Vanim-potoana helenistika

Ny Vanim-potoana helenistika dia mahafaoka ny fotoana teo amin' ny tantaran' ny faritr' i Mediteranea sy ny manodidina taorian' i Grisia Klasika, teo anelanelan' ny nahafatesan' i Aleksandra Lehibe tamin' ny taona 323 tal JK sy ny fahafatesan' i Kleôpatra VII tamin' ny taona 30 tal JK, izay narahin' ny fisandratan' ny Empira Rômanina, araka ny asehon' ny Ady tao Aktioma tamin' ny taona 31 tal JK sy ny fandresen' ny Rômana an' i Ejipta notapahin' ny Ptôlemeôsy tamin' ny taona nanaraka, izay nadrava ny fanjakana helenistika lehibe farany. Ny anaran' io vanim-potoana io dia avy amin' ny teny grika taloha hoe Ἑλλάς / Hellás, izay nekena tsikelikely ho anarana hiatsoana an' i Grisia, izay niavian' ny voambolana ara-tantara hoe helenistika tany am-piandohan' ny taonjato faha-19. Ny teny hoe "helenistika" dia tokony havahana amin' ny hoe "helenika" satria ity farany dia manondro an' i Grisia mihitsy, fa ny voalohany kosa dia mahafaoka ny fizaràn-tany tranainy rehetra tamin' ny vanim-potoana izay teo ambanin' ny fahefan' ny Grika, indrindra fa ny Afovoany Atsinanana nandray ny kolontsaina helenistika, taorian' ny fandresena sy fakàn-tany nataon' i Aleksandra Lehibe.

Ireo fanjakana helenistika tamin' ny taona 301 tany ho any

Taorian' ny fandresena sy fakan' ny Makedôniana ny Empira Akemenida tamin' ny taona 330 tal JK sy ny faharavàny fotoana fohy taorian' izay, dia niorina nanerana an' i Azia Atsimo-Andrefana (Empira Seleokida, Fanjakan' i Pergamôna), Afrika avaratra-atsinanana (Fanjakana Ptôlemaika) ary Azia Atsimo (Fanjakana Grika-Baktriana, Fanjakana Indô-Grika) ny fanjakana helenistika. Izany dia niafara tamin' ny fidiran' ny voanjo grika sy ny fanondranana ny kolontsaina sy ny fiteny grika ho any amin' ireo fanjakana vaovao ireo, izay nivelatra hatrany India ankehitriny. Ireo fanjakana grika vaovao ireo koa dia voataonan' ny kolontsain' ny teratany, ka nanaraka fanao teo an-toerana izay heverina fa mahasoa, ilaina, na mora ampiharina. Ny kolontsaina helenistika àry dia naneho ny fitambaran' ny Tontolo Grika fahiny sy ny an' i Azia Andrefana, Afrika Avaratra-Atsinanana ary Azia Atsimo-Andrefana. Ny vokatr' io fifangaroana io dia nahatonga ny fitenim-paritra grika niorina tamin' ny fiteny atika, izay fantatra amin' ny hoe fiteny grika kôine, izay nanjary fiteny ifandraisan' ny tsy mitovy fiteny (lingua franca) manerana ny tontolo fahiny.

Nandritra ny Vanim-potoana Helenistika dia nahatratra ny fara tampony ny akon' ny kolontsaina grika tany amin' ny faritry ny Ranomasina Mediteranea sy ny manodidina ary tany amin' ny faritra hafa. Ny firoboroboana sy ny fandrosoana eo amin' ny zavakanto, ny literatiora, ny teatra (tantara an-tsehatra), ny maritrano, ny mozika, ny matematika, ny filôzôfia ary ny siansa no mampiavaka io vanim-potoana io. Ny Vanim-potoana Helenistika dia nahita ny fisandratry ny kômedia vaovao, ny tononkalo aleksandrina, ny ezaka fandikan-teny toy ny Septoajinta (na Septanta), sy ny filôzôfia toy ny stôikisma, ny epikorisma (na epikoreanisma), ary ny pirônisma. Ao amin' ny siansa, ny asan' ny mpahay matematika Eoklida sy ny pôlimata Arkimeda dia ohatra lehibe. Ny sary sokitra nandritra io vanim-potoana io dia niavaka noho ny fihetseham-po mahery vaika sy ny hetsika mavitrika, toy ny hita amin' ny asa sokitra toa ny Galatiana miala aina sy ny Venôsin' i Milo. Nipoitra ny endriky ny maritrano helenistika izay nanantitrantitra manokana ny fananganana miezinezina sy haingo fandravahana, araka ny hita amin' ny rafitra toy ny Alitaran' i Pergamôna. Niitatra tamin' ny alalan' ny fifangaroany amin' ny fivavahana maro hafa (sinkretisma) ny tontolon' ny fivavahana grika ka nampiditra andriamanitra vaovao toa an' i Serapisy izy andriamanitra grika-ejiptiana, ny andriamanitra tatsinanana toa an' i Atisy sy i Kibele, ary ny sinkretisma teo amin' ny kolontsaina helenistika sy ny bodisma any Baktria sy India Avaratra Andrefana.

Misara-kevitra ny manam-pahaizana sy ny mpahay tantara amin' ny hoe inona no zava-nitranga manambara ny fiafaran' ny vanim-potoana helenistika. Misy karazany be dia be ny daty natolotra ka anisan' izany ny fandresen' i Rôma farany ny afovoan-tany grika tamin' ny taona 146 tal JK taorian' ny Ady tao Akaia, ny faharesena faran' ny Fanjakana Ptôlemaika tamin' ny Ady tao Aktioma tamin' ny taona 31 tal JK, ny fiafaran' ny fitondran' i Hadriano tamin' ny taona 138, ary ny famindran' ny emperora rômana Kônstantino Lehibe ny renivohitry ny Empira Rômana nankany Kônstantinôpla tamin' ny taona 330. Na dia maneho hevitra akademika maromaro aza ity habetsahan' ny daty atolotra ity, ny daty neken' ny manam-pahaizana dia ny 31/30 tal JK.