डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ हे महाराष्ट्राच्या छत्रपती संभाजीनगर शहरातील विद्यापीठ आहे. मराठवाडा विभागातील हे सर्वात प्रमुख विद्यापीठ आहे.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ छत्रपती संभाजीनगर

ब्रीदवाक्य	हे ज्ञानिची पवित्रता । ज्ञानीचि आथि ॥
Type	विद्यापीठ
स्थापना	ऑगस्ट २३ १९५८
संकेतस्थळ	http://www.bamu.ac.in/

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी वेरूळ -अजिंठ्यालगतच तत्कालीन औरंगाबाद परिसरात एक मोठे शिक्षण, ज्ञानकेंद्र उभारण्याची योजना आखली होती. प्रामुख्याने आधुनिक शिक्षणापासून वंचित राहिलेल्या समाजातील बहुसंख्यकांसाठी हे नियोजन होते. छत्रपती संभाजीनगर शहराजवळच्या भागाचे नागसेनवन असे नामकरण करून तेथे पीपल्स एज्युकेशन सोसायटीच्या मिलिंद महाविद्यालयाची स्थापना त्यांनी केली. याच परिसरात भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर १९५८ या वर्षी मराठवाडा विद्यापीठ स्थापन करण्यात आले. पुढे नामांतराच्या लढ्यानंतर शरद पवार मुख्यमंत्री असताना महाराष्ट्र शासनाने १४ जानेवारी १९९४ रोजी मराठवाडा विद्यापीठ याचे नाव बदलून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ असा नामविस्तार केला गेला.

इतिहास

Central statue of Dr Babasaheb Ambedkar in Dr. Babasaheb Ambedkar Marathwada University.

Namantar Shahid Stambh is Namantar martyrs monolith in front of university gate erected in memory of the valour and the sacrifice of Dalit martyrs.

आंध्र प्रदेश राज्यातील हैदराबाद येथे उस्मानिया युनिव्हर्सिटी संबंधित सर्व सूचीबद्ध मराठवाड्यामध्ये नऊ महाविद्यालये आहेत. मराठवाडा विभागात जनतेच्या मागणीसाठी विद्यापीठात २७ एप्रिल १९५७ रोजी एक विद्यापीठाची नियुक्ती करण्यात आली आणि अशा विद्यापीठाची स्थापना करण्याबाबतच्या शिफारशी प्रदान करण्यासाठी एक समिती नेमण्यात आली. महाराष्ट्राच्या राज्यपालाने ५ मे १९५८ रोजी मराठवाडा विद्यापीठ कायदा करारावर स्वाक्षरी केली. भारताचे पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरु, २३ ऑगस्ट इ.स. १९५८ रोजी मराठवाडा विद्यापीठाचे उद्घाटन छ्त्रपती संभाजीनगर येथे विद्यापीठ अस्थायी मुख्य इमारतीचे परिसरात केले. एस.आर. डोंगरेकरी हे पहिले कुलगुरू झाले. उस्मानिया विद्यापीठातून नव्याने स्थापन झालेल्या मराठवाडा विद्यापीठात खालील ९ महाविद्यालयांचे संलग्नीकरण करण्यात आले:

• शासकीय कला, वाणिज्य आणि विज्ञान महाविद्यालय, छत्रपती संभाजीनगर (इ.स. १९२३ साली स्थापन).
• मिलिंद महाविद्यालय, छ्त्रपती संभाजीनगर (इ.स. १९५० मध्ये स्थापन)
• पीपल्स कॉलेज, नांदेड (इ.स. १९५० मध्ये स्थापन)
• सरकारी कॉलेज ऑफ एज्युकेशन, छ्त्रपती संभाजीनगर (इ.स. १९५४ मध्ये स्थापन).
• मराठवाडा कॉलेज ऑफ ऍग्रीकल्चर, परभणी (इ.स. १९५६ साली स्थापन)
• माणिकचंद पहाडे लॉ कॉलेज, छ्त्रपती संभाजीनगर (इ.स. १९५६ मध्ये स्थापन)
• सरकारी मेडिकल कॉलेज, छ्त्रपती संभाजीनगर (इ.स. १९५६ मध्ये स्थापन)
• योगेश्वरी विज्ञान महाविद्यालय, मोम्याबाद (इ.स. १९५६ मध्ये स्थापन)
• जालना एज्युकेशन सोसायटीचे,आर.जी.बगडिया कला,एस.बी.लखोटिया वाणिज्य आणि आर. बेझंजी विज्ञान महाविद्यालय, जालना (इ.स. १९५८ साली स्थापन)

नामांतर आंदोलन

मुख्य लेख: नामांतर आंदोलन

परिसर

विद्यापीठ परिसर ७२५ एकर (२.९३ चौ. किमी) पसरलेला आहे. हिल्स एक सुंदर पार्श्वभूमी प्रदान करतात. छ्त्रपती संभाजीनगर लेण्या विद्यापीठ परीसरातच आहेत. टेकडीच्या पायऱ्यावरील प्राचीन स्मारक सोनोरी महल (गोल्डन पॅलेस) हे कॅम्पसच्या मध्यभागी आहे, तर बीबी का मकबरा उत्तरेकडे आहे.

ग्रंथालय

ज्ञान संसाधन केंद्र हे विद्यापीठाचे मुख्य वाचनालय आहे. विद्यापीठ लायब्ररी इ.स. १९५८ साली विद्यापीठ ग्रंथालय म्हणून स्थापन झाली. विद्यापीठ ग्रंथालयामध्ये काही जुन्या पुस्तके आहेत ज्यांचे वर्ष १६०० पर्यंत सर्व मार्ग आहेत. अलीकडे नॉलेज रिसर्च सेंटर ने नोएडास्थित कंपनीद्वारे वर्ल्ड ई-बुक लायब्ररीची सदस्यता घेतली आहे ज्यामुळे विद्यार्थ्यांना ३,००,००० पेक्षा अधिक ई-पुस्तके जर्नलंसह इतर दस्तऐवज मिळू शकतील.^[१][२]

शक्ती स्थळे

विद्यापीठाच्या खालील प्रतीकांना विशेष महत्त्व आहे:

• अजिंठा आर्क विद्यापीठाच्या मोटोसह त्याच्या पायावर लिहिलेले आहे. कमान हा पेंटिंग आणि शिल्पकला यांच्या कलेचा एक प्रतीक आहे जो अजिंठा गुंफेत त्यांच्या चरबीवर पोहोचला.
• पुस्तकाचे विश्रांती घेण्यासारखे एक मुक्त पुस्तक, शिकण्याची प्रतिकृती.
• [ज्वारी]च्या शेफाची शेती, मराठवाड्यातील लोकांची उपजीविका करण्याचे प्रमुख साधन.
• मराठवाडयातील लोकांच्या प्रयत्नांचे सामर्थ्य दर्शविणारे दोन हत्ती.
• प्रगती दर्शविणारे एक चक्र.

शस्त्रांचा डबा विद्यापीठाच्या उद्दीष्टे आणि आदर्शांच्या उचित प्रतिनिधित्वानुसार समजला जाऊ शकतो, ज्यामध्ये प्रामुख्याने शेतीचा व्यवसाय करण्यावर भरवलेले लोक, समृद्ध सांस्कृतिक पार्श्वभूमी आणि ज्ञान आणि शिकण्यावर लक्ष ठेवण्यासाठी दृढ निश्चय आणि आर्थिक आणि औद्योगिक प्रगती साध्य करण्यासाठी त्याच वेळी बोधवाक्य ज्ञानाच्या अवाचनीयतेची पुष्टी करते; अबाधित राहणारी गुणवत्ता म्हणजे स्वतः ज्ञान.

कुलगुरू

माजी कुलगुरू विद्यापीठाच्या स्थापनेनंतर व्हाईस-चॅन्सेलर द्वारा दिल्या जाणा-या सेवांचा कालावधी दर्शविणारी यादी.

कुलगुरू यादी

अ.क्र.	नाव	पासून	पर्यंत	अन्य माहिती
१	एस. आर. डोंगरेकरी	१९ जून १९५८	१८ जून १९६४
२	डॉ. एन. आर. तावडे	१९ जून १९६४	१५ ऑक्टोबर १९७१
३	आर. पी. नाथ	१६ ऑक्टोबर १९७१	१५ जानेवारी १९७५
४	डॉ व्ही. जी. गणला	२६ -जुलै-१९७३	३०-सप्टेंबर-१९७३	(आर पी नाथच्या सुट्ट्यांच्या कालावधी दरम्यान)
५	एस आर. खरात	१६-जानेवारी-१९७५	१३-डिसेंबर-१९७६
६	बी ए कुलकर्णी	२४-१२-१९७५	२४-०३-१९७६	(एस.आर. खरातच्या सुट्ट्यांच्या कालावधी दरम्यान)
७	डी. एन. कपूर	१४ डिसेंबर १९७६	०६ जून १९७७
८	डॉ. बी. आर. भोसले	०७ जून १९७७	०३ मे १९८२
९	डॉ बी. एच. राजुरकर	१३ मे १९७८	०६ जून १९७८	(बी आर भोसले यांच्या सुट्ट्यांच्या कालावधी दरम्यान).
१०	डॉ ए.एम. वेरे	२७ फेब्रुवारी १९८१	13-03-1 9 81	(बी आर भोसले यांच्या सुट्ट्यांच्या कालावधी दरम्यान)
११	एस जी गोखले	04-05-1982	07-07-1982
१२	जी.आर. माहेकर	08-07-1982	20-08-1983
१३	एस जी गोखले	21-03-1983	01-05-1 9 83	(जी.आर.माहेसेकर यांच्या सुट्ट्यांच्या कालावधी दरम्यान)
१४	वाई. एल. राजवाडे	21-08-1983	04-10-1 9 83	(शिवाजीराव भोसले यांच्या सुटकेच्या काळात)07-09-1991 ते 15-09-1991
१५	न्यायमूर्ती एम. पी. कानडे	05-10-1983	15-06-19 85
१६	ए. एन. बाटबायल	18-06-1985	28-06-19 85
१७	बी. कुलकर्णी	29-06-1985	31-10-19 85
१८	डॉ बी. एच. राजुरकर	01-11-1985	06-03-1988
१९	ए. एल. बोंगिरवार	07-03-1988	21-08-1988
२०	गोविंद स्वरूप	22-08-1988	05-सप्टेंबर-1988
२१	प्राचार्य शिवाजीराव भोसले	06-सप्टेंबर-1988	06-सप्टेंबर-1991
२२	बी एन मखीजा	20-06-1991	18-07-1991
२३	डॉ व्ही. बी. घुगे	16-सप्टेंबर-1 99 1	15-सप्टेंबर-199 4
२४	व्ही एन एन करंदीकर	16-सप्टेंबर-1994	03-11-1994
२५	डॉ.एस.बी.नाकेडे	04-11-1994	03-11-1999
२६	के.पी. सोनवणे	20-12-199 9	18-12-2004
२७	के पी भोगे (आयएएस)	1 9-12-2004	04-06-2005
२८	डॉ. नागनाथ कोत्तापल्ले	05-06-2005	04-06-2010
२९	डॉ. ए.जी. खान	11-02-2009	28-02-2009	डॉ. नागनाथ कोत्तापल्ले यांच्या सुट्टीच्या काळात
३०	भास्कर मुंढे (आयएएस)	05-06-2010	22-सप्टेंबर-2010
३१	डॉ के. बी. पाटील	23-सप्टेंबर-2010	04-01-2011
३२	डॉ व्हीएम पंढरीपडे	05-01-2011	27 मार्च 2014
३३	डॉ.बाळू आनंद चोपडे	४ जून इ.स. २०१४	०३ जून २०१९[३]
३४	डॉ. प्रमोद येवले	१५-जुलै-२०१९[४]	आजपर्यंत
३५

^[५]

विभाग

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठामध्ये ४३ विभाग आहेत^[६]:

• महात्मा फुले आणि डॉ. आंबेडकर विचारधारा
• मराठी भाषा आणि साहित्य
• इंग्रजी
• हिंदी
• परदेशी भाषा
• अर्थशास्त्र
• राज्यशास्त्र
• सार्वजनिक प्रशासन
• इतिहास आणि प्राचीन भारतीय संस्कृती
• समाजशास्त्र
• वाणिज्य
• व्यवस्थापन विज्ञान
• प्राणीशास्त्र
• रसायनशास्त्र
• वनस्पतिशास्त्र
• गणित
• आकडेवारी
• भौतिकशास्त्
• सांस्कृतिक अभ्यास
• संवाद आणि पत्रकारिता
• वाचनालय व माहितीशास्त्र
• पाली आणि बौद्ध धर्म
• मानसशास्त्र
• शारीरिक शिक्षण
• पर्यावरण विज्ञान
• नाट्यशास्त्र
• एमई (डिजिटल कम्युनिकेशन)
• संगणक शास्त्र आणि आयटी
• शिक्षण
• भूगोल
• संस्कृत
• पर्यटन प्रशासन आणि व्यवस्थापन
• उर्दू
• कायदा
• अणू भौतिकशास्त्र
• बायोकेमेस्ट्री
• बायोमेकॅनिक्स
• आनुवांशिक
• ललित कला
• नृत्य
• समुद्री विज्ञान
• नॅनोटेक्नॉलॉजी
• मुद्रण तंत्रज्ञान

धाराशिव उप-केंद्र

५ ऑगस्ट २००४ रोजी, विद्यापीठाचे उपकेंद्र धाराशिव येथे स्थापित झाले. धाराशिवमधील शासकीय आयुर्वेद महाविद्यालय येथे तात्पुरती सुरुवात केली गेली आहे.

उपसिंटरमध्ये खालील पदव्युत्तर पदवी विभाग आहेत:

• इंग्रजी
• शिक्षण
• रसायनशास्त्र
• मायक्रो-बायोलॉजी
• जैवतंत्रज्ञान
• पाणी आणि जमीन व्यवस्थापन
• व्यवस्थापन विज्ञान विभाग (एमबीए आणि एम.सी.)

वसतिगृहे

विद्यापीठात नामांकित असलेल्या मुला-मुलींसाठी राहण्याची स्वतंत्र निवासस्थाने आहेत.^[७]

• मुलांसाठी
• छत्रपती शिवाजी महाराज मुलांचे वसतिगृहे संख्या १
• सिद्धार्थ संधोदान चतरा मुलं हॉस्टेल क्रमांक २
• कर्मवीर भाऊराव पाटील मुले वसतिगृह क्रमांक ३ (कमवा आणि शिका)
• महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे मुलगे वसतिगृह क्रमांक ४
• बाईज् रेस्ट-हाउस
• मुली
• क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुले मुलींचे वसतिगृह १
• मातोश्री जिजाऊ मुलींचे वसतिगृहे २
• प्रियदर्शिनी महिला वसतीगृह १

विद्यापीठातील अध्यासने

राष्ट्र निर्मितीत योगदान देणाऱ्या महापुरुषांच्या विचाराने विद्यार्थी प्रेरित व्हावेत व त्यांच्यावर संशोधन कार्य व्हावे, या हेतूने विद्यापीठ निधीतून विविध अध्यासनांची निर्मिती करण्यात आली आहे. अस्तित्वात असलेल्या अध्यासनांमध्ये अण्णाभाऊ साठे अध्यासन, मौलाना अबुल कलम आझाद अध्यासन, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर संशोधन केंद्र, बाळासाहेब पवार अध्यासन, गौतम बुद्ध अभ्यास केंद्र, ग्रामीण समस्या संशोधन केंद्र, महात्मा गांधी अध्यासन, ताराबाई शिंदे स्त्री अभ्यास केंद्र, महात्मा फुले अध्यासन, शहीद भगतसिंग अभ्यास केंद्र, राजर्षी शाहू महाराज संशोधन केंद्र, वसंतराव नाईक अध्यासन, छत्रपती शिवाजी महाराज अध्यासन अशा १३ अध्यासनांचा समावेश आहे.

महात्मा फुले अध्यासन हे २५ वर्षांपूर्वीहून अधिक वर्षे कार्यरत आहे. या केंद्राचे तेवढे भरीव योगदान राहिलेले आहे. पा.बा. सावंत हे या अध्यासन केंद्राचे संस्थापक संचालक होते. त्यानंतर प्रा. बा.ह. कल्याणकर यांनी या अध्यासन केंद्राची धुरा सांभाळली.

बा.ह. कल्याणकर व पा बा. सावंत यांनी या अध्यासन केंद्राच्या माध्यमातून संपूर्ण मराठवाड्यात प्रबोधनाचे कार्य केले आहे.

विद्यमान (इ.स. २०१६) कुलगुरू डॉ. बी.ए.चोपडे यांच्यासमोर अध्यासनांच्या संचालकांची फेररचना करण्याचे मोठे आव्हान होते.

विद्यार्थी संघटना किंवा अन्य काही मार्गाने विद्यापीठाकडे मागणी आल्यामुळे नवीन अध्यासनांना तत्त्वत: मान्यता देण्यात आली आहे. यामध्ये गोपीनाथ मुंडे सेंटर फॉर रूरल डेव्हलपमेंट सेंटर, विलासराव देशमुख अध्यासन केंद्र, यशवंतराव चव्हाण अध्यासन केंद्र, उस्मानाबाद येथे विद्यापीठ उपकेंद्राच्या ठिकाणी भाई उद्धवराव पाटील अध्यासन केंद्र, गोविंदभाई श्रॉफ अध्यासन केंद्रांचा समावेश आहे. यापैकी गोपीनाथ मुंडे यांच्या नावे सुरू करण्यात येणाऱ्या अध्यासन केंद्रासाठी विद्यापीठाने अर्थसंकल्पात ५ लाख रुपयांची तरतूदही करून ठेवली आहे. त्याच प्रमाणे जैन अध्यासन केंद्र सुरू करण्याचा मानस आहे इ.स. २०१६ मध्ये लिबरल आर्ट मध्ये पुरातत्त्व विद्या हे नवीन विभाग सुरू झाला आहे.

लक्षवेधी माजी विद्यार्थी

• सुखदेव थोरात
• निरुपमा राव
• रवींद्र गायकवाड
• मधुसूदन माणिकराव केंद्रे
• मकरंद अनासपुरे
• वर्षा उसगावकर
• योगेश शिरसाथ
• जनार्दन वाघमारे
• Mutinda Mutiso
• फ्रान्सिस मेझा
• बेन्सन मोमोंयी
• डॉ. प्राहॉ चौकी
• ॲनानानिया मवाबोझा
• एनक मॅगारा

हे सुद्धा पहा

• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नावावर असलेल्या गोष्टींची यादी
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर संबंधित लेखांची सूची
• महाराष्ट्रातील अध्यासने

अधिकृत संकेतस्थळ

• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर विद्यापीठ.नेट Archived 2007-09-14 at the Wayback Machine.

संदर्भ

1. "Dr Babasaheb Ambedkar Marathwada University set to open dedicated research e-library tomorrow". TOI. 2013-10-30 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 27 October 2013 रोजी पाहिले.
2. "University Library". BAM University. 27 October 2013 रोजी पाहिले.
3. http://www.uniindia.com/~/governor-appoints-dr-pramod-yeole-as-new-vice-chancellor-of-bamu/States/news/1666542.html. Missing or empty |title= (सहाय्य)
4. Jul 17, TNN | Updated:; 2019; Ist, 11:33. "New Bamu VC Pramod Yeole assumes charge | Aurangabad News - Times of India". द टाइम्स ऑफ इंडिया (इंग्रजी भाषेत). 2020-01-27 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
5. "Former Vice Chancellors". www.bamu.ac.in (इंग्रजी भाषेत). 2018-03-20 रोजी पाहिले.
6. रसायनशास्त्र विद्यापीठ विभाग (यूडीसीटी)
7. Facilities, Hall of Residence. "Hostels". 14 ऑक्टोबर 2012 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित.