From Wikipedia, the free encyclopedia
Розетен прозорец или розета (се употребува и катерински прозорец) — поим во архитектурата, кој се објаснува како кружен прозорец, вграден во црквите изградени во готски стил, кој обично е поделен со шпросни или орнамент. Поимот „розетен прозорец“ не се употребувал пред 17. век, а според Оксфордскиот речник на англискиот јазик, потекнува од англискиот збор rose, со значење роза.[1]
Поимот „прозорец-тркало“, исто така се употребува, но најчесто за оние прозорци кои се поделени со едноставни пречки, кои се оковани и ротираат во средината на прозорецот, додека пак „розетниот прозорец“ се однесува на оние прозорци, кои имаат посложена градба и кои по својот изглед наликуваат на роза со многу ливчиња. Кружниот прозорец без орнамент, којшто е карактеристичен за многу цркви во Италија е познат како окуларен прозорец.
Розетните прозорци се делумна одлика на готската архитектура и може да се забележат во сите големи катедрали во северна Франција, изградени во готски стил. Се смета дека потеклотона овие видови на прозорци е постаро, па розетните прозорци може да се најдат во различна форма во средновековните градби. Сепак, улогата во христијанските цркви на розите се намалила, но идејата за изградба на цркви со рози повторно оживеала во 19. век, со развојот на неоготската архитектура. Оттогаш, розите станале популарни и биле вградувани во многу цркви во светот.
Потеклото на розетниот прозорец е во римскиот окулус (латински: oculus). Ваков кружен отвор имал и римскиот Пантеон, а целта за неговото вметнување било создавањето на извор на светлина и свеж воздух во затворената градба.
Во ранохристијанската и во византиската архитектура, постојат примери на употребата на вакви кружни отвори при изградбата на храмовите. Тие обично биле вградувани околу барабанот од градбата, каков што е случајот со Базиликата на Светиот Гроб во Ерусалим или во фронтонот како калкански прозорци, што е случај со црквата Сант Ањезе фуори ле мура во Рим и со катедралата Санта Марија Асунта.[2]
Во еден прозорец, кој се наоѓа во Венеција, а потекнува од 8. век, може да се забележи резба на неколку позадини, кои наликуваат на орнаменти, а врз кои се наоѓаат три окуларни прозорци. Во периодот од 6. до 8. век, познато е и дека постоеле издупчени полукружни прозорци, какви што подоцна биле карактеристични во Византија.[3]
Малите кружни прозорци, како оние во црквите Санта Ањезе фуори ле мура и Санта Марија Асунта, како и застаклените и украсени вдлабнатини продолжиле да се употребуваат при изградбата на црквите во Италија, со што стекнале голема популарност во идната романска архитектура.
Друг важен фактор за популарноста и развојот на овој архитектонски елемент посочил германскиот историчар на уметност Ото фон Симсон, којшто сметал дека розетните прозорци потекнуваат од шесте припоени осумаголни форми на омејадската, изградена во Јордан во периодот на 740-тите. Според неговата теорија, Крстоносците го позајмиле дизајнот на прозорецот и со мали измени го вовеле во изградбата на црквите во Европа.
Розетните прозорци се наречени и Катерински прозорци, по светата Катерина Александриска, која била осудена на смрт со набодување на тркало со колец. Кога го допрела тркалото, тоа се скршило.
Во Шпанија има неколку цркви на кои е забележливо присуството на некои форми на орнамент. Овие цркви се наоѓаат во близина на градот Овиедо, а биле изградени во 9. и 10. век и се едни од првите градби надвор од територијата на Византија, во кои бил вклучен овој елемент. Обликот наликува на мотивите, коишто се најдени на визнтиските резби на мермерни саркофази, свештенчки говорници, како и украсите на прозорците на градбите во Равена и Цариград.
Црквата Сан Педро има правоаголен прозорец и е украсен со два круга кои се пресекуваат. Горниот круг содржи крст, чиишто краци се пресечени од линиите на круговите.
Во црквата Сан Мигел де Лиљо се наоѓа можеби најраниот пример на окуларен прозорец со орнамент. Црквата има неколку такви прозорци со различна големина, кои се украсени со крст, со што се појавува порабена форма на цвет, што ја најавува појавата на прозорците во облик на тркало, но и оние во облик на роза.
Кружните прозорци и кружните вдлабнатини станале карактеристични елементи на многу романски цркви и архитектури, пред сè изградени во Германија и Италија, каде што стилот постоел подолг временски период, надминувајќи го развојот на готската архитектура во Франција.
Во Германија, Вормскиот дворец има прозорци со облик на тркало, кои се наоѓаат на краевите од бродовите, како калкански прозорци, нешто слично како ранохристијанската базилика Санта Ањезе во Рим. Западниот апсиден завршеток има централен прозорец со облик на тркало со помали окуларни прозорци. Шпајерската катедрала има прозорец со облик на тркало, којшто е вграден во квадратен дел од фасадата.
Црквата на апостолите во Келн е украсена со окуларни и издолжени прозорци, кои формираат декорација на фронтонот, а посебно на „ренишкиот шлем“. Осумаголната купола содржи прстен со окуларни прозорци од двете страни.[3]
Во Тшебич, Чешка се наоѓа базиликата Свети Прокопиј, која е изградена во 12. и 13. век. На апсидата од црквата се наоѓаат прозорци, коишто се многу слични на оние од Вормскиот дворец, но во оваа градба, отворите се исполнети со орнамент во готска форма, којшто јасно го означува влијанието на новиот стил.
Во Италија, употребата на кружни мотиви во различни форми била неизбежен елемент на фасадите од црквите. Појавата на овие мотиви се појавува на ранохристијанските уметност, романските, готските, ренесансните и барокните цркви. Познат пример се големите кругови на полихромираниот мермер, којшто го дополнува централниот прозорец на фасадата од црквата Санта Марија Новела во Фиренца.[4] Окуларните прозорци, исто така буиле вградувани на барабаните, кои биле градени како помошни елементи на куполите и како светла во осумаголните крстилници, како онаа во Кремона.
Романски фасади со окуларни прозорци имаат црквите: Сан Миниато ал Монте во Фиренца (изградена во 11. век), Сан Микеле во Павија (изградена околу 1117) и Пистојската катедрала во Пистоја (изградена околу 1150). Како што големината на прозорците се зголемувала во подоцнежниот романски период, прозорците-тркала станале стандард, кој започнал да се применува. Тоа се потврдува со црквата Сан Цено Маџоре во Верона и катедралата во Монца.[3]
На романската фасада на катедралата Сполето има изобилство од вдлабнати и орнаментни окуларни прозорци, коишто го обиколуваат розетниот прозорец, вметнат на квадратна позадина од мозаик од 1207 година.
Во Англија, постојат пет романски тркалезни прозорци, анајпознати се оние во црквите во Барфрестон и дворецот Хедингам.
Преминувањето на романскиот стил во готски, најмногу е проследено во градбите во Франција. Карактеристичен приемр е базиликата Сен-Дени во северен Париз, во чија изградба во периодот од 1130 до 1134, Сугериј вметнал карактеристични готски елементи, а со тоа навестувајќи го развојот на готскиот архитектонски стил.[5]
Розетниот прозорец, кој Сугериј го вметнал во фасадата на базиликата Сен-Дени, веројатно е навестување на многу други кружни прозорци од градбите, изградени во романски стил, како што се црквите во Англија, базиликата Свети Прокопиј во Требиц, катедралата Сполето и фасадата на Шпајерска катедрала.
Сугериевиот прозорец не бил забележително готски. Тој повеќе ја нема оригиналната форма, а во средината на 19. век, во еден цртеж на Ежен Виоле ле Дук миоже да се забележи дека прозорецот имал многу голем окуларен простор во центаерот, стаклото било заштитено со железен прстен и обиколено со едноставни полукружни додатоци, кои биле отсечени од камената површина, со примена на техниката, позната како „орнаментна чинија“. Денес, прозорецот содржи готски орнамент, кој веројатно бил додаден од страна на Виоле ле Дук, кој бил загрижен поради отсуството на стабилност на целата фасада и кој ги обнобил кулите, откако една од нив ненадејно паднала.
Заедно со едноставните прозорци-тркала од доцниот нормански период во Англија, Германија и Италија, многу од прозорците од доцниот 12. век, сè уште опстојува прозорецот на Шартрската катедрала. Овој забележителен елемент содржи големо рондо во центарот, со блескави спици од прозорецот-тркало, обиколен со прстен во техниката „рамен орнамент“ и кој содржи помали светилки и фестонирани граничници. Прозорецот, опишувајќи го Страшниот суд, ја содржи оригиналната шема на застаклување, а од стаклото на прозорецот, голем дел е останато од оригиналното во 1215, иако постоела потенцијална опасност за време на Втората светска војна.[6]
По примерот на западниот прозорец на Шртрската катедрала, биле создадени прозорците на Колегијалната богородична црква во Мант и фасадата на Ланската катедрала, којашто содржи розетни прозорци на источната страна и на страничните краеви. Овие прозорци содржат големи светилки, распоредени на орнамент во полукружна форма, што наликува на листови кои се пресекуваат.
Централниот прозорец на познатата готска фасада на Богородичната црква во Париз е во готски стил, со шпросни на обете страни, коишто зрачат со одблесокот од централното рондо, при што секоја оделно ја прекинува соодветната арка. Овој прозорец бил завршен во 1225 година, што претставувало шема за многу други розетни прозорци, вклучувајќи ги и страничните прозорци на базиликата Сен-Дени и џиновските и сложени прозорци на јужната страна од Богородичната црква во Париз.[7]
Во Шартрската катедрала, страничните рози се вметнати во истиот стил, како и оригиналната роза од 12. век, со што се развива темата на контрастни форми. Јужната роза ги соединува тркалото со круговите и полукруговите, додека северната роза воведува квадратни светилки, коишто ротираат околу центарот и се поставени под различни агли, со што создаваат калеидоскопски ефект со голема енергија.[8]
Големината на розетниот прозорец, започнала постепено да се зголемува во однос на големината на прозорецот на Шартрската катедрала, што било резултат на развојот на разлилните стилови во готската архитектура. Во средината на 13. век, розата ги достигнала најголемите димензии. Тоа биле розите вметнато во Базиликата Сен-Дени и Богородичната црква во Париз.
Во фасадите на најголемиот број готски цркви во Франција, розата се вметнувала под арката. Таков е случајот со Богородилната црква во Париз, Шартрсдката катедрала, Базиликата Сен-Дени и Колегијалната богородична црква во Мант. Следен чекор во употребата на овој елемент во готскиот стил е неговото вметнување под работ на арката, како што било направено при изградбата на Ремската катедрала (1230). Оваа форма произлегла од унипштената црква Свети Никајс, која исто така се наоѓала во Ремс.
Розетниот прозорец често се вметнувал над цела низа од вертикално поставени светилки, при што неговиот врв и помалите сводови меѓу розата и понискиот ред биле исполнети со помали светилки во форма на роза, што е случај со страничните бродови на Базиликата Сен-Дени и Богородичната црква во Париз.
Последен чекор во развојот на готскиот стил било вметнувањето на розата во редот на пониските светилки и надвисувајќи ја со светилки, со што розата го зазела централното место на целиот прозорец, покривајќи го целиот крај на страничните бродови, што е случај со Руанската и Бовската катедрала. Распоредот на елементот од овој тип може да се забележи и на источниот крај од Миланската катедрала.
Розетните прозорци започнале да се вметнуваат на квадратни прозорци, а сводовите биле вдлабнати и исполнети со светилки, што е случај со Богородичната црква во Париз (вметнато околу 1257). Во Италија, повообичаени биле продолжените сводови, кои образуваат скулптури, како што се она на катедралата Сполето и оние на северните странични бродови од Вестминстерската опатија и Стразбуршката катедрала.
Окуларните прозорци може да бидат отворени или полузатворени. Може да бидат застаклени или израбиотени од тенок алабастер. За време на доцниот готски период, многу големи окуларни прозорци биле вообичаени за градбите во Италија. Овие прозорци биле попрепорачливи од орнаментните и биле исполнети со витраж, кој бил изработуван од страна на најпознатите средновековни и ренесансни уметници, меѓу кои е вбројуваат и Дучио, Донатело, Учело и Гиберти.[а][9]
Прозорците со облик на тркала имале едноставни орнаментни спици, коишто зрачеле со одблесокот од централното рондо. Овој елемент бил популарен во времето на романскиот стил, а во Италија и во времето на готскиот стил. Денес, градби со овој елемент може да се најдат низ цела во Европа, но најбројни се во Германија и Италија.[б] Популарноста на прзорците-тркала се зголемила во 19. век, со појавата на неороманската архитектура, па така можно е овој елемент да се забележи во поновите градби, изградени во 19. и 20. век.
Розетните прозорци со вдлабнати отвори, наместо орнаменти се појавиле со напуштањето на романскиот и развојот на новиот готски архитектонски стил. Карактеристични со овој елемент биле градбите во франција, како што е Шартрската катедрала. Овој елемент станал вообичаен и во англиската архитектура од овој период, а карактеристичен пример е прозорецот на северниот страничен брод на Врскаолновата катедрала, познат како „деканско око“. Овие прозорци може да се забележат и во некои градби од 19. век, кога овој елемент за одреден период повторно станал популарен.[10]
Розетните прозорци со орнаметни сочинуваат пресекувачки арки, кои наликуваат на листови од цвет, кругови и квадрати. Оваа форма се појавила во северна Франција, а е забележителна во познатата Ланска катедрала. Формата се проширила и била применувана при изградбата на градбии во Англија и Италија. Овој стил на прозорец е каратеристичен за неоготската архитектура поради сличноста на формата со форма на цвет, а при неговото вметнување се обрнувало особено внимание на јубилејот Нашата господарка на розаријата.
Розетните прозорци се поделени на шпросни, кои зрачат со одблесок од централното рондо. Нивниот дизајн е сложен, при што секоја светилка којашто завршува во соодветна арка често е прошарана со со кружен крст или некои други форми. Голем дел од најголемите розетни прозорци во Франција се од овој вид. Познат пример се розетните пророрци на страничните бродови од базиликата Сен-Дени во Париз. Во Англија, најпознат пример претставува Вестминстерската опатија. Овој стил е раширен низ готските цркви, а бил применуван и во градбите од неоготската архитектура.[в]
Овој стил се одликува со создавање на криви на орнаментот во форма на буквата „Ѕ“, што причинува секоја светилка да свети во „надмен“ облик. Многу прозорци се дизајнирани од прилично правилно обликувани светилки, при што богатството на украсниот дизајн зависи од бројноста на деловите. Познати примери за присуството на овој стил на прозорци се Бовската катедрала и црквата Сент Шапел во Париз.
Некои розетбни прозорци од доцниот готски период се посложени и при нивното вметнување лесто се користат елементи од готскиот стил на неочекуван начин. Одличен пример за тоа е фасадата на Амјенската катедрала. Иако дизајот обично е под влијание на централната точка, тој не може да биде симетричен во однос на секоја оска. Ова може да се забележи во надмените украсени готски прозорци, наречени „бискупски очи“ на Врскаолновата катедрала, на која дизајнот е во форма на две обетки со жито.
Развојот на ренесансната архитектура на правил прекин во готската архитектура и повторно оживување на калсичната. Едноставните окуларни прозорци, повторно започнале да се вметнуваат во градбите во овој стил, како дел од класичниот фронтон[11] или околу куполата на градбата (таков е случајот со капелата Паци во Фиренца).[12]
Во барокната архитектура, забележителна е честата примена ан окуларните прозорци, кои секогаш немаат кружен облик, туку понекогаш се со посложен јајчест облик. Овие прозорци биле украсени со шпросни во многу едноставна форма, но често со нив била додавана и резба. Целта на овие прозорци било суптилното осветлување на внатрешниот простор, без прибегнувањето кон големи прозорци, кои овозможуваат поголема надворешна видливост,. Тие ретко претставуваа доминантен елемент на фасадите од градбите, како што се прозорците во готскиот стил.[г] И покрај тоа, има познати исклучоци, при што карактеристични се излевањето на големо количество светлина на прозорците. Таков е пример е Базиликата Свети Петар во Рим.[13]
Современите кружни прозорци, кои најчесто се од едноставен окуларен вид содржат голем број на современи елементи, како што се апстрактната уметност, илуминатори од брод и незастаклени кружни отвори, карактеристични за ориенталната архитектура.
Во средината на 12. век биле напишани неколку книги, со заедничко име познати како Различни уметности[14], кои се смета дека се дела на презвитеријанецот Теофил. Овие книги претставуваат многу значајно дело, во кое се објаснети голем број занаети и вештини, како и нивната практична примена. Втората книга од циклусот Различни уметности, насловена Уметноста на изработка на стакло содржи приказ на целиот процес на создавање на витраж на прозорец, вклучувајќи ја изградбата на печките и топилниците.
Во својата книга, Теофил посочил потреба од три вида на топилници. Топилница за обработка на стаклото, односно топилница во која стаклото едноставно се топи и обработува. Вториот вид на топилница е позната како „исината топилница“, а во неа стаклото е подложно на жарење и третата служи за проширување на големината на стаклото. Стакларите од 12. век се претпоставува дека стаклото го мешале со тоа што додавале 50% кварц (денес учеството на кварцот е дури 75%).[14]
Важен податок, секако е составот на стаклото. Методот на Теофил ја прикажува, само употребата на песок и пепел од буково дрво. Сепак, Теофил успеал да добие разнобојни стакла, по пат на едноставно менување на времетраењето на обработката на стаклото. Истражувањето покажало дека овие бои се резултат на големата концентрација на магнезиум во пепелта од буково дрво, заедно со железото кое се користело при обработката на стаклото. Тој исто така објаснил како Французите, користејќи ги стаклените садови од „древните пагански градби“ и притоа топејќи ги истите садови со бело стакло, успеале да добијат шарени парчиња стакло.
Средновековните изработувачи на прозорци бил подучувани да изработуваат рамни дрвени табли, доволно големи за на нив да може да се изработат „две секции од секој прзорец“.[14] Таблата била попрашена со варовник, навлажнета и гумирана со платно, со цел да се исполнат отворите и да се овозможи создавање на светлобојна позадина. Потоа, секоја секција од прозорецот била насликувана на таблата, директно со шестари со оловни или калајни врвови. Тогаш, конечниот изглед на прозорецот бил составен од црвен или црн пигмент и го означувал слободниот простор (граничниците) потребен за оловните ками.
Следен чекор била употребата на стаклото. Обично, стаклото со попрашена површина било навлажнувано за да може полесно да се исчисти. Потоа, стаклото било сечено на парчиња во замислениот облик со помош на жежок железен алат.
Пигментот бил дел од орнаментот на прозорецот, пред сè, за да се добијат специфични бои и ефекти (како што се сенчањето и светлоста). Записот бил додаван, на тој начин што површината била покривана со нетранспаретниот пигмент, а пишувањето на буквите во пигменто било со помош на рачката од четката. Откако стаклото било насликано, тогаш пигментот се додавал на стаклото, со помош на негово печење.[14]
Испеченото стакло, тогаш се враќало надвор и се продолжувало според планот. Во понатамошната фаза на изработка, големо значење имале оловните ками меѓу парчињата стакло.
Иако стаклото ја заштитува бојата и убавината на витражот на прозорецот, рамката на орнаментот на прзорецот исто така е важна. Таа ја заштитва целосната шема и го засилува мотивот, претставен на прозорецот. Орнаментот, се разбира е работа на каменорезецот.
Во средновековната архитектура, геометријата и пропорцијата претставувале основа за изградбата на многу цркви. Се сметало дека многу од нив имаат метафизичка важност и окултистичка моќ. Пред сè, од големо значење е бројот на столбови кои ќе ги содржи градбата или односот на нивоата на трифориумот. Како составен елемент на средновеовните градби, особено црквите, розетните прозорци исто така се засноваат на геометријата. Розетните прозорци ја користат геометријата на три нивоа: очевидно, скриено и симболично.[15] Геометријата на очевидно ниво се изразува преку визуелното влијание на розетниот прозорец. Секој простор е дефиниран со помала геометриска слика (детелина, кружен крст, роза или кружен триаголник). На ова ниво на геометрија се додава и изработката на стаклото. На второто ниво на геометрија, односно на нивото на скриена геометрија се определува точната поставеост на сите елементи, кои се составен дел на розетниот прозорец. Скриената геометрија содржи прецизност во оддалеченоста на блескавите елементи или концентрините кругови од центарот. При дефинирањето на симболичката геометрија, посебно се обрнува внимание на бројчената важност на дванаесет различни геометриски слики, кои обично се јавуваат како опис на ризетните прозорци. Секоја од овие геометриски слики, како и некои кои не се вклучени имаат определена симболика. Во продожение се наведени и објаснети неколку од дванаесетте геометриски слики, кои може да се појават на розетните прозорци:
Многу современи автори ги сметаат Јунговата психологија и резтните прозорци за мандала, што претставува „израз на човековите аспирации кон целоста и кохерентноста.“[16] Мандалите постоеле во источната религија и филозофија со векови и во современите размислувања се смета дека розетниот прозорец служи за истата цел. Рпзетниот прозорец работи на повеќе нивоа: духовно, медитивно и емоционално. Истражувањата на Сугериј истакнале колку длабоко емотивниот и духовниот акорд е осветлен со светлосните зраци, кои продираа низ стаклото. Набљудувајќи ги од наставна гледна точка, розетните прозорци се јасно видливи од страна на субјектите, избрани да ги нагласат цветните листови на прозорецот, кои може да се однесуваат на месеците во календарската година, доблестите и слабостите, светителите итн.
На многу сличен начин, како што центарот за источни мандали го опишува светот од „божји“ и доблесен аспект, така и розетниот прозорец го прави истото. Обично, ликот на Исус или ликовите на Исус и Богродица се наоѓаат во централната роза на најголемиот број прзорци. Во источната филозофија има многу начини на коишто може да се достигне божественото и тие се претставени со „портите“ на кардиналските точки на мандала. На ист начин, светците насликани на цветните листови на розетниот прозорец може да се толкуваат како посредници до Христа.
Со едноставно следење на шарите, втиснати на розетниот прозорец може да се обезбеди да се биде спокоен, со т.н. медитивно расположение. Медитацијата е многу погодна за молитва. Иако доведувањето во медитативна или молитвена состојба не може да се објасни директно со розетниот прозорец.
Често се случувало, мотивите кои биле опишувани со сликите на розетните прозорци да имаат одредена важност. Така, најчести мотиви, кои сликовите биле прикажувани биле годишните времиња, месеците, знаците на зодијакот, елементите, доблестите и слабостите, апостолите, светците или ангели.[15] Некои розетни прозорци биле многу специфични со својот мотив. Така на пример, на северниот страничник на бродот на Богородичната црква во Париз се претставени кралевите и пророците од Стариот завет. Мотивот на јужниот прозорец од Бовската катедрала, исто така е специфичен, бидејќи го опишува „Создавањето“, односно „Генезата“, како и делумен опис на „Искушението во рајот“ и „Протерувањето од рајот“. Западниот прозорец од Шартската катедрала го опишува „Страшниот суд“, а истиот мотив е опишан и на розетнито прозорец на Светата капела во Париз.
Покрај симболиката на мотивот, опишан на прозорецот, симболика има и вораспоредот на прозорците. Па, така, кога розетните прозорци се вметнати на завршетоците од страничните бродови, тогаш еден од овие прозорци и е посветен на Богородица Марија. Во современета католичка мисла, розетниот прозорец често се поврзува со Дева Марија, бидејќи според Светиот Бернард од Клерво, еден од нејзините наслови бил насловен „Мистична роза”. И покрај тоа, специфична врска меѓу Богородица марија и розетниот прозорец не постои во средниот век, бидејќи поимот „розетен прозорец“ не постоел, сè до 17. век, време во кое многу малку градби, кои се граделе го содржеле овој елемент. Сепак, во 19. и 20. век, со подемот на неоготската архитектура, витражот станал вообичаен украс на розетниот прозорец и ѝ бил посветен на Дева Марија.[д]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
