संत ज्ञानेश्वर महाराज पालखी सोहळा

संत ज्ञानेश्वर महाराज पालखी सोहळा हे महाराष्ट्र राज्याचे सांस्कृतिक आणि धार्मिक वैशिष्ट्य मानले जाते.^[१] श्री क्षेत्र आळंदी येथून निघालेली संत ज्ञानेश्वर महाराज यांची पालखी आषाढी एकादशीचा आदल्या दिवशी श्री क्षेत्र पंढरपूर येथे पोहोचते. या वारीचा मार्ग निश्चित ठरलेला असतो. संत ज्ञानेश्वर महाराज यांच्या पादुका रथात ठेवल्या जातात. या रथाच्या पुढे आणि मागे वारकरी मंडळीं आपापल्या दिंडीतून पायी चालत जातात.^[२]

संत ज्ञानेश्वर महाराज पालखी सोहळा

इतिहास

पालखी सोहळा वारकरी भजन

ज्ञानेश्वर महाराज यांचे वडील विठ्ठलपंत कुलकर्णी हे आषाढी एकादशी निमित्ताने पंढरपूर येथे पायी वारी करीत असत असे संदर्भ मिळतात.^[३] त्यांच्यानंतर ज्ञानेश्वर इत्यादी भावंडे यांनी वारीची परंपरा सुरू ठेवली.^[४] श्री हैबतबाबांनी ज्ञानेश्वर महाराजांच्या पादुका पालखीत घालून दिंडी-समारंभांसह, थाटाने ऐश्वर्याने व सोहळ्याने पंढरपूरला नेण्याची प्रथा चालू केली.^[५] तिला आज आणखी वैभव प्राप्त झाले आहे. श्री ज्ञानदेवांच्या पालखी सोहळ्यास पूर्वी हत्ती, घोडे वगैरे लवाजमा श्रीमंत राजेसाहेब (औंध) यांच्याकडून येत असे. या खर्चास साहाय्य त्या त्या वेळचे राजे व श्रीमंत पेशवे सरकार करीत असे. पुढे कंपनी सरकारचा अंमल सुरू झाल्यावरही खर्चाची तरतूद सरकारकडून होत असे. सरकारने इ.स. १८५२ मध्ये पंचकमिटी स्थापन करून त्या कमिटीच्या नियंत्रणाखाली ज्ञानेश्वर महाराजांच्या पालखीची व्यवस्था केली.

पालखी मार्ग

भजन गाणाऱ्या वारकरी महिला

संत ज्ञानेश्वर महाराज यांची पालखी पुढील मार्गाने मार्गक्रमण करते.^[६]

आळंदी

पुणे

सासवड

जेजुरी

वाल्हे

लोणंद

तरडगाव

फलटण

बरड

माळशिरस

वेळापूर

भंडी शेगाव

वाखरी

पंढरपूर

रिंगण

संत ज्ञानेश्वर महाराज पालखी सोहळ्यामध्ये सोहळ्यातले एक महत्वाचे आकर्षण म्हणजे रिंगण. हा कार्यक्रम पालखीत सहभागी वारकऱ्यांबरोबरच स्थानिक लोकांचा व माध्यमांच्या आकर्षणाचा विषय असतो. रिंगण म्हणजे एक प्रकारचा खेळ म्हणता येईल. रिंगण चा शब्दशः अर्थ म्हणजे वर्तुळ. रिंगण म्हणजे म्हणजे पालखी भोवती गोल फिरणे

रिंगणचे ठिकाण म्हणजे मोठे मैदान. प्रत्येक पालखी सोहळ्याची रिंगणाची ठिकाणे ठरलेली आहेत. रिंगणासाठी पालखी सोहळ्यातील भाविकांच्या संख्येनुसार मोकळी जागा लागते. काही सोहळ्यांमध्ये सहभागी वारकऱ्यांच्या वाढत्या संख्येनुसार रिंगणाची जागा बदलण्यात आली आहे. पालखी सोहळा वाटचाल करत रिंगणाच्या ठिकाणी पोचतो तेव्हा आधी चोपदार रिंगण लावतात. यामध्ये मध्यभागी पालखी, पालखीच्या सभोवती पताकाधारी वारकरी व दिंड्या, त्याभोवती रिंगणासाठी मोकळी जागा व पुन्हा त्याभोवती दिंड्या व रिंगण बघायला आलेले भाविक उभे रहातात. रिंगण लावणे हे कौशल्याचे काम आहे. चोपदारांचे कौशल्य व वारकऱ्यांची शिस्त याठिकाणी दिसून येते. रिंगण हे २ प्रकारचे होते.

संत ज्ञानेश्वर महाराज पालखी वेळापत्रक २०२४

संत ज्ञानेश्वर महाराज पालखी सोहळा २०२४ व्या वर्षी २९ जून २०२४ रोजी माऊलींच्या पालखीचे प्रस्थान होणार आहे^[७] आणि १६ जुलै २०२४ रोजी माऊलींची पालखी पंढरपूर मध्ये पोहचणार आहे. माऊलींच्या पालखींचे पूर्ण वेळापत्रक खालील प्रमाणे

दिनांक	पालखीचा मुक्काम
२९ जून २०२४	प्रस्थान आळंदी
३० जून २०२४	भवानी पेठ, पुणे
०१ जून २०२४	पुणे
०२ जुलै २०२४	सासवड
०३ जुलै २०२४	सासवड
०४ जुलै २०२४	जेजुरी
०५ जुलै २०२४	वाल्हे
०६ जुलै २०२४	लोणंद
०७ जुलै २०२४	तरडगाव
०८ जुलै २०२४	फलटण
१० जुलै २०२४	बरड
११ जुलै २०२४	नातेपुते
१२ जुलै २०२४	माळशिरस
१३ जुलै २०२४	वेळापुर
१४ जुलै २०२४	भंडीशेगांव
१५ जुलै २०२४	वाखरी
१६ जुलै २०२४	श्री क्षेत्र पंढरपूर
१७ जुलै २०२४	एकादशी

संत ज्ञानेश्वर महाराज पालखी सोहळा रिंगण २०२४ खालील प्रमाणे होणार आहे

गोल रिंगण
१२ जुलै २०२४	पुरंदवडे
१३ जुलै २०२४	खुडूस फाटा
१४ जुलै २०२४	ठाकरबुवाची समाधी
१५ जुलै २०२४	बाजीरावची विहीर

उभे रिंगण
0८ जुलै २०२४	लोणंद
१५ जुलै २०२४	बाजीरावची विहीर
१६ जुलै २०२४	वाखरी

संत ज्ञानेश्वर महाराज पालखी वेळापत्रक २०२३

दिनांक	पालखीचा मुक्काम
11 जून 2023	आळंदीहून प्रस्थान[८]
12,13 जून 2023	पुणे मुक्कामी
14,15 जून 2023	सासवड
16 जून 2023	जेजूरी
17 जून 2023	वाल्हे
18,19 जून 2023	लोणंद
20 जून 2023	तरडगाव
21 जून 2023	फलटण
22 जून 2023	बरड
23 जून 2023	नातेपुते
24 जून 2023	माळशिरस
25 जून 2023	वेळापूर
26 जून 2023	भंडीशेगांव
27 जून 2023	वाखरी
28 जून 2023	पंढरपूर मुक्कामी
29 जून 2023	एकादशी

संत ज्ञानेश्वर महाराज पालखी सोहळा रिंगण खालील प्रमाणे होणार आहे.

उभे रिंगण
25 जून 2023	माळीनगर
27 जून 2023	बाजीराव विहीर
28 जून 2023	पादुका आरती
गोल रिंगण
19 जून 2023	काटेवाडी (मेंढ्यांचे गोल रिंगण)
20 जून 2023	बेलवंडी
22 जून 2023	इंदापूर
24 जून 2023	अकलूज माने विद्यालय

अश्व आणि बैलजोडी

संत ज्ञानेश्वर महाराज यांचा रथ ओढण्यासाठी दरवर्षी नवी बैलजोडी त्यांना अर्पण केली जाते.यासाठी विविध कुटुंबातील बैल जोडीचे परीक्षण करून उत्तम असे बैल निवडले जातात. या जोडीने ज्ञानेश्वर माऊली हे स्वतः त्यांच्या आश्र्वावर आरूढ होऊन रिंगण करतात अशी वारकरी संप्रदायाची श्रद्धा आहे. यासाठी रथाच्या पुढे माऊलींचा अश्व म्हणजे घोडा असतो. या अश्वाला विशेष आदराचे स्थान वारीमध्ये दिले जाते.^[९]

अश्व आणि बैलजोडी मानकरी

वर्ष	मानकरी	गांव	बैलजोडीचे नाव
२०२४	वस्ताद सहादू बाबुराव कुऱ्हाडे[१०]	आळंदी, पुणे	“हौश्या व बाजी’ आणि “माऊली व वजीर”

संदर्भ

1. Mokashi, D. B. (1987-07-01). Palkhi: An Indian Pilgrimage (इंग्रजी भाषेत). SUNY Press. ISBN 978-0-88706-462-3.
2. "Ashadhi Wari : अलंकापुरीकडे वारकऱ्यांची रीघ; असा असेल पालखी मार्ग". सकाळ. 2022-06-28 रोजी पाहिले.
3. मोरे, धनंजय महाराज. संत चरित्र: SANT CHARITR. Dhananajay Maharaj More.
4. Joshi, Dinkar (2005). Glimpses of Indian Culture (इंग्रजी भाषेत). Star Publications. ISBN 978-81-7650-190-3.
5. श्रीविठ्ठलदर्शन. सुदर्शन प्रकाशन. 2005.
6. "Pandharpur Wari : संत तुकाराम महाराज आणि संत ज्ञानेश्वर महाराज पालखी सोहळा; जाणून घ्या कार्यक्रम". साम टीव्ही. 2022-06-28 रोजी पाहिले.
7. "Dnyaneshwar Maharaj Palkhi 2024 Timetable: संत ज्ञानेश्वर महाराज आषाढी वारी पालखी २०२४ चे वेळापत्रक जाहीर; जाणून घ्या महत्त्वाच्या तारखा - Marathi Speaks". Marathi Speaks. 2024-06-25. 2024-06-25 रोजी पाहिले.
8. "Sant Dnyaneshwar Maharaj Palkhi 2023 Timetable: संत ज्ञानेश्वर माऊलींच्या पालखी सोहळ्याचं वेळापत्रक जाहीर, 11 तारखेला श्रीक्षेत्र आळंदीवरुन होणार प्रस्थान". LatestLY मराठी. 2023-05-29. 2024-06-25 रोजी पाहिले.
9. "Ashadhi Wari 2022 : माऊलींच्या मानाच्या अश्वांचे आळंदीकडे प्रस्थान, 20 जूनला पोहोचणार". एबीपी माझा. 2022-06-10. 2022-06-28 रोजी पाहिले.
10. ऑनलाईन, सामना (2024-05-02). "माऊलींच्या पालखी रथास कुऱ्हाडे ग्रामस्थांची बैलजोडी, वस्ताद सहादु कुऱ्हाडे यांच्या बैलजोडीस संधी" (इंग्रजी भाषेत). 2024-06-20 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2024-06-25 रोजी पाहिले.