel l-isem eventwalment intlaħqu mill-kunsill, iżda l-bidla nnifisha ma seħħitx.[28]
De Wahl ġie elett ukoll fil-kunsill tal-belt li sar eżatt qabel ir-Rivoluzzjoni ta’ Frar fl-1917. Fuq il-kunsill il-ġdid, sar membru tad-dipartiment tan-nar tal-belt, l-edukazzjoni pubblika u l-kumitati tal-affarijiet tal-pawnshop, u kompla wkoll bħala membru tal-Landmark. Kummissjoni Kostruzzjoni. Madankollu, f'Awwissu 1917, ġie elett kunsill ġdid, u l-attivitajiet politiċi ta' de Wahl waqfu.[29]
Fi Frar tal-1918, fi żmien id-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Estonja, de Wahl wera x-xewqa li jingħaqad mal-pulizija, b'permess tal-armi miktub għalih minn student.[30]
Fl-1919, l-Iskola Sekondarja tax-Xjenza kienet maqsuma skond il-lingwa: l-Iskola Għolja tax-Xjenza ta 'Tallinn mgħallma bl-Estonjan u l-Iskola Għolja tax-Xjenza Ġermaniża ta' Tallinn mgħallma bil-Ġermaniż. De Wahl kompla bħala professur f'dan tal-aħħar, fejn għallem klassijiet fil-matematika, il-fiżika, il-ġeografija, il-kosmografija u t-tpinġija.[31] L-istudenti spiss kienu jmorru għal xogħol ta' segwitu fid-dar tiegħu fi Triq Eha, li kienet iddisinjata fi stil marittimu u għalhekk kienet imlaqqma bħala l-"kabina" fost l-istudenti.[32][33] Fost l-istudenti tiegħu, de Wahl kien għalliem popolari li kien partikolarment iddedikat għat-tagħlim tal-ġeografija, aktarx minħabba li kien ivvjaġġa ħafna. L-istudenti kienu impressjonati wkoll bil-fatt li de Wahl kien membru tal-Klabb Ingliż, li kien jopera fl-iskola.[34]
De Wahl ġieli kellu konfront mal-kollegi tiegħu, u esprima b'mod miftuħ id-dispjaċir tiegħu għall-arti moderna (qabbilha mal-komuniżmu) meta kien mistieden għal wirja tal-arti mill-għalliem tal-arti tal-iskola.[35] De Wahl irtira f’nofs is-snin għoxrin, iżda baqa’ jgħallem part-time sal-1933. Imbagħad ħa l-passatempi tiegħu, speċjalment il-lingwi artifiċjali, li kienu saru passjoni minn żmien San Pietruburgu[36]. Kien editur tar-rivista Estländische Wochenschau mill-1929 sal-1930.[37]
B'differenza mill-qraba tiegħu, de Wahl ma telaqx biex jiġi risistemat fil-Ġermanja fl-1939, fejn għażel li jibqa' l-Estonja. De Wahl, li rrappreżenta l-idea idealistika pan-Ewropea, ma għoġobx lill-gvern Nazzjonali Soċjalista tal-Ġermanja, u sejjaħlu "stat termite." Wahl seta’ wkoll għażel li jibqa’ biex jevita li jabbanduna l-arkivji estensivi tiegħu. Il-periklu li jispiċċa f'dar tal-irtirar fil-Ġermanja seta' wkoll kellu rwol: dan kien ġara lil xi wħud mill-konoxxenti tiegħu.[37][38]
De Wahl reġa’ evita r-rilokazzjoni lejn il-Ġermanja li seħħet fir-rebbiegħa tal-1941. Huwa żgur kien konxju tar-rilokazzjoni sussegwenti, għax meta mistoqsi dwar il-pjanijiet tiegħu, wieġeb, u ma ħalla l-ebda dubju li d-deċiżjoni tiegħu kienet li toqgħod fl-Estonja:
Dan Hitler, dan il-ġenn, jipprojbixxi lsienna fil-pajjiżi kollha li jirbaħ. Dan il-bniedem huwa miġnun!
— Edgar von Wahl fix-xitwa tal-1941[39]
Fl-ewwel sena tar-repressjoni Sovjetika, de Wahl irnexxielu jaħrab. Wara l-bidu tal-okkupazzjoni Ġermaniża tal-Estonja, kien suspettat b'attivitajiet anti-istat. De Wahl ġie arrestat fit-12 ta’ Awwissu 1943, minħabba ittri mibgħuta lil Posen, ħutu, iżda li kienu nqabdu miċ-ċensuri f’Königsberg f’Lulju ta’ dik is-sena. F’dawn l-ittri, huwa kien bassar it-tifqigħa ta’ rewwixta fil-Polonja u ta parir lill-familja li kienet tgħix hemm biex tmur il-Ġermanja:[38][40]
"wara x-xoljiment tal-Bolxeviżmu, madwar l-1944, meta l-forzi Ġermaniżi-Alleati jersqu mit-tramuntana lejn l-Asja Minuri perikoluża biex irażżnu r-rewwixta Għarbija, iżda mhux qabel, huwa probabbli ħafna li billi jirtiraw it-truppi mill-artijiet maħkuma mill-Ġermanja, il- Il-Pollakki se jippruvaw jibdew rewwixta (diġà għandhom kampijiet sigrieti tal-armi), u allura l-fewd tal-mibegħda li ilu għaddej jista’ jinbidel f’massakru partikolarment bla ħniena fl-irħula u l-mansions qodma Pollakki. Il-Balts huma fil-periklu. Għalhekk irrid inwissikom. u kul[add fl-istess sitwazzjoni u nitolbok biex titlaq minn Wartegau jekk jista’ jkun, jew tal-anqas kull mezz ta’ [arba meta tfaqqa’ r-rewwixta G[arbija.Skjera r-Reich fil-[in.Nitlob li din l-ittra, li ktibtlek issa, f’Lulju 1943, tiġi ppreservata bħala dokument u, jekk possibbli, mogħtija lil ħaddieħor għall-eżaminazzjoni.”
— Ittra minn Edgar von Wahl lil Lieselotte Riesenkampff f’Tallinn fit-18 ta’ Lulju, 1943[41]
Fl-istess ittra, de Wahl innota li qabel kien bassar l-attakk fuq Pearl Harbor u t-tifqigħa sussegwenti tal-gwerra bejn l-Istati Uniti u l-Ġappun. Waqt is-seduta de Wahl ma ċaħadx dak li kiteb, u tenna bosta mill-akkużi li kien għamel, “emmen bis-sħiħ” fil-veraċità tat-tbassir tiegħu. De Wahl inżamm għal xi żmien fil-Kamp tax-Xogħol u l-Edukazzjoni ta’ Tallinn, iżda x-xhieda mogħtija waqt l-interrogazzjoni tiegħu kienet ikkunsidrata stramba mis-Sicherheitsdienst, u għalhekk de Wahl intbagħat biex jiġi eżaminat fil-klinika tan-nervituri Seewald. Hemmhekk ġie djanjostikat b'dgħjufija fix-xjuħija u mdaħħal fi sptar psikjatriku, li wkoll salvah minn piena tal-mewt possibbli. De Wahl ġie difiż minn diversi qraba u ħbieb qrib li sostnew li ma kienx responsabbli għall-azzjonijiet tiegħu.[38][40]
Waqt ir-rejd bil-bombi f’Marzu 1944, l-arkivju ta’ de Wahl inqered, li kien ta’ xokk kbir għalih. Tliet snin wara, f'ittra lill-Punentista Finlandiż A. Z. Ramstedt, fakkar li dak li ġara kien diżastru reali, li matulu ntilfu ħafna materjali insostitwibbli u uniċi.[40]
Il-lista li l-Ġermaniżi għamlu fi Frar tal-1945 tan-nies li kellhom jiġu deportati kien jinkludi isem de Wahl, kif ukoll Ġermaniżi oħra li għadhom jgħixu fl-Estonja. Fiż-żmien tad-deportazzjoni skedata tiegħu f’Awwissu, madankollu, de Wahl kien fost tużżana nies li ma ġewx deportati jew li ma setax jiġi determinat fejn kienu. Għalkemm ir-raġunijiet għall-ħarba ta’ de Wahl mhumiex magħrufa eżatt, huwa magħruf li f’xi każijiet il-kap tat-task force li wettaq id-deportazzjoni ħa d-deċiżjoni li ma jiħux il-morda serjament jew il-persuni b’diżabilità, u għalhekk id-deċiżjoni setgħet ġiet influwenzata minn l-opinjoni tal-persunal tal-isptar. Għalhekk, kienet il-preżenza tiegħu fi sptar mentali li probabbilment salva lil Wahl għat-tieni darba.[42]
Wara li ħarab mid-deportazzjoni, Wahl xorta rnexxielu jikkorrispondi ma’ kollegi barranin. Il-persunal tal-isptar f'Seewald seta' għaraf id-dedikazzjoni tiegħu għall-filoloġija meta ppermettew il-komunikazzjoni tiegħu mad-dinja ta' barra.[43]
Wahl miet fid-9 ta’ Marzu 1948.[44] Huwa kien midfun fl-14 ta’ Marzu fiċ-Ċimiterju Alexander Nevsky fiċ-Ċimiterju ta’ Siselinna, Tallinn.[45] Fl-1996, il-fdalijiet ta' de Wahl ġew imċaqalqa fil-Kappella tal-Manor Pajusi, fejn tinsab il-kappella tal-familja von Wahl.[46]
L-isforzi ta’ De Wahl biex joħloq lingwa ġdida u ideali għall-komunikazzjoni internazzjonali bdew b’interess ġenerali fil-lingwi artifiċjali fl-Imperu Russu lejn l-aħħar tad-19 u l-bidu tas-seklu 20. De Wahl beda jinteressa ruħu fil-Volapük li nħoloq reċentement fl-1887 (li ġie introdott fil-lingwa mill-kollega ta' missieru, Waldermar Rosenberger f'San Pietruburgu); wara beda jinteressa ruħu fl-Esperanto. Sar avukat attiv tal-Volapük, iżda ftit wara fil-bidu tal-1888, ġie introdott għall-Esperanto u qaleb għalih.[47] Il-lingwista Estonjan Paul Ariste kiteb li de Wahl malajr sar avukat tal-kreatur tal-Esperanto, L. L. Zamenhof, u tax-xogħol tiegħu wara li sar familjari mal-ewwel ktieb tal-Esperanto ppubblikat fl-1887. Kien wieħed mill-fundaturi tal-Espero, l-ewwel soċjetà tal-Esperanto tar-Russja mwaqqfa. f’San Pietruburgu fl-1891, u sar ukoll korrispondent għar-rivista La Esperantisto. Huwa ttraduċa finzjoni Russa fl-Esperanto u kkumpila dizzjunarju Esperanto-Spanjol.[48][49]
Madankollu, de Wahl ma allinjax ruħu definittivament mal-Esperanto, iżda beda t-tfittxija għal lingwa artifiċjali ġdida:
Kellu karattru bla kwiet, dejjem xi ħaġa ġdida. Minħabba din il-karatteristika, meta kien iżgħar, kien dejjem aktar inklinat li jippromwovi disinji ġodda għal lingwi artifiċjali [...]
— Paul Ariste fl-1967.[48]
Skont l-Esperantist Estonjan Jaan Ojalo. de Wahl tbiegħed mill-Esperanto wara li proposti għar-riforma tal-lingwa (li de Wahl kien favur ħafna għaliha, wara li ppropona xi wħud hu stess)[47] ġew miċħuda mill-biċċa l-kbira tal-Esperantisti fl-1894;[50] Fil-fehma ta’ Ojalo, de Wahl qies ukoll l-Esperanto; li tkun lingwa "a priori" (oriġinali, kuntrarjament għal lingwi aktar naturalistiċi, bħal Euroclones). Temm jgħid li l-lingwa internazzjonali ideali għandha tkun aktar naturali u li tinftiehem anke minn dawk li ma kinux tgħallmuha. Fl-opinjoni ta’ Ojalo, de Wahl qies ukoll l-Esperanto wisq demokratiku, li hedded il-kultura tal-Punent.[50]
De Wahl ħa l-ewwel passi biex joħloq lingwa ġdida fl-aħħar snin tas-seklu 19. Fl-1896 u fl-1897 huwa ppubblika żewġ artikli fir-rivista Linguist ibbażata f’Hanover, fejn ippreżenta l-ideat tiegħu. Madwar l-istess żmien, Rosenberger, li dak iż-żmien kien president tal-Akkademja Volapük f'San Pietruburgu, introduċa lill-membri tal-akkademja għal lingwa ġdida tal-ħolqien tiegħu stess, l-Idiom Neutral. Mill-1906 'l quddiem f'San Pietruburgu, Rosenberger ippubblika wkoll ir-rivista Progress b'lingwa ġdida. F'dik il-pubblikazzjoni, de Wahl għamel il-proposti tiegħu stess għal riformi fil-lingwa, li Rosenberg adotta sena wara fl-1907. Minkejja r-riforma, l-Idiom Neutral ma kisbitx popolarità u spiċċat. Fl-istess ħin, de Wahl żviluppa lingwa awżiljarja internazzjonali ġdida, ibbażata fuq il-lingwi Rumanzi, imsejħa Auli, akronimu għal Auxiliari Lingue International f'dik il-lingwa (Ingliż: Lingwa awżiljarja internazzjonali). Dan sar l-istadju intermedju ta’ Occidental, u de Wahl introduċieh fl-1909 fil-ġurnal Academia pro Interlingua – Discussiones. Fl-1911, de Wahl ifformula r-regola tal-formazzjoni tal-kelma li kienet tifforma l-bażi ta' Occidental.[52][53]
Fl-1916, id-dilettanti tal-lingwa artifiċjali Russi waqqfu l-Assoċjazzjoni Kosmoglott f’San Pietruburgu. De Wahl ma kienx wieħed mill-fundaturi tiegħu, iżda aktar tard ingħaqad, kif għamel il-lingwista Estonjan Jakob Linzbach. De Wahl sar kelliem għall-“iskola naturalistika” tal-assoċjazzjoni; b’hekk twitti t-triq għall-ħolqien ta’ Occidental. Bl-avvenimenti rivoluzzjonarji tal-1917 u t-tluq tal-membri tagħha minn San Pietruburgu, l-attivitajiet tal-assoċjazzjoni spiċċaw, u spiċċaw kompletament fl-1921, iżda reġgħu reġgħu bdew f'Tallinn fl-istess sena. L-attivitajiet tal-assoċjazzjoni reġgħu reġgħu de Wahl flimkien ma Linzbach, u l-isem tal-assoċjazzjoni nbidel għal Kosmoglott. Inżammu rabtiet mal-ex membri tal-assoċjazzjoni, li issa topera f’diversi pajjiżi Ewropej. De Wahl kien ukoll l-editur tar-rivista Kosmoglott ippubblikata mill-assoċjazzjoni mill-1922 sal-1926. Fl-ewwel ħarġa tiegħu, de Wahl introduċa l-lingwa artifiċjali li ħoloq, Occidental. Mill-1923 sal-1928, introduċa wkoll il-lingwa fis-serje Occidental, unic natural, vermen newtrali e max facil e comprensibil lingue por International relationes. Wahl ippubblika ktieb fl-1925 bit-titlu Radicarium directiv del lingue International (Occidental) in 8 languages.[54][55][56]
Fl-ewwel ħarġa tar-rivista kienet ippubblikata wkoll wieħed mill-ewwel tentattivi tas-soċjetà biex tikseb attenzjoni internazzjonali għall-attivitajiet tagħha. Il-ħarġa kien fiha ittra mibgħuta lill-Lega tan-Nazzjonijiet, u ġiet stampata fil-5 ta’ Settembru, 1921, li tirrakkomanda l-introduzzjoni ta’ lingwa perfetta, mhux neċessarjament l-aktar lingwa komuni ta’ komunikazzjoni bejn il-popli, li tkun akkwistata faċilment. Sabiex tinstab lingwa xierqa, kien irrakkomandat li ssir kompetizzjoni u li l-kandidati jiġu evalwati minn kumitat ta’ esperti msejjaħ mil-Lega tan-Nazzjonijiet. Il-proposta ġiet miċħuda.[57][58]
Minkejja dan il-falliment, il-lingwa Occidentali ġibdet interlingwisti; b'mod partikolari dilettanti tal-Ido (l-Esperantisti baqgħu fidili lejn ilsienna). Skont Ariste, tilwim intern fost l-Idisti u appell personali minn de Wahl wasslu lil ħafna biex jippromwovu l-lingwa.[48] Flimkien mat-tkabbir tal-popolarità tal-lingwa, l-attività ta' Kosmoglott naqset, u l-avveniment ta' Diċembru 1928 b'kommemorazzjoni ta' Rosenberger, li kien miet 10 snin qabel, kien meqjus bħala l-aħħar avveniment tas-soċjetà.[59]
Madankollu, matul l-1920s, ħarġu soċjetajiet Occidentali ġodda. Fl-1927, twaqqfet l-Assoċjazzjoni Internazzjonali Cosmoglotta, li sena wara ngħatat l-isem mill-ġdid Occidental-Union. Mill-1927, ir-rivista Cosmoglott bdiet tiġi ppubblikata fi Vjenna (minflok Tallinn) bl-isem Cosmoglotta. Fl-aħħar ħarġa ppubblikata f’Tallinn, de Wahl ippubblika, fost affarijiet oħra, il-poeżija ta’ Lydia Koidula bit-titlu “Max car donation” (L-Għeżież Rigal). Għal de Wahl personalment, il-popolarità tal-lingwa l-ġdida ġabet reputazzjoni internazzjonali. Tkellem pubblikament f’diversi pajjiżi Ewropej u kkomunika mill-qrib mal-lingwisti. Fl-1939, kien probabbilment l-uniku Estonjan li ġie mistieden għall-5 Konferenza Lingwistika fi Brussell.[37][38][60] Min-naħa l-oħra, de Wahl baqa’ dilettant. L-attivitajiet lingwistiċi tiegħu qatt ma laħqu problemi lingwistiċi teoretiċi usa', iżda kienu limitati għall-bini tal-lingwa artifiċjali tiegħu stess u l-indirizzar ta' kwistjonijiet relatati.[61]
Occidental qatt ma kiseb il-popolarità tal-Esperanto, għalkemm de Wahl kien ried joħloq lingwa ideali għall-komunikazzjoni internazzjonali. B'differenza mill-Esperanto, li sar lingwa popolari fost il-movimenti tax-xogħol, il-kelliema tal-Punent fil-perjodu ta' bejn il-gwerra kienu fil-biċċa l-kbira intellettwali tal-Ewropa tal-Punent.[48]
Fl-1949, wara l-mewt ta’ de Wahl, Occidental ingħata l-isem ġdid ta’ Interlingue biex titneħħa r-referenza għall-Punent u tagħmel il-lingwa ħoss aktar internazzjonali. Skont il-ġurnalist Pekka Erelt, l-isem relatat “tal-Punent” tal-lingwa naqas l-espansjoni tagħha fl-Ewropa tal-Lvant. Wara l-bidla fl-isem tal-lingwa, Occidental-Union saret Interlingue-Union kif inhi llum. L-assoċjazzjoni għandha l-akkademja tagħha u r-rivista Cosmoglotta tkompli tiġi ppubblikata mill-assoċjazzjoni.[38][62]
De Wahl iżżewweġ lil Maria von Hübbenet (it-tifla tat-tabib personali tal-Gran Dukessa Maria Pavlovna), f'San Pietruburgu fl-1894. Huma kellhom ħamest itfal: Johann jew Hans, Guido, Ellen, Anatol, u Lydia Maria. Iż-żwieġ ġie xolt fl-1913, u wara Johann, Guido u Lydia baqgħu ma’ Edgar filwaqt li Anatol baqa’ ma’ ommu, li marret toqgħod il-Finlandja, u ftit tal-ħin wara Lydia Maria marret hemm ukoll. Iż-żewġ ulied il-kbar ta’ De Wahl marru jgħixu l-Ġermanja fil-bidu tal-Ewwel Gwerra Dinjija, fejn servew fl-armata. Guido qatta' vaganza qasira f'Tallinn waqt l-okkupazzjoni Ġermaniża, iżda fl-aħħar tal-1918 sparixxa.[63] Skont sors wieħed huwa miet f'battalja mal-Bolxeviki qrib Tukums, il-Latvja fl-1919.[64]
Fl-1914 de Wahl iżżewweġ lil Agnes Riesenkampff. Bħal żewġha, Agnes kienet għalliema, tgħallem il-ġinnastika f'Tallinn.[65] Fl-1917, twieldet binthom Veronika.[66] Id-destin ta’ Agnes ma kienx ċar għal żmien twil. Fl-1946 ġie ssuġġerit li sparixxa waqt il-migrazzjoni sfurzata ta' Ġunju 1941,[67] iżda issa huwa magħruf li ġiet arrestata u sparata mill-NKVD fl-1941[68].
Minbarra l-lingwistika, Edgar de Wahl kien baħri passatemp. Fl-1895 sar membru tal-Estonian Imperial Maritime Yacht Club, u fis-snin ta’ wara kien membru attiv, ingħaqad mal-kumitat tekniku tiegħu u kien is-segretarju tal-klabb. Huwa pproduċa yearbook ddedikat għall-25 anniversarju tal-klabb fl-1913. Fl-1922, de Wahl sar membru onorarju tal-klabb. Huwa kellu diversi jottijiet matul is-snin, li wieħed minnhom, ketch imsejjaħ Auli, jingħad li ddisinja hu stess.[69]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.