From Wikipedia, the free encyclopedia
Панонски Русини (русински: Русини), познати и како панонски Руснаци (русински: Руснаци), и порано познати како југословенски Русини (за време на постоењето на поранешна Југославија), ― етнички Русини од јужните региони на Панонската Низина (оттука името Панонски Русини). Нивните заедници се наоѓаат главно во Војводина, Србија и Славонија, Хрватска. Во двете земји тие се службено признати како народносно малцинство и имаат неколку малцински установи и организации.[1][2]
Вкупен број | |
---|---|
16,583 (2011) | |
Подрачја со значајно население | |
Србија | 14,246 (2011) |
Хрватска | 2,337 (2011) |
Јазици | |
Панонскорусински | |
Вероисповед | |
Источен католицизам Православие | |
Сродни народи | |
Словаци, други Источни Словени особено Украинци, Бојки, Хуцули, Лемки, и другите Русини |
Во некои несловенски јазици, тие понекогаш се нарекувани и со одредени архаични егзоними, како што се Панонски Рутенци,[3] но тие поими не се користени во мајчиниот русински јазик.[4] Ваквите поими се исто така непрецизни, бидејќи рутенските и сродните егзоними имаат неколку пошироки значења, како во однос на нивната историска употреба, така и во однос на етнички опфат, кои опфаќаат различни источнословенски групи.[5][6]
Географската „панонски“ придавка е користена како неутрален поим за погодност, бидејќи претходниот географски етноним („југословенски“ Русини) станал значително намален во обем по распадот на СФРЈ (1991-1992),[7] и исто така застарен кога намалената СР Југославија го сменила името во Србија и Црна Гора (2003).
Панонските Русини се потомци на преселничките заедници од 18-тиот век, кои дошле од североисточните (карпатски) региони[8] населени и денес со други групи (карпатски) Русини, кои живеат во југозападна Украина, североисточна Словачка, југоисточна Полска, северна Романија, и североисточна Унгарија.[9]
Во текот на 18 век, државните власти на Хабсбуршката Монархија започнале неколку програми за повторно населување и колонизација на различни региони кои неодамна биле ослободени од отоманската власт. Од 1745 г., групи Русини од североисточните карпатски региони на Кралството Унгарија (источните делови на современа Словачка и Карпатите на современа Украина) почнале да се селат кон јужните региони, вклучувајќи ги Бачка, Срем и Славонија. Првата група се населила во селото Кула во Бачка (денешна Србија), како што е потврдено од пописот од 1746 година.[10][11]
Во текот на следните години, постапката на русинска колонизација бил интензивиран, а на 17 јануари 1751 година, регионалниот управител на Бачка, Франц Јозеф фон Редл потпишал договор со Михајло Мункачи од селото Червеново, во Округот Берег, со кој се дозволува доаѓањето на 200 русински семејства од североисточниот унгарски регион познат како Горница (русински: Горнїца) до село Крстур (русински: Керестур) во Бачка. Истиот управител потпишал друг договор на 15 мај 1763 година со Петро Киш од Крстур, со кој било дозволено пристигнувањето на 150 русински семејства од „Горната земја“ во селото Куцура (русински: Коцур) во Бачка. Двата договори, од 1751 и 1763 година, содржеле посебни клаузули, со кои се барало русинските колонисти во однос на нивната религиозна припадност да бидат источни католици.[12]
Како што растело населението, многу семејства од Крстур и Куцура се преселиле во градот Нови Сад во 1766 и 1767 година. Пописот од 1767 година за целиот Округ Бач-Бодрог (кој тогаш бил дел од Хабсбуршката Монархија, а денес го опфаќа регионот Бачка во Србија и Унгарија) покажува околу 2.000 Русини. Подоцна, Русини се населиле во Шид и Вајска, а на почетокот на 19 век во Вуковар и Илок. Во Петровци, Русините почнале да се населуваат во 1833 година, а подоцна во Бачинци во 1834 година.[13]
По распаѓањето на Австроунгарија (1918), јужните панонски региони станале дел од новосоздаденото Кралство на Србите, Хрватите и Словенците, познато од 1929 година како Кралство Југославија. Бидејќи било јужнословенска земја, положбата на различните словенски малцинства (вклучувајќи ги и месните Русини) била значително подобрена, особено на полето на нивниот културен развој и основното образование. За време на меѓувоениот период (1918–1941), биле основани неколку русински културни организации и периодични публикации.[14][15]
По Втората светска војна, во ФНРЈ/СФРЈ, Русините биле службено признати како посебно народносно малцинство, а нивниот правен статус бил регулиран во југословенските сојузни единици Србија и Хрватска. Во Уставот на Србија, кој бил усвоен на 9 април 1963 година, Русините биле назначени како едно од седумте (експлицитно именувани) национални малцинства (член 82),[16][17] и истата одредба била вметната во Статутот на Војводина (автономна покраина во Србија) која била усвоена истата година (членови 32-37). Понатаму, Уставниот закон од 21 февруари 1969 година ја регулирал положбата на русинскиот јазик како еден од петте службени јазици во Војводина (член 67).[18]
И покрај тоа што уставното и законското признавање на русинското малцинство и неговиот јазик во Војводина (Србија) е постигнато веќе во 1963/1969 година, некои автори ги превидиле тие случувања, а исто така тврдат (упорно, во неколку дела) дека дошло до такво признавање подоцна во 1974 година,[19][20][21][22][23][24][25] со што се открива недостатокот на основни знаења за еволуцијата на правата на Русините во поранешна Југославија. Тие рани случувања (1963/1969) се исто така изоставени од некои научни анализи кои се експлицитно посветени на правниот статус на Русините во Војводина.[26][27]
Во истиот период, русинското малцинство било признаено и во југословенската сојузна единица Хрватска, со Уставниот амандман IV, усвоен во 1972 година.[28] Таа одредба била потврдена со новиот Устав на Хрватска, усвоен во 1974 година (член 137), кој ги признава не само месните Русини, туку и месните Украинци, со што ги означува како посебни и посебни национални малцинства.[29]
Во однос на нивниот културен развој во СФРЈ, Русините имале повеќе установи и организации. Веќе во 1945 година, издавачка установа, наречена Русинско слово (русински: Руске слово) било основано во Нови Сад. Установата станала главно средиште за објавување на весници на русински, книжевни дела и училишни учебници. Истата година била отворена гимназијата на русински јазик во Руски Крстур. Во 1970 година, The Друштвото за русински јазик и книжевност (русински: Дружтво за руски язик и литературу) било основана во Нови Сад. Од 1972 година, на Филозофскиот факултет ( Универзитет во Нови Сад), започнале русинските студии и Катедрата за русински јазик и литература (русински: Катедра за руски язик и литературу) била основана во 1983 година.[30][31]
По распадот на СФРЈ (1991–1992), нејзините наследнички држави продолжиле да ги признаваат Русините како посебно народносно малцинство. Во Хрватска, тие се службено признати (според уставните одредби од 1997 година) како автохтоно народносно малцинство и како такви, тие избираат посебен претставник во хрватското Собрание, заеднички со членовите на единаесет други народносни малцинства.[32]
Во Србија, признавањето на русинското малцинство и неговиот јазик било потврдено со покраинските статути на Војводина (2009, 2014). Од 2002 година, Русините во Србија имаат свое автономно избрано претставничко тело, Националниот совет на русинското национално малцинство (русински: Национални совит рускей националней меншини), со седиште во Руски Крстур (најголемото русинско населено место во Србија). На Филозофскиот факултет при Универзитетот во Нови Сад, студиите за русински јазик биле проширени во 2002 година, а Катедрата за русинистика (русински: Одсек за русинистику) била воспоставена. Во 2008 година, Институтот за култура на Русините во Војводина (русински: Завод за културу войводянских Руснацох) бил основан, со седиште во Нови Сад.[33][34]
Русините во современите држави Србија и Хрватска претежно живеат во автономната покраина Војводина (Србија) и во регионот на Славонија (Хрватска). Пописот од 1991 година во тие региони (тогаш во рамките на поранешна Југославија) покажува околу 25.000 Русини. Во моментов, бројот на Русини се намалува и се проценува на околу 15.000. Главната причина за тоа е економската преселба, бидејќи сè поголемиот број Русини се одлучуваат да се преселат во западните земји, особено во Канада.[35]
Во Србија има 14.246 изјаснети етнички Русини (попис 2011 година). Во однос на верската припадност, 94,91% се изјасниле како христијани (75,43% католици, 18,53% православни, 0,7% протестанти).[36]
Селото Руски Крстур во Општина Кула е културно средиште на Русините во Србија. Други села со русинско мнозинство се Кучура во Општина Врбас и Бикиќ До во Општина Шид. Има значителна концентрација на Русини во Нови Сад, каде што во 1820 година започнала изградбата на грчкокатоличката парохиска црква „Св. Петар и Павле“, а потоа била завршена во 1834/1837 година.
Во Славонија (Хрватска) има русински заедници, кои образуваат мнозинство во селото Петровци, Општина Богдановци, во Вуковарско-сремската Жупанија.
Русините во Србија и Хрватска сметаат дека нивната јазична разновидност, позната како панонскорусински, е една од четирите стандардизирани верзии на русинскиот јазик,[37] додека некои лингвисти исто така го класифицираат како микројазик. Тие користат стандардизирана верзија на русинската кирилица.[38]
Русинскиот е еден од шесте службени јазици на покраинската администрација во Војводина, додека во Хрватска службено е користен во две населени места.[39]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.