Слободна волја (латински: liberum arbitrium) — филозофско-теолошки концепт според кој секој човек има слобода да одлучува за своите постапки. Со други зборови, поединецот слободно одлучува и ги избира своите постапки и начин на дејствување. Наспроти овој концепт се концептите, меѓу другото, на детерминизам, според кој слободата е ограничена од природни фактори и фатализам, според кој слободата е ограничена од натприродни фактори (на пр. Бог, судбина).
Фреска од векот, Бугарија. Лево е ангел со доблести на умереност и смирение, а од десната страна е ѓаволот со гревовите на бес и лутење. Илустрацијата на уметникот имплицира дека само дејствијата што произлегуваат од слободната волја заслужуваат или пофалба или осуда. Снимка од момче кое скока во вода. Општо прифатено е дека донесувањето одлуки е одговорност на човечките суштества (на пр. скокање во вода) врз основа на неговата слободна волја.
Во религијата, слободната волја на човекот е одредена од одлуката на Бога (семоќниот и сезнаен) да не ја користи својата моќ за да влијае на човечките одлуки,[1]
Во етиката, овој концепт е основата без која човекот не може да биде одговорен за своите постапки,[2]
Во науката, идејата за слободна волја подразбира слобода на мислата, според тоа, на умот, во однос на каузалноста на научните закони.[3][4]
Човечкото дејствување според слободната волја има свое место и во правото, каде што овој концепт е вграден во законодавството (индивидуална одговорност, независно донесување судски одлуки).[5]
Слободната волја е тесно поврзана со концептите на морална одговорност, пофалба, вина, грев и други судови кои можат да се применат исклучиво на дејствија кои се резултат на слободната волја. Постојат многу различни мислења кои ги разгледуваат влијанијата врз слободната волја, односно вистинската можност за донесување слободни одлуки.
Наведениот детерминизам сугерира дека е можен само еден тек на настаните, што не е во согласност со постоењето на слободна волја. Овој проблем бил истакнат од филозофите од Стара Грција и тој останува во жариштето на филозофските расправи и денес.
Спротивно на тоа, компатибилизмот се издвојува со ставот дека слободната волја е компатибилна со детерминизмот. Исто така, постојат мислења кои наведуваат дека детерминизмот е неопходен за слободна волја, тврдејќи дека секој избор претпоставува претпочитање на еден начин на дејствување пред друг, каде што се важни претпоставките за последиците од текот на дејствувањето.[6]
Слободната волја е состојба во која мислите и однесувањето на човекот се определуваат од сопствената волја, а не од надворешни чинители.
Кога каменот што паѓа би имал свест, ќе се смета дека неговиот пад е резултат на неговата слободна волја.
Ппоимот слободнат волја е оспорува од филозофска, психолошка и социјална гледна точка, особено во контекст на самоуништувачки или други дејства кои можат да предизвикаат каква било штета на самиот себе, другите лица, групи, институции или социјална заедница. Психолошки, слободната волја е разбирлива во контекст на донесување и извршување на автономни определби за дејствување и преземање одговорност за последиците од она што е направено.
Само неинтелигентен дух прави избор во животот… Вистински интелигентен човек не може да има избор, бидејќи неговиот дух може да биде свесен само за она што е вистина, и затоа може само да одлучи за патот на вистината. Изборот за него е едноставно невозможен. Само неразумниот дух има слободна волја.[8]
—Кришнамурти
Според томистичката традиција, слободата на волјата е човечка сопственост со која тој е господар на своите постапки, а потекнува од тоа што човекот одлучува за алтернативи врз основа на неговото рационално сознание [9] .
Темелните прашања се дали имаме контрола врз нашите постапки и ако има, каква контрола и до кој степен може да се врши. Овие прашања се пред раните грчки стоици (на пример Хризип), а некои современи филозофи жалат поради недостатокот на напредок во текот на сите овие милениуми.[10][11]
Од друга страна, луѓето имаат силно чувство за слобода, што ги наведува да веруваат дека имаат слободна волја.[12][13] Сепак, треба да се има на ум дека интуитивното чувство на слободна волја може да биде погрешно.[14][15]
Тешко е да се усогласi интуитивната евиденција дека свесните одлуки се причинско ефективни со гледиште дека физичкиот свет може да се смета за совршено подложен на физичките закони.[16] Конфликтот помеѓу интуитивното чувство на слобода и природните закони настанува кога се манифестира или причинско затворање или физички детерминизам (номолошки детерминизам). При причинското затворање, ниту еден физички настан нема причина надвор од физичкиот домен, а во физичкиот детерминизам, иднината е целосно одредена од претходните настани (причина и последица).
Загатката за помирување на слободната волја со детерминистичкиот семир е позната како проблем на слободна волја, или понекогаш се нарекува дилема на детерминизмот.[17] Оваа дилема води и до морални дилеми: прашањето како да се припише одговорност за дејствијата ако тие се целосно предизвикани од претходни настани.[18]
Компатибилистите тврдат дека самата ментална стварност не е причинско ефективна.[19][20] Класичните компатибилисти се соочиле со дилемата за слободната волја тврдејќи дека слободната волја е делотворна сè додека личноста не е надворешно ограничена или под принуда.[21] Современите компатибилисти прават разлика помеѓу слободата на волјата и слободата на дејствување, со други зборови, тие ја одделуваат слободата на изворот од слободата на дејствување во склад со него.[22] Со оглед на тоа што сите луѓе доживуваат чувство на слободна волја, некои современи компатибилисти веруваат дека е неопходно да се прилагодат на таа интуиција.[23][24] Компатибилистите често ја поврзуваат слободната волја со способноста за донесување рационални одлуки.
Поинаков пристап кон дилемата е оној што го заговараат некомпатибилистите, имено, ако светот е детерминистички, тогаш нашето чувство за слобода да избере акција е едноставно илузија. Метафизичкиот либертаријанизам е облик на некомпатибилизам што тврди дека детерминизмот е лажен и дека слободната волја е можна (дека барем некои луѓе имаат слободна волја).[25] Ова гледиште е поврзано со нематеријалистички конструкции,[14] вклучувајќи го и традиционалниот дуализам, како и модели кои поддржуваат повеќе минимални критериуми; како што е способноста за свесно вето на акцијата или на конкурентските желби.[26][27] Сепак, дури и со физичкиот недитерминизам, се изнесени аргументи против либертаријанизмот бидејќи е тешко да се одреди местото на потекло (одговорност за „слободни“ недетерминистички избори).
Слободната волја претежно се третира во смисла на физички детерминизам во строга смисла на номолошкиот детерминизам, иако другите облици на детерминизам се исто така релевантни за слободната волја.[28] На пример, логичкиот и теолошкиот детерминизам го предизвикуваат метафизичкиот либертаријанизам со идеи дека судбината и биолошкиот, културниот и психолошкиот детерминизам го хранат развојот на компатибилистички модели. Може дури и да се образуваат одделни класи на компатибилност и некомпатибилност за да ги претставуваат.[29]
Shariff, Azim F.; Schooler, Jonathan; Vohs, Kathleen D. (2008). „The hazards of claiming to have solved the hard problem of free will“. Во Baer, John; Kaufman, James C.; Baumeister, Roy F. (уред.). Are We Free? Psychology and Free Will. Oxford University Press. стр.183, 190–93. ISBN978-0-19-518963-6.
Clark, TW (1999). „Fear of mechanism: A compatibilist critique of The Volitional Brain“. Journal of Consciousness Studies. 6 (8–9): 279–93. Feelings or intuitions per se never count as self-evident proof of anything. Quoted by Shariff, Schooler & Vohs: The hazards of claiming to have solved the hard problem of free will For full text on line see this
Bargh, John A. (2007-11-16). „Free will is un-natural“(PDF). Архивирано од изворникот(PDF) на 3 септември 2012. Посетено на 21 август 2012. Are behaviors, judgments, and other higher mental processes the product of free conscious choices, as influenced by internal psychological states (motives, preferences, etc.), or are those higher mental processes determined by those states? Also found in Bargh, John A. (2008). „Chapter 7: Free will is un-natural“. Во Baer, John; Kaufman, James C.; Baumeister, Roy F. (уред.). Are We Free? Psychology and Free Will. Oxford University Press. стр.128. ISBN978-0-19-518963-6.
Strawson, Galen (2011) [1998]. „Free will. In E. Craig (Ed.)“. Routledge encyclopedia of philosophy. London: Routledge. Архивирано од изворникот на 26 август 2012. Посетено на 12 декември 2012.
O'Connor, Timothy (29 октомври 2010). Zalta, Edward N. (уред.). „Free Will“. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2011 Edition). Посетено на 15 јануари 2013.
Freeman, Walter J. (2000). How Brains Make Up Their Minds. Columbia University Press. стр.5. ISBN978-0-231-12008-1. Instead of postulating a universal law of causality and then having to deny the possibility of choice, we start with the premise that freedom of choice exists, and then we seek to explain causality as a property of brains.CS1-одржување: ref=harv (link)
Greene, Joshua; Cohen, Jonathan (2011). „For the law, neuroscience changes nothing and everything“. Во Illes, Judy; Sahakian, Barbara J. (уред.). Oxford Handbook of Neuroethics. Oxford University Press. ISBN978-0-19-162091-1. Free will, compatibilists argue, is here to stay, and the challenge for science is to figure out exactly how it works and not to peddle silly arguments that deny the undeniable (Dennett 2003)CS1-одржување: ref=harv (link) referring to a critique of Libet's experiments by Dennett, DC (2003). „The self as a responding and responsible artifact“(PDF). Annals of the New York Academy of Sciences. 1001: 39–50. doi:10.1196/annals.1279.003.
Shariff, Azim F.; Schooler, Jonathan; Vohs, Kathleen D. (2008). „Chapter 9: The hazards of claiming to have solved the hard problem of free will“. Во Baer, John; Kaufman, James C.; Baumeister, Roy F. (уред.). Are We Free? Psychology and Free Will. Oxford University Press. стр.193. ISBN978-0-19-518963-6.CS1-одржување: ref=harv (link)
Shariff, Azim F.; Schooler, Jonathan; Vohs, Kathleen D. (2008). „The hazards of claiming to have solved the hard problem of free will“. Во Baer, John; Kaufman, James C.; Baumeister, Roy F. (уред.). Are We Free? Psychology and Free Will. Oxford University Press. стр.183, 190–93. ISBN978-0-19-518963-6.CS1-одржување: ref=harv (link)
Kane, Robert; Fischer, John Martin; Pereboom, Derk; Vargas, Manuel (2007). Four Views on Free Will (Libertarianism). Oxford UK: Blackwell Publishing. стр.39. ISBN978-1-4051-3486-6.CS1-одржување: ref=harv (link)
Caruso, Gregg D. (2012). Free Will and Consciousness: A Determinist Account of the Illusion of Free Will. Lexington Books. стр.8. ISBN978-0-7391-7136-3. One of the strongest supports for the free choice thesis is the unmistakable intuition of virtually every human being that he is free to make the choices he does and that the deliberations leading to those choices are also free flowing..CS1-одржување: ref=harv (link)
Searle, John R. (2013). „The problem of free will“. Freedom and Neurobiology: Reflections on Free Will, Language, and Political Power. Columbia University Press. стр.37. ISBN9780231510554. The persistence of the traditional free will problem in philosophy seems to me something of a scandal. After all these centuries...it does not seem to me that we have made very much progress.CS1-одржување: ref=harv (link)
Nagel, Thomas (1989). „Freedom“. The View From Nowhere. Oxford University Press. стр.112. ISBN9780195056440. Nothing that might be a solution has yet been described. This is not a case where there are several possible candidate solutions and we don't know which is correct. It is a case where nothing believable has (to my knowledge) been proposed.CS1-одржување: ref=harv (link)
Himma, Kenneth Eimar (2004). Law, Morality, and Legal Positivism. Franz Steiner Verlag. ISBN978-3515085137.CS1-одржување: ref=harv (link)
Tubić, Risto (1974). Enciklopedijski riječnik marskističkih pojmova. Sarajevo: IP Veselin Masleša.CS1-одржување: ref=harv (link)
Hawking, Stephen, and Mlodinow, Leonard, The Grand Design, New York, Bantam Books, 2010.
Bischof, Michael H. (2004). Kann ein Konzept der Willensfreiheit auf das Prinzip der alternativen Möglichkeiten verzichten? Harry G. Frankfurts Kritik am Prinzip der alternativen Möglichkeiten (PAP). In: Zeitschrift für philosophische Forschung (ZphF), Heft 4.
Dennett, Daniel C. (2003). Freedom Evolves. New York: Viking Press. ISBN978-0-670-03186-3.CS1-одржување: ref=harv (link)
Epstein J. M. (1999). Agent Based Models and Generative Social Science. Complexity, IV (5).
Gazzaniga, M. & Steven, M. S. Free Will in the 21st Century: A Discussion of Neuroscience and Law, in Garland, B. (ed.) Neuroscience and the Law: Brain, Mind and the Scales of Justice, New York. Предлошка:Page1
Goodenough, O. R. (2004). „Responsibility and punishment“. Philosophical Transactions of the Royal Society B. 359 (1451): 1805–09. doi:10.1098/rstb.2004.1548.
Libet, Benjamin; Anthony Freeman; and Keith Sutherland, eds. (1999). The Volitional Brain: Towards a Neuroscience of Free Will. Exeter, UK: Imprint Academic. Collected essays by scientists and philosophers.
Muhm, Myriam (2004). Abolito il libero arbitrio – Colloquio con Wolf Singer. L'Espresso 19.08.2004 larchivio.org
Nowak A., Vallacher R. R., Tesser A., Borkowski W. (2000). Society of Self: The emergence of collective properties in self-structure. Psychological Review. 107
Schopenhauer, Arthur (1839). On the Freedom of the Will. Oxford: Basil Blackwel. ISBN978-0-631-14552-3.CS1-одржување: ref=harv (link)
Van Inwagen, Peter (1986). An Essay on Free Will. New York: Oxford University Pres. ISBN978-0-19-824924-5.CS1-одржување: ref=harv (link)
Velmans, Max (2003). How Could Conscious Experiences Affect Brains?. Exeter: Imprint Academic. ISBN978-0-907845-39-3.CS1-одржување: ref=harv (link)
Dick Swaab, Wij Zijn Ons Brein, Publishing Centre. Слободна волја
Wegner, D. (2002). The Illusion of Conscious Will. Cambridge: Bradford Books
Williams, Clifford (1980). Free Will and Determinism: A Dialogue. Indianapolis: Hackett Publishing Company
Baer, John; Kaufman, James C.; Baumeister, Roy F. (2008). Are We Free? Psychology and Free Will. Oxford University Press. New York. ISBN978-0-19-518963-6.CS1-одржување: ref=harv (link)
Zippelius, Reinhold (2011). Rechtsphilosophie. § 25. 6th ed., Munich: C. H. Bec. ISBN978-3-406-61191-9.CS1-одржување: место (link) CS1-одржување: ref=harv (link)
George Musser, "Is the Cosmos Random? (Einstein's assertion that God does not play dice with the universe has been misinterpreted)", Scientific American, vol. 313, no. 3 (September 2015). pp.88–93.
Судбина, слобода и невронаука - дебата за тоа дали слободната волја е илузија и однапред одредена од Институтот за уметност и идеи, во која учествуваат неврологот од Оксфорд Најеф Ал Родан, психијатарот и радиодифузер Марк Салтер и филозофот од ЛСЕ Кристина Мушолт.
