bahasa piawai rumpun Kadazan dan Dusun di Sabah From Wikipedia, the free encyclopedia
Bahasa Kadazandusun[1] (Boros Kadazandusun, Boros Momogun, Boros Mamasok) merupakan bahasa yang digolongkan dalam kelompok Melayu-Polinesia dalam rumpun bahasa Austronesia[2]. Bahasa ini dituturkan oleh komuniti Kadazan dan Dusun di Sabah. Berdasarkan kepada Jabatan Perangkaan Negara, daripada banci penduduk tahun 2010 ialah kira-kira berjumlah 568,575 orang berbanding pada tahun 2000 hanya berjumlah 479,944 orang (Banci penduduk dan Perumahan Tahun 2000). Bahasa Kadazandusun menjadi sebagai media penghubung dalam komunikasi antara mereka. Bahasa Kadazandusun mempunyai saudara terdekat dengan bahasa Murutic dan paitanic walaupun membunyai perbezaan besar dari sebutan dan pembentukan dari morfologi dan sintaksis. Perjanjian perisytiharan[1] Bahasa Kadazandusun sebagai bahasa rasmi telah diadakan pada 24 Januari 1995 di antara Persatuan Kebudayaan Kadazandusun (KDCA) dengan Persatuan Dusun Sabah Bersatu (USDA). Ini bermaksud bahawa Bahasa Kadazandusun yakni gabungan dua istilah iaitu 'Kadazan' dan 'Dusun' merupakan bahasa rasmi yang dipersetujui oleh kedua-dua pihak adalah tindakan yang cukup baik untuk perkembangan dan pembangunan bahasa ini pada masa akan datang.
Rencana ini memerlukan kemas kini dalam Bahasa Melayu piawai Dewan Bahasa dan Pustaka. Silalah membantu. Anda boleh rujuk: Laman Perbincangannya • Dasar dan Garis Panduan Wikipedia • Manual Menyunting |
Berdasarkan kajian pengkaji bahasa linguistik[3] bahawa Bahasa Kadazandusun merupakan bahasa dari kumpulan bahasa Austonesian. Manakala pengkaji lain pula menyatakan bahasa ini tergolong dalam kumpulan bahasa Dusunic Asli (Indigenous Dusun Tribe) yakni termasuk dalam keluarga besar bahasa Ausronesia di mana mempunyai kaitan dengan bahasa yang dituturkan di Selatan Filipina[4]. Kadazandusun mempunyai persamaan dari segi aspek tatabahasa dengan bahasa di Filipina terutamanya bahasa Tagalog (Bahasa rasmi negara Filipina) dan juga mempunyai persamaan sebutan bebarapa perkataan dalam bahasa Melayu (Bahasa rasmi negara Malaysia). Walau bagaimanapun, kedua-dua persamaan tersebut mempunyai bilangan yang sedikit dan boleh dikatakan ianya tidak boleh memahami antara satu dengan lain. Berikut adalah kedudukan suku-suku dusunic di negeri Sabah yakni walau bahasa itu diputarbelit oleh penuturnya masih boleh difahami kerana marfologi dan sintaksis adalah sama, cumanya sebutan dan beberapa istilah atau perkataan mungkin ada perbezaan sedikit mengikut kampung atau daerah:
Suku Dusunik | Kawasan didiami |
---|---|
Dusun Liwan | Ranau, Tambunan, Keningau, Daerah Kecil Sook, Tuaran, Kota Belud, dan Tamparuli |
Dusun Bundu | Tamparuli, Tuaran, Ranau, Keningau, Daerah Kecil Sook, Tambunan, Kota Belud, Penampang |
Dusun Tindal | Kota Belud, Kota Marudu, Monggis Ranau dan Tenghilan |
Dusun Tobilung | Kota Belud, Kota Marudu, Kudat dan Inanam |
Dusun Lotud | Tuaran, dan Tampasuk Kota Belud |
Dusun Kuriyou | Bingkor Keningau |
Dusun Talantang | Kg.Mindohuon Lama, Kg.Ponulangan, Kg.Tubau, Kg.Pudau, Kg.Kodop, Kg.Piasau, Kg.Nimabali, dan Kawiyan di daerah Ranau, Kg. Bunga Raya Keningau, Sugut dan Kota Marudu (Ranau, Keningau, Sugut dan Kota Marudu) |
Momogun Rungus | Kudat dan Pitas |
Dusun Labuk | Beluran dan Telupid |
Dusun Tangara'/Tangaa'/Kadazan | Kadazan di Penampang, Kadazan di Papar, dan Kadazan di Mambakut, Tawau |
Dusun Minokok | Sook, Telupid, Koromuak dan Kinabatangan di Daerah Sandakan |
Dusun Tinagas | Kaingaran, Molinsou, Kawiyan serta Karagasan di daerah Ranau dan Kota Marudu |
Dusun Kimaragang | Kota Marudu dan Pitas |
Dusun Sonsongon | Kg. Sonsongon, Magandai dan suyad di Kota Marudu |
Dusun Dumpas | Kinabatangan, Sugut dan Sandakan |
Dusun Sukang | asal penempatan di tongod berhijrah ke Koromuak, Intilibon, Bukit Garam dan sepanjang daerah Kinabatangan |
Dusun Mangkaak | Kuamut, Koromuak, Tongod |
Dusun Sangau | Intilibon, Bukit Garam dan Koromuak |
Dusun Malapi | Tongod |
Dusun Tindakon | Balat Kawasan Hilir Kinabatangan |
Dusun Tompulung | Tongod |
Dusun Sogilitan | Kg. Miruru, Mangkadait, Maringkan dan Kopuron di Telupid |
Dusun Sandayoh | Paitan |
Dusun Tilau-ilau | Tongod, Beluran |
Dusun Garo | Kota Marudu |
Dusun Bira/Karanaan | Kampung Lintuhun, Tanah Rata, Lumondou, Botung dan Karanaan, Tambunan |
Seperti bahasa-bahasa lain yang mempunyai dialek dalam kumpulan bahasanya, bahasa Kadazandusun juga tidak terkecuali dengan perbezaan pertuturan atau bahasa yang digunakan mengikut kampung dan daerah. Contoh sahaja di Daerah Ranau yang mana walaupun mendiami dalam satu daerah tetapi setiap kampung akan mempunyai dailek tersendiri dalam percakapan. Maka dengan itu secara umumnya dialek Kadazandusun boleh dipecahkan kepada 4 yang utama iaitu:
Dusun Pesisir Pantai atau Coastal Dusunic (sebutan Kadazandusun: Dusun id Kotogisan) atau juga dikenali sebagai Coastal Kadazan atau Dusun Tangaa' (sebutan oleh Kadazan) atau Tangara' (sebutan Dusun Bundu-Liwan) di mana kumpulan ini mendiami kawasan tanah rata dan kawasan pinggir pantai di Daerah Penampang, daerah Papar, Membakut dan sekitarnya. Maksud Tangaa' atau Tangara' adalah "yang menuruni bukit" atau "turun dari bukit", akibat dari itu mereka digelar sebagai Tangaa' atau Tangara' oleh suku Dusun Tagahas iaitu suku yang tinggal berjiran dengan suku ini (mendiami kawasan Ulu Penampang). Namun zaman kini, kumpulan dialek ini lebih senang dikenali sebagai Kadazan sahaja iaitu Kadazan Penampang dan Kadazan Papar, atau Kadazan Membakut ini kerana dialek Penampang (uvang Penampang) sedikit berbeza dengan dialek Papar (uvang Papar). Contohnya bagi perkataan hujan (rain) dalam dialek Kadazan Penampang menyebutnya 'asam' manakala dialek Kadazan Papar pula menyebut sebagai 'yasam'[5]
Bahasa Kadazan adalah salah satu sub-bahasa dalam Kadazandusun yang boleh dikatakan maju dan berkembang kerana penggunaan bahasa ini meluas dalam penulisan buku, journal mahupun surat khabar tempatan dan diajar di sekolah pada awal kemerdekaan sebelum ianya dimansuhkan. Bahasa ini mirip kepada dialek Liwan (Central Dusunic) tetapi setelah perkembangan kosa kata dan tatabahasa maka bahasa ini mampu berdiri sendiri tanpa disandarkan kepada mana-mana dialek serumpun. Jumlah penutur hampir 100,000 orang. Umumnya bahasa yang dituturkan di kawasan Penampang dan Papar ini menggunakan konsonan /Z/ bagi mengantikan huruf /Y/, /V/ mengantikan huruf /W/ manakala /L/ mengantikan huruf /R/, tetapi tanpa huruf /L/ menggantikan huruf /R/, dan juga /H/ pula mengantikan huruf /L/ dalam sesetengah perkataan.
Dialek Kadazan Penampang inilah dialek yang digunakan dalam siaran radio dan penulisan dalam surat khabar. Berikut adalah contoh dialek Kadazan Penampang.
Kadazandusun Piawai | Kadazan Penampang | Melayu |
---|---|---|
Boros | boos | kata; cakap |
bawang | bavang | sungai |
tayam | tazam | binatang; haiwan |
tulun | tuhun | orang |
labus | habus | keluar |
ruputan; luputan | luputan | laporan |
sumandak | hahangai | gadis; dara sunti |
tanak wagu | buvazoi; tanak vagu | pemuda; jejaka |
yoku; oku | zou | saya |
rasam | asam | hujan |
kopio | kopizo, kozo | sangat |
tungau | tingau | kucing |
osonong | avasi | bagus; baik; elok |
guugulu | guuguhu | dahulu; dulu-dulu; zaman dahulu |
kopiruba | kopisoomo | berjumpa |
modsinding; suminding | humozou | menyanyi |
Kadazan Papar mendiami di kawasan daerah Papar dengan dialek sedikit perbezaan yang digunakan di daerah Penampang. Namun setelah penjenamaan semula nama 'Dusun' kepada "Kadazan', kelompok ini menerima dengan hati terbuka nama baharu mereka iaitu Kadazan. Dan kini bahasa Papar mengadaptasi dialek Kadazan Penampang dalam perbualan harian kerana bahasa tersebut digunakan dalam siaran radio dan surat khabar. Contoh dialek Kadazan Papar berdasarkan mini-kamus oleh A.L Gossens:
Kadazandusun Piawai | Dialek Kadazan Papar | Melayu |
---|---|---|
boros | boos | kata; cakap |
bawang | bavang | sungai |
tayam | yayamu; yamu-yamu | binatang; haiwan |
tulun | uhun | orang |
labus | habus | luar |
ruputan | popohabal | laporan |
sumandak | baabazad; bazad-bazad | gadis; dara sunti |
tanak wagu | hangai-hangai; tanak vagu | pemuda; jejaka |
yoku; oku | zou; ou | saya |
rasam | yasam | hujan |
awagat | ovontod | berat |
tungau | izing | kucing |
kumakap | kumozou | menziarahi |
imbulai | jumahak | muncul |
modsinding; suminding | yumohou | menyanyi |
Dusun Utara atau Northern Dusunic juga disebut (Dusun id kabaabatan) adalah penutur bahasa Kadazandusun yang tinggal di utara Sabah yakni meliputi Daerah kudat, Daerah Pitas, Kota Marudu dan sekitarnya. Uniknya Northern Dusunic khususnya Rungus ingin diri mereka dikenali atau dipanggil sebagai Momogun Rungus[6], pendapat mereka istilah Momogun adalah istilah yang benar bagi keturunan Kadazandusun dari Nunuk Ragang dan harus dipertahankan selama-lamanya serta nama Momogun ini mempunyai darjat dan nilai yang tinggi terhadap bangsa, kebudayaan dan keturunan.
Dialek ini mempunyai sedikit perbezaan dengan Coastal Dusunic atau mana-mana dialek Dusunic lain di mana mereka mempunyai cara sebutan yang unik. Northern Dusunic ini termasuklah Momogun Rungus, Dusun Tobilung dan Dusun Kimaragang, terdapat sub-dailek seperti Gandahon, Gonsomon, Nuluw, Tupak dan Pilapalzan [sub-dialek Momogun Rungus]. Walau bagaimanapun, Variasi dailek antara Momogun Rungus, Dusun Tobilung serta Dusun Kimaragang mempunyai sebutan dan intonasi yang berbeza dengan ketara. namun masih memahami antara satu dengan lain.
Kadazandusun Piawai | Momogun Rungus | Melayu |
---|---|---|
Otopot | banal | betul; benar |
bawang | bavang | sungai |
tayam | dupot | binatang; haiwan |
tulun | tulun | orang |
labus | N/L | luar |
lamin | valai | rumah |
sumandak | sumuni | gadis; dara sunti |
yoku; oku | yoku | saya |
rasam | dumarun; darun | hujan |
awagat | avagat | berat |
Contoh dibawah contoh dialek Kimaragang berdasarkan kepada kajian Jim Johansson[7]
Juga dikenali sebagai Dusun Sokid oleh Tanggara (Tanggaa) atau Kadazan yang mendiami kawasan pedalaman Sabah atau Dusun yang berlokasi di tengah Sabah merupakan kelompok terbesar dalam keluarga bahasa Kadazandusun. Berdasarkan kepada laporan Ethnologue bahawa[8] kawasan yang didiami oleh kumpulan ini ialah Beaufort, Kota Belud, Kota Kinabalu, Kota Marudu, Kinabatangan, Keningau, Labuk-sugut, Penampang, Papar, Ranau, Tambunan, Tuaran dan Daerah Tawau (minoriti). Mereka membentuk 1/3 jumlah keseluruhan dalam keluarga Kadazandusun yang ada di Sabah. Dialek-dialek dalam Central Dusun ini boleh bertutur dan memahami antara dailek. Maksudnya tidak mempunyai masalah berkomunikasi sesama mereka. Berikut adalah dailek-dialek yang dituturkan dalam kumpulan bahasa Central Dusun iaitu:
Juga dikenali sebagai dialek Dusun Mosilou, majoriti tinggal di Sugut dan Daerah Labuk, Mosilou Daerah Ranau, dan Ulu Penampang Sub-dialek ini juga terdapat di Kota Marudu setelah berlaku penghijrahan pada masa dahulu iaitu di Kampung Talantang 1 dan Talantang 2. Kadang-kadang suku ini dikenali sebagai Tilan-ilan, Dusun, Sugut, dan Tanggal. Terdapat dua dailek terbesar iaitu Talantang dan Tinagas. Contoh perkataan dialek Talantang ialah "mori-lah", "kopijo-benar: betul", "modju;poju-mandi". Jika dialek Kadazan sinonim dengan penggunaan fonem konsonan /z/ /v/ dan /l/ dan Dialek Bundu-Liwan sinonim dengan fonem konsonan /y/ /w/ dan /r/ tetapi dialek Talantang sinonim dengan fonem konsonan /j/ /w/ dan /r/. Berikut adalah contoh dialek Talantang dengan perbandingan bahasa Kadazandusun piawai:
Dusun Pantai Timur (Dusun id kosilahon) atau Eastern Dusunic adalah meliputi Telupid, Beluran, Sandakan, Kinabatangan dan Tongod. Juga dikenali beberapa nama iaitu Eastern Kadazan, Sogilitan, Tindakon dan Tompulung[9] Antara Dusun Pantai Timur yang terlibat ialah Dusun Mangkaak, Dusun Lamaag, sukang, Tindakon, Tompulung, Malapi, Minokok, Dumpas dan sebagainya.
Dialek Dusun Pantai Timur ini mempunyai perbezaan ketara dengan dialek serumpun yang lain seperti Coastal Dusun, Northern Dusun, dan Central Dusun. Bunyi dan sebutan mempunyai gaya tersendiri bila mana berkomunikasi sesama mereka. Kelompok Dusun Pantai Timur masih boleh memahami sesama dialek walaupun terdapat beberapa perkataan yang berbeza.
Juga dikenali sebagai Dusun Sokid oleh Tanggara (Tanggaa) atau Kadazan yang mendiami kawasan pedalaman Sabah atau Dusun yang berlokasi di tengah Sabah merupakan kelompok terbesar dalam keluarga bahasa Kadazandusun. Berdasarkan kepada laporan Ethnologue bahawa[10] kawasan yang didiami oleh kumpulan ini ialah Beaufort, Kota Belud, Kota Kinabalu, Kota Merudu, Kinabatangan, Keningau, Labuk-sugut, Penampang, Papar, Ranau, Tambunan, Tuaran dan Daerah Tawau (minoriti). Mereka membentuk 1/3 jumlah keseluruhan dalam keluarga Kadazandusun yang ada di Sabah. Dialek-dialek dalam Central Dusun ini boleh bertutur dan memahami antara dailek. Maksudnya tidak mempunyai masalah berkomunikasi sesama mereka. Berikut adalah dailek-dialek yang dituturkan dalam kumpulan bahasa Central Dusun iaitu:
Juga dikenali sebagai dialek Dusun Mosilou, majoriti tinggal di Sugut dan Daerah Labuk, Mosilou Daerah Ranau, dan Ulu Penampang Sub-dialek ini juga terdapat di Kota Merudu setelah berlaku penghijrahan pada masa dahulu iaitu di Kampung Talantang 1 dan Talantang 2. Kadang-kadang suku ini dikenali sebagai Tilan-ilan, Dusun, Sugut, dan Tanggal. Terdapat dua dailek terbesar iaitu Talantang dan Tinagas. Contoh perkataan dialek Talantang ialah "mori-lah", "kopijo-benar: betul", "modju;poju-mandi". Jika dialek Kadazan sinonim dengan penggunaan fonem konsonan /z/ /v/ dan /l/ dan Dialek Bundu-Liwan sinonim dengan fonem konsonan /y/ /w/ dan /r/ tetapi dialek Talantang sinonim dengan fonem konsonan /j/ /w/ dan /r/. Berikut adalah contoh dialek Talantang dengan perbandingan bahasa Kadazandusun piawai:
Kadazandusun Piawai | Dialek Kimaragang | Melayu |
---|---|---|
mantad | mantad | dari |
kaanu | kaanu | dapat mengambil; mendapat |
boros | boros | kata; cakap |
waig | weeg | air |
isoiso | iseeso | satu-satu |
naakan | naakan | dimakan |
podsu | modsu | mandi |
nonggo | siombo | mana |
imuhawan | posopuoh | sapuhkan |
walai | walay | rumah |
songgira | sera | bila |
rasam | darun | hujan |
Kadazandusun piawai | Talantang | Melayu | |
---|---|---|---|
Kopio | kopijo | benar; betul | |
kopisuayan | kopisuajan | perbezaan | |
agayo | agajo | besar | |
kiwaa, haro | waro | ada; mempunyai | |
nonggo | siongo | mana |
Dailek Liwan juga dikenali sebagai Hills Dusun (Dusun Bukit/gunung), atau selalunya disandarkan kepada nama daerah iaitu 'Dusun Ranau'. Salah satu dialek yang diiktiraf sebagai dialek rasmi bahasa Kadazandusun yang digunakan dalam pengajaran dan pembelajaran di sekolah berdasarkan persetujuan yang dilakukan oleh kedua-dua persatuan KDCA dan USDA. Asal usul nama Liwan adalah diambil sempena nama kayu yang banyak tumbuh di kawasan penempatan suku ini menyebabkan dialek mereka disandarkan kepada nama kayu Liwan. Namun pendapat ini belum dapat dibuktikan keshahihannya, oleh itu diharap asal-usul 'Dusun Liwan' ini dapat dibuktikan dalam dokumen yang autentik.
"Trandmark" untuk dialek ini biasanya menggunakan sebutan 'mala' dalam percakapan harian mereka yang tidak digunakan mana-mana dailek dalam rumpun keluarga Dusunik. Dialek ini mempunyai variasi sebutan dari nada lembut hingga variasi sederhana keras. Contohnya, ton dan nada bunyi di Kampung Sosondoton Ranau berbeza dengan ton dan nada bunyi di Kampung Marampong Keningau. Setiap sub-dailek seperti Liwan Kundasang, Liwan Keningau, dan Liwan Tambunan yang wujud masih boleh memahami dengan 99.9% perkataan pada setiap sub-dialek yang ada bila mana berbicara sesama mereka. Cuma bezanya ialah nada, ton dan bunyi percakapan. Bunyi fonem vokal /o/ seakan-akan bunyi /e/ dalam sebutan sesuatu perkataan. Walau bagaimanapun, Fonem vokal dialek Liwan hanya empat sahaja iaitu /a/, /i/, /o/ dan /u/ iaitu sama dengan fonem vokal dalam keluarga bahasa Dusunik yang lain. Berikut adalah contoh perkataan dialek Liwan:
Kadazandusun Piawai | Liwan | Melayu |
---|---|---|
nonggo | hinonggo | mana |
tingau | tungau | kucing |
kiwaa, haro | haro | ada |
lamin | walai | rumah |
winoun | winoun | alam semester |
tinaru | tinaru | bangsa |
aiso | awiso;inggaa | tiada |
amu, au | awu | tidak |
pomogunan | pomogunan | negara; dunia |
gakod | hakod | kaki |
kopiruba | kopisolowot | berjumpa |
Dusun Bundu juga merupakan dialek yang diiktiraf sebagai dialek rasmi dalam pengajaran dan pembelajaran di sekolah-sekolah seluruh Sabah. "Trademark" Dialek ini sering menggunakan "haitt" dalam pertuturan harian mereka yang tidak dikongsi oleh mana-mana suku Dusunic yang lain. Mendiami kawasan seperti Tuaran, Tamparuli, Inanam, Ranau, Tambunan, Kota Belud, Menggatal dan lain-lain. Asas dialek Bundu tanpa digunakan huruf 'w'. Berikut adalah contoh dialek yang digunakan oleh dialek Bundu:
Kadazandusun Piawai | Bundu | Melayu |
---|---|---|
nonggo | hombo | mana |
tungau | dungau | kucing |
kiwaa, haro | alo | ada; mempunyai |
lamin | dualai | rumah |
winoun | tinoun | alam semester |
tinaru | tinaru | bangsa |
aiso | aiharo | tiada |
ginawo | ginaoh | hati |
gakod | takod | kaki |
sawo | saoh | suami/isteri; kahwin |
ngawi | ngaie | semua |
kopiruba | kopisoloot | berjumpa |
Bahasa Kadazandusun adalah istilah yang digunakan merujuk kepada bahasa yang diajar di sekolah-sekolah di seluruh Sabah dan beberapa sekolah di Sarawak dan Semenanjung Malaysia yang berteraskan kepada dialek Bundu-Liwan piawai dan diperkaya dengan dialek-dialek lain dari kelompok Coastal Kadazan, Northern Dusun, Eastern Dusun dan dalam sub-dialek kumpulan Central Dusun itu sendiri. Cara ini dapat meningkatkan dan meninggikan martabat bahasa tersebut. Memartabatkan bahasa ini bukan sahaja dilihat dari segi peningkatan penutur dikalangan Kadazandusun atau penggunaan dalam siaran di radia-radio tempatan tetapi juga perlu melakukan penelitian, perancangan, dan seterusnya perlaksanaan dalam penulisan dan komunikasi yang meluas iaitu lebih kepada pengkodan bahasa Kadazandusun.
Fonetik bermaksud pengkajian terhadap bunyi bahasa pada sesuatu kaum atau bangsa. tujuan fonetik ini ialah menyusun bunyi yang dihasilkan dalam sesuatu bahasa yang wujud di dunia. Selalunya kajian terhadap fonetik bahasa menjurus kepada situasi penghasilan bunyi dan situasi fizikal bahasa. Manakala fonologi pula ialah kajian sistem bunyi pada sesuatu bahasa itu dengan tujuan menentukan persamaan bunyi yang sama atau fonemik[11]. Akan dibincangkan Fonologi bahasa kadazandusun secara ringkas agar pembaca mendapat gambaran umum akan tatabahasa bahasa ini.
Kadazandusun tidak mempunyai aksara asli yang diperturunkan oleh nenek moyang kepada generasi sekarang. Oleh yang demikian, Bahasa Kadazandusun hanya meminjam abjad roman sebagai wadah menyampaikan maklumat berbahasa kadazandusun kepada orang ramai. Oleh itu huruf (pimato) vokal dalam Bahasa Kadazandusun piawai hanya mengandungi empat jenis vokal iaitu /a/ /i/ /o/ dan /u/. Manakala vokal /e pepet/ dan /e taling/ adalah vokal pinjaman di mana digunakan dalam perkataan-perkataan pinjaman. Selain itu, terdapat juga 4 vokal panjang (Mora) dalam bahasa Kadazandusun yang boleh dilihat di bawah:
aa | ii | oo | uu |
---|---|---|---|
basaan | dii | roo | buuk |
baju, pakaian | partikel | dagu | buku |
Pimato konsonan bahasa Kadazandusun pula berjumlah 21 iaitu 16 huruf adalah huruf konsonan asli dan 5 huruf lagi adalah huruf konsonan pinjaman. Antara konsonan asli Kadazandusun ialah /b/ /d/ /g/ /h/ /l/ /m/ /n/ /p/ /r/ /s/ /t/ /v/ /w/ /y/ dan /z/ manakala kosonan pinjaman pula ialah /c/ /f/ /j/ /q/ dan /x/. Walaupun bahasa Kadazandusun tidak mempunyai tulisan sendiri tetapi Dr. Mohd Zakaria Ilyas telah mencipta satu tulisan Kadazandusun yang dikenali sebagai Gagarit Abada do Kadazandusun (Tulisan Abada Kadazandusun).
Sistem bunyi dalam Bahasa Kadazandusun ialah pada huruf /b/ dan huruf /d/. Huruf konsonan /b/ akan di bunyikan dengan dua cara iaitu plosive (letusan bibir) dan non-plosive (bukan letusan bibir) contohnya:
Bunyi letusan bibir | Bunyi bukan letusan bibir |
---|---|
liaḇas, bamḇan | boros, siriba |
jambu batu, butang | cakap, bawah |
Dibawah pula adalah contoh bagi huruf konsonan /d/
Bunyi letusan bibir | bunyi bukan letusan bibir |
---|---|
sonḏulu, ḏokutul | doho, dila |
kuku, doktor | saya punya, lidah |
Morfologi ialah lapangan ilmu bahasa yang mengkaji struktur, bentuk dan pengolongan kata. semua unit dalam unsur bahasa dipanggil sebagai morfem. Morfem ialah satu unit yang mencipta suku kata yang tertentu dan mempunyai maksud. Contoh:
Pengolongan kata dalam bahasa Kadazandusun boleh dipecahkan kepada:
Pengolongan Boros Ngaran (Kata Nama) adalah kata yang digunakan untuk menamakan orang (tulun), binatang (tayam), tempat tinggal (kinoyonon) dan benda (kakamot). Boros Ngaran terbahagi kepada tiga jenis iaitu:
Boros Ngaran Poimbida (Kata Nama Khas) adalah merujuk kepada benda, orang, tempat tinggal dan kesatuan dengan ejaan pada awal huruf adalah huruf besar. Dibahagikan kepada dua iaitu Boros Ngaran Poimbida Poimpasi (Kata Nama Khas Hidup) dan Boros Ngaran poimbida au Poimpasi (Kata Nama Khas Tak Hidup). Contoh Boros Ngaran Poimbida Poimpasi ialah [tulun: Ahmad, Jamil, Ah Kong, Kuntagil] dan [tayam - Tompok, Putut, Yasu, Gompurak]. Manakala contoh Boros Ngaran Pombida Au Poimpasi pula ialah [kinoyonon - Kota Kinabalu, Kuala Lumpur, Bangunan Tun Mustafa] dan [Koisaan - KDCA, USDA, ASEAN] serta {kakamot - Parker, Proton Saga]
Boros Ngaran Koizaai (Kata Nama Am) ialah bersifat umum sifatnya. Dibahagi kepada dua iaitu Boros Ngaran Koizaai Abstrak (Kata Nama Am Abstrak) dan Boros Ngaran Koizaai Konkrit (Kata Nama Am Konkrit). Contohnya Boros Ngaran Koizaai Abstrak ialah [tinipi-mimpi, rusod-roh, pitimungan-persatuan, sunduan-semangat] manakala Boros Ngaran Koizaai Konkrit ialah [longon-tangan, lamin-rumah, bawang-sungai, rahat-laut]
Boros Ponowoli Ngaran atau Kata Ganti Nama dibahagikan kepada dua iaitu Boros Ponowoli Ngaran Ponuduk (Kata ganti Nama tunjuk) dan Boros Ponowoli Ngaran sondii (Kata Ganti Nama diri). Boros Ponowoli Ngaran Ponuduk (Kata Ganti Nama Tunjuk) boleh dilihat jadual di bawah.
Kata Tunjuk | Fungsi | Keterangan |
---|---|---|
ino-itu | barang yang ditunjuk | barang yang dimaksudkan dekat dengan yang mendengar |
iti-ini | barang yang ditunjuk | barang yang dimaksudkan berada di tangan yang bercakap |
ilo-itu | barang yang ditunjuk | barang yang dimaksudkan berjauhan dengan yang bercakap dan mendengar |
huudi-itu | barang yang ditunjuk | barang yang dimaksudkan berjauhan dengan yang bercakap dan mendengar |
hino- sana | barang yang ditunjuk | barang yang dimaksudkan berjauhan dan tidak dilihat oleh yang bercakap tetapi berdekatan dengan yang mendengar |
hiri - sana | barang yang ditunjuk | barang yang dimaksudkan berjauhan dan tidak dilihat oleh yang bercakap dan mendengar |
hilo - sana | barang yang ditunjuk | barang yang dimaksudkan berjauhan yang bercakap dan mendengar |
hiti - sini | barang yang ditunjuk | barang yang dimaksudkan dekat dengan yang bercakap tetapi berjauhan yang mendengar |
Boros Ponowoli Ngaran Sondii (Kata Ganti Nama Diri) boleh dibahagikan lagi kepada dua iaitu Boros ponowoli ngaran ponguhot (Kata ganti nama tanya) dan Boros ponowoli ngaran do tulun (Kata ganti nama orang). Contoh Boros ponowoli ngaran penguhot (Kata ganti nama tanya) ialah:
Boros ponowoli ngaran do tulun (Kata ganti nama orang) boleh dilihat dibawah:
Merujuk kepada diri sendiri | merujuk kepada kata kerja | kepunyaan | kepemilikan |
---|---|---|---|
yoku - I | oku - I | ku - my | doho - mine |
yato/iyahai - we | kito/yahai/ikoi - we | dato/dahai - our | dato/dahai - ours |
yotokou - we | tokou - we | tokou - our | dotokou - ours |
ika/ia' - you | ko/ia' | nu | dia'/dika |
ikoyu | kou | dikoyu | dikoyu |
isio - he | sio - his | disido | disido |
isido - she | sido | dosido | dosido |
yolo | yolo | diolo | diolo |
Boros Maan atau Kata Kerja dibahagikan kepada dua ketegori iaitu:
Boros Maan Transitif (Kata Kerja Transitif) adalah kata kerja yang mempunyai objek. Dipecahkan kepada dua bahagian iaitu:
1. Boros Maan Transitif Aktif (Kata Kerja Transitif Aktif)
yakni kata kerja yng mempunyai imbuhan awalan moN-
Contoh:
Poomitanan nuludanboros/contoh ayat:
2. Boros Maan Transitif Pasif/Kata Kerja Transitif Pasif
Kata kerja yang mempunyai kata imbuhan sisipan -in-, contohnya:
Poomitanan nuludanboros/contoh ayat:
Boros Maan Okon Transitif (Kata Kerja Tak Transitif) ialah kata kerja yang tidak mempunyai objek. Terdapat dua jenis iaitu:
1. Boros Maan Okon Transitif kipomogonop/Kata Kerja Tak Transitif berpenyambut.
iaitu kata kerja yang mesti disertakan dengan kata penyambut untuk menjelaskan maksud ayat.
Poomitanan/contoh:
b. Boros Maan Okon Transitif aiso Pomogonop/Kata kerja Tak Transitif tiada kata penyambut.
Pananḏa Fokus (Penanda Fokus) berfungsi untuk menanda fokus dan masa.
a. Boros Maan Saabagi Pananda Fokus/Kata kerja sebagai Penanda Fokus.
Terdapat tiga fokus kekal iaitu:
I momomonsoi/penerima | I noontok/yang terkena | I monorimo/yang menerima |
---|---|---|
mamalapak - membelah | lapakon - dibelah | lapakan - akan dibelah |
momoli - membeli | ḇolion - dibeli | ḇolian - akan dibeli |
monomḇir - menjahit | tomḇiron - dijahit | tomḇiran - akan dijahit |
Mamalapak i Doni do sadur - Doni membelah buah tembikai | Lapakon di Doni ilo sadur - Buah tembikai itu dibelah oleh Doni | Lapakan di Doni i taki dau dilo sadur - Datuknya dibelahkan buah tembikai itu oleh Doni |
Momoli i Jon do sada - Jon membeli ikan | Bolion di Jon ilo sada - Ikan itu dibeli oleh Jon | Bolian di Jon i tina dau dilo sada - Emaknya dibelikan ikan itu oleh Jon |
2. Boros Maan Sabaagi Pananḏa Timpu
Apa sahaja pekerjaan yang telah berlalu perlu ditambah sisipan -in- dan imbuhan lain mengikut fokus. Apa sahaja pekerjaan yang telah selesai perlu ditambah imbuhan awalan no-, noko- dan imbuhan ansipan no-...-an mengikut fokus. Contoh:
I minomonsoi/penerima | I noontok/yang terkena | I monorimo/yang menerima |
---|---|---|
Minamalangga - telah membersihkan | linanggaan - telah dibersihkan | linanggaan - telah dibersihkan |
minomupu - telah mencuci | pinupuan - telah mencuci | pinupuan - telah mencuci |
minomoli - telah membeli | binoli - telah dibeli | binolian - telah dibeli |
Minamalangga yahai do natad lamin di Liza - Kami telah membersihkan halaman rumah Liza | Linanggaan dahai o natad lamin di Liza - Halaman rumah Liza telah dibersihkan oleh kami | Linanggaan dahai i Liza do natad lamin - Halaman rumah milik Liza telah dibersihkan oleh kami |
Boros Ula (Kata Adjektif) terbahagi kepada sembilan kategori iaitu:
Boros Ula Woyo atau Kata Adjektif keadaan. Contohnya (hanya menyenaraikan beberapa perkataan)
Boros Ula Woyo | Melayu |
---|---|
Olumis | cantik |
Olidas | sihat |
Otiil | nakal |
Atama | berani |
Ogingo | cantik |
osuau | peramah |
Aarau | tergesa-gesa |
Orosian | takut |
Boros Ula Warana dan Kata Adjektif Warna (hanya menyenaraikan beberapa perkataan). (nota: dalam bahasa Kadazandusun tradisi warna diertikan sebagai 'wotik')
Boros Ula Warana/Wotik | Melayu |
---|---|
Opurak | putih |
Aragang | merah |
Oitom | hitam |
Otomou | hijau |
Obulou | biru |
buragang | merah jambu |
Osilou | kuning |
Obuhog | Kelabu |
Boros Ula Bontuk atau Kata Adjektif Bentuk
Boros Ula Bontuk | Melayu |
---|---|
Obulugu' | bulat |
Alandui | bujur |
Okilong | bengkok |
opipi | nipis |
akampis | kempis |
alabi | leper |
alaab | lebar |
Boros Ula Ponuku atau Kata Adjektif Ukuran
Boros Ula Ponuku' | Melayu |
---|---|
Anaru | panjang |
Oniba' | pendek |
Akawas | tinggi, high |
Okoro' | kecil |
Osiriba | rendah |
Akapal | tebal |
Agayo | besar |
Boros Ula Timpu atau Kata Adjektif Waktu
Boros Ula Poingkuro atau Kata Adjektif Bagaimana
Boros Ula Topurimanan atau Kata Adjektif Perasaan
Boros Ula Sinodu atau Kata Adjektif Jarak
Boros Ula Popopurimanan atau Kata Adjektif Pancaindera
- aanau-tawar - opoit-pahit - oporot-kelat - opoto-sedap - oonsom-masam - oosin-masin - atauk-empuk - ongorou- - angaro- - opodos-pedas
- olumis-lawa - araat-jahat - awantang-kacak - olundus-cantik - borintik-pelbagai warna
- olombou-garau - agangau-bising - oiyang-bergema
- outong-bau busuk - olonsi-hanyir - olontu-seperti bau kencing - oonsod-seperti bau kambing - owongi-seperti berbau wangi
- aparad-kasar - alamou-licin - okodou-keras - oyopos-basah - oromomol-lembut seperti agar-agar - olomok-gemuk - asagub-lembab - olunau-licin berkilat
Boros Toguangon (Kata Tugas) adalah kata yang tidak mempunyai maksud tetapi mempunyai tugas. Ia boleh dilihat daam frasa, klausa dan ayat.
Boros Popionit atau Kata penghubung
Poomitanan/contoh:
Boros Kotigagan (Kata Seru)
Poomitanan/contoh:
Boros Pongudio (Kata Tanya)
Poomitanan/contoh:
Boros Ponuhuan atau Kata Perintah
Poomitanan/contoh:
Boros Ponokodung atau Kata Bantu
1. Boros Ponokodung Timpu/Kata Bantu Masa
2. Boros Ponokodung Topurimanan/Kata Bantu Perasaan
Boros Pomogirot atau Kata Penguat
Poomitanan/contoh:
Boros Popoimagon atau Kata Penegas.
Poomitanan/contoh:
Tidak dapat diterjemahkan kepada bahasa Melayu, maksud Kata Penegas di atas berdasarkan kepada pembentukan ayat keseluruhannya.
Boros Pongilag atau Kata Nafi
Poomitanan/contoh:
Boros Popotopot atau Kata Pembenar
Poomitanan/contoh:
Boros Ponuduk atau Kata Tunjuk
Poomitanan/contoh
Boros Pongintaban atau Kata Pembilang
Poomitanan/contoh:
-iso-satu -duo-dua -tolu-tiga -apat-empat -limo-lima
-okuri-sedikit -piipiro-beberapa -ogumu-banyak
-kotootolu -koliilimo -koduuduo -kotuuturu'
-sompopori-masing-masing -soroisaan-masing-masing mendapat satu
-piduoon -pitoluon -piapaton -sopiduo -pintangaon -piiradon
-kumoinsan-kali pertama -kumoinduo-kali kedua -kumointolu-kali ketiga
Pamansayan Boros atau Pembinaan ayat, dibahagikan kepada 4 iaitu
Bontuk Boros mintootoiso atau Bentuk kata tunggal. terdapat kata tunggal satu suku kata, dua suku kata dan tiga suku kata atau lebih.
Bontuk Boros Nosungku atau Bentuk Kata Jamak. Berikut adalah kata berimbuhan pada perkataan 'babak' - 'pecah' yang akan mewujudkan 36 perkataan dan maksud baharu. Sebab itu jika mempelajari bahasa ini harus dalam komuniti penutur itu agar mudah mengetahui bagaimana setiap perkataan itu diguna pakai dalam pertuturan.
Poomitanan:
Poomitanan ayat/contoh ayat:
Posugkuon Gulu atau Imbuhan awalan
Posugkuon Gulu do Boros Ngaran atau Imbuhan Awalan Kata Nama
Juga dikenali sebagai Imbuhan awalan kata kerja iaitu:
Imbuhan awalan kata adjektif
Posugkuon Dohuri do Boros Maan atau Imbuhan akhiran Kata Kerja.
Berimbuhan | kata akar | maksud |
---|---|---|
suatai | suat-tulis | (tolong) tuliskan |
purutai | purut-kutip | (tolong) kutipkan |
wansayai | wonsoi-buat | (tolong) buatkan |
ansakai | onsok-masak | (tolong) masakkan |
berimbuhan | kata akar | maksud |
---|---|---|
putulan | putul-potong | akan dipotong |
ulakan | ulok-pijak | akan dipijak |
tanaman | tanom-tanam | akan ditanam |
suangan | suang-isi | akan diisikan |
berimbuhan | kata akar | maksud |
---|---|---|
puhuon | puhu-pungut | dipungut |
tagadon | tagad-tebang | ditebang |
onsokon | onsok-masak | dimasak |
basaon | basa-baca | dibasa |
berimbuhan | kata akar | melayu |
---|---|---|
inumo' | inum-minum | minumlah, tolong minum |
imuhawo' | imuhau-sapu | sapukan, tolong sapu |
akano' | akan-makan | makanlah |
intobo' | intob-kira | kirakan, tolong kira |
Posugkuon Dohuri do Boros Ula atau Imbuhan akhiran kata Adjektif
berimbuhan | kata akar | Melayu |
---|---|---|
pianai | pian-perlahan | tolong perlahankan |
lagadai | logod-kuat | tolong kuatkan |
buluguai | bulugu-bulat | tolong bulatkan |
siahai | siau-laju | tolong cepat sikit |
berimbuhan | kata akar | Melayu |
---|---|---|
garatan | gorot-kuatkan selera | kuatkan selera |
buluguan | bulugu-bulat | akan dibulatkan |
sikapan | sikap-cepat | cepatlah sikit |
gorisan | garis-garis | akan digariskan |
berimbuhan | kata akar | Melayu |
---|---|---|
silohon | silou-kuning | dikuningkan |
langadon | langad-rindu | merindui |
noruon | naru-panjang | dipanjangkan |
togodon | togod-marah | dimarah |
berimbuhan | kata akar | Melayu |
---|---|---|
itomo' | itom-hitam | hitamkan |
togodo' | togod-marah | marahkan |
upuso' | upus-kasih | kasihkan, sayangkan, cintakan |
lumiso | lumis-cantik | cantikkan |
Posugkuon Dohuri do Boros Ngaran atau Imbuhan akhiran kata nama di mana terdiri daripada:
Kata nama bertukar menjadi kata kerja apabila ditambah imbuhan akhiran -ai.
Berimbuhan -ai | kata akar | Melayu |
---|---|---|
tukadai | tukad-tangga | arahan untuk membuat tangga |
taapai | taap-atap | arahan untuk membuat atap |
oligai | tolig-dinding | arahan untuk membuat dinding |
rosukai | rasuk-baju | arahan untuk memakai baju |
Kata nama bertukar menjadi kata kerja apabila ditambah imbuhan akhiran -an.
berimbuhan -an | kata akar | Melayu |
---|---|---|
umahan | umau-minyak | minyakkan |
woigan | waig-air | airkan; masukkan air |
telefonan | telefon | telefonkan; cuba telefon |
kipasan | kipas-kipas | kipaskan |
Kata nama bertukar menjadi kata kerja setelah ditambah imbuhan akhiran -on.
berimbuhan -on | kata akar | Melayu |
---|---|---|
rosukon | rasuk-baju | akan memakai baju |
gonobon | gonob-sarung | akan memakai sarung |
Kata nama bertukar menjadi kata kerja apabila ditambah imbuhan akhiran -o'.
berimbuhan -o' | kata akar | Melayu |
---|---|---|
gonobo' | gonob-sarung | sarungkan |
kosuto' | kasut | kasutkan; arahan memakai kasut |
Posugkuon Pangansip ialah juga dikenali sebagai imbuhan apitan. Antara imbuhan apitan dalam bahasa Kadazandusun ialah:
Juga dikenali Imbuhan Apitan Kata Nama
Menerangkan sesuatu kejadian masa yang tidak pasti.
Imbuhan Apitan ko...ai | kata akar | Melayu |
---|---|---|
koonsitai | onsit-tindih | ditindih |
koiduai | idu-tinggal | ditinggalkan |
menjelaskan sesuatu perkara yang pasti
Berimbuhan ko...an | kata akar | Melayu |
---|---|---|
koihadan | ihad-nangis/menangis | sebab menangis |
koirakan | irak-tawa/ketawa | sebab ketawa |
koiduan | idu-tinggal | sebab meninggalkan |
Menjelaskan sesuatu pekerjaan yang sudah berlaku.
berimbuhan no..an | kata akar | Melayu |
---|---|---|
nolihuan | lihu-lupa | telah dilupai |
nosuatan | suat-tulis | telah ditulis |
Merujuk kepada sesuatu kejadian yang dihadapinya tetapi kejadian tersebut tidak dapat dipastikan.
berimbuhan o...an | kata akar | Melayu |
---|---|---|
oiduan | idu-tinggal | akan ditinggalkan |
oupuan | upu | akan tertanggal, tercabut |
Merujuk sesuatu arahan mengikut sebab yang pasti.
popihidai | pihid-laap,kesat | minta dilaapkan (kepada) |
---|---|---|
pogusaai | gusa-kejar | minta dikejarkan (kepada) |
Merujuk kepada tempat mengikut sebab yang pasti.
berimbuhan po-...-an | kata akar | Melayu |
---|---|---|
posowitan | sawit-sangkut | tempat untuk menyangkut |
potoidon | taid-gantung | tempat untuk mengantung |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.