Fiteny grika kôine

Ny fiteny grika kôine na fiteny grikan' ny Baiboly dia endriky ny fiteny grika taloha izay nampiasain' ny olona tamin' ny vanim-potoana sy tontolo nanjakan' ny kolontsaina grika (vanim-potoana helenistika) ary nampanarahim-penitra tamin' ny vanim-potoana nampiroborobo ny kolontsaina grika. Tsy ny Grika ihany no nampiasa io fiteny io fa ny hafa firenena izay nandray manontolo na ampahany ny kolontsaina grika na ny olona te hampita ny heviny tamin' ny olona samihafa firenena tamin' izany fotoana izany.

Sombin' ny Epistily faharoa ho an' ny Kôrintiana (2Kôr. 11.33 - 12.9) amin' ny fiteny grika kôine.

Avy amin' ny fitenim-paritra iôniana-atikan' ny fiteny grika, izay nisisihan' ny endrika hafan' ny fiteny grika, ny fiteny grika kôine^[1].

Tamin' io fiteny io no nanoratana bokim-pivavahana maro toy ny boky ao amin' ny Testamenta Vaovao ao amin' ny Baiboly. Fiteny ôfisialin' ny fitantanan-draharaha tamin' izany fotoana izany koa ny fiteny grika kôine tao amin' ny faritra nandray ny kolontsaina grika ka nifaninana tamin' ny fiteny latina izy tamin' izany fotoana izany.

Fiforonan-teny

Ny teny hoe kôine dia avy amin' ny teny grika hoe κοινή / koinế (izay midika hoe "iraisana" na "iombonana"), izay fanafohezana ny andian-teny hoe κοινὴ διάλεκτος / koinề diálektos (izay midika hoe "fitenim-paritra iraisana"). Atao hoe Ελληνιστική Κοινή / Hellênistikê Koiné koa izy amin' ny teny grika.

Tantaran' ny fiteny grika kôine

Ny faritra niteny grika kôine nandritra ny vanim-potoana helenistika (taona 323 - 31 tal. J.K.) * Manga antitra: Niteny grika ny ankamaroan' ny mponina tao amin' ireo faritra ireo. * Manga tanora: Faritra nandray ny kolontsaina grika.

Nivoatra ho fiteny iraisan' ny tafik' i Aleksandra Lehibe ny fiteny grika kôine, satria fitenim-paritra grika maro no nampiasaina talohan' izay.

Tamin' ny fiafaran' ny fanafihana sy fakan' ny Makedôniana tany dia nampiasain' ny olona hatrany Egipta ka hatrany amin' ny sisin-tanin' i India ity fiteny iraisana ity. Nivoatra avy tamin' ny fiteny grika klasika ny fiteny grika kôine. Ny fiteny grikan' ny Andro Antenatenany (taonjato voalohany hatramin' ny taona nanorenan' i Kônstantino I an' i Kônstantinôpôlisy tamin' ny taona 330 taor. J.K.) dia efa fivoaran' ny fiteny grika kôine.

Ny vanim-potoana taorian' ny fiteny grika klasika dia fotoana niforonan' ny fiteny grika kôine sy nivoarany nandritra ny vanim-potoana helenistika sy rômana ao amin' ny tantara grika, hatramin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha.

Fiavian' ny fiteny grika kôine

Tsy fantatra mazava ny fiavian' ny fiteny grika kôine hatramin' ny fotoana voalohandohany nisiany. Nandritra ny vanim-potoana nanjakan' ny kolontsaina grika dia nihevitra ny ankamaroan' ny manam-pahaizana fa vokatry ny fifangaroan' ny fitenim-paritra efatry ny fiteny grika io fiteny io ka izany no iantsoana azy hoe ἡ ἐκ τῶν τεττάρων συνεστῶσα / hê ek tôn tettarôn sunestôsa ("ny fikambanan' ny efatra"). Notohanan' ilay mpahay teny aotrisiana Paul Kretschmer nandritra ny fiantombohan' ny taonjato faha-19 izany fomba fijery izany tao amin' ny boky nosoratany hoe Die Entstehung der Koine (1901), fa ilay Alemàna atao hoe Wilamowitz sy ilay Frantsay atao hoe Antoine Meillet, izay samy niankina tamin' ny singa tsy momba ny fiteny grika atikan' ny fiteny kôine (toy ny σσ asolo ny ττ sy ny ρσ asolo ny ρρ; ohatra: θάλασσα — θάλαττα, ἀρσενικός — ἀρρενικός), dia mihevitra ny fiteny grika kôine ho endriky fiteny grika iônika notsorina. Ny vahaolana farany eken' ny manampahaizana dia ilay nomen' ny mpahay fiteny grika G. N. Hadzidákis, izay nanaporofo fa na dia ny "fikambanan' ny efatra" izay fototra marin-toeran' ny fiteny grika kôine aza dia fiteny grika atika tanteraka. Izany hoe azo heverina ho fiteny grika atika mifangaro singa maro ny fiteny grika kôine, indrindra singa avy amin' ny fiteny grika iônika, nefa misy koa singa avy amin' ny endrika hafan' ny fiteny grika. Mety miovaova arakaraka ny faritra ny fiantraikan' ny fiteny grika kôine tamin' ny singa ara-piteny tsy avy amin' ny fiteny grika atika.

Noho izany dia mety nanana toetra misongadina kokoa noho ny hafa ny endrika maron' ny fiteny grika kôine notenenin' ny vahoaka iôniana any Azia Minora sy any Kiprôsy. Ankoatra izany dia mitovy amin' ny fiteny atika ny fiteny grika kôinen' ny mpanoratra tamin' ny vanim-potoana helenika, ka izany no ilazana azy matetika ho fiteny atika iombonana.

Loharanon-kevitra

Ny manam-pahaizana voalohany nandinika ny fiteny grika kôine tamin' ny vanimpotoana aleksandrina sy amin' izao fotoana izao dia ny filôzôfa izay nanao ny fiteny atika tamin' ny vanim-potoana klasika ho tapiany hanaovany fandinihana ka tsy nandray ny fitenim-paritra hafan' ny fiteny grika. Noheverina ho tsy mendrika hodinihina ny fiteny grika kôine satria be loatra hono ny fahasimbany. Tsy niverenana nodinihina ny maha zava-dehibe ara-tantara sy ara-kaifiteny ny fiteny grika kôine raha tsy tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-19 izay nahitana ny manampahaizana malaza maro nitarika fandinihana mifanesy momba ny fivoaran' ny fiteny grika kôine nandritra ny vanim-potoana helenika sy rômana izay nifanindry taminy.

Maro ny loharano nandinihana ny fiteny grika kôine nefa tsy mitovy ny fahazoana antoka azy ireo. Ny tena misongadina dia ny sora-tsokitra taorian' ny vanim-potoana klasika sy ny taratasy zozoro (papirosy) satria nisy vontoatiny tsy sandoka izy ireo sady azo anaovana fandinihana avy hatrany. Ny loharano iray lehibe hafa dia ny Baiboly jiosy amin' ny fiteny grika, atao hoe Septoajinta. Ity boky ity dia mampita fampianarana amin' ny sarangan' olona ambany ka mampiasa ny endri-piteny niely indrindra tamin' izany fotoana izany. Nisy koa lahatsoratra azo alaina amin' ireo manam-pahaizana tao Atika nandritra ireo vanim-potoana helenika sy rômana ireo. Ireo manam-pahaiana ireo, izay te hiady amin' ny fivoaran' ilay fiteny, dia namoaka lahatsoratra feno ohatra mampitaha ny fiteny grika atika, izay heveriny ho "marina", amin' ny fiteny grika kôine izay ataony hoe "mania". Izao no zavatra nosoratan' i Frinikôsy Arabiôsy (Φρύνιχος Ἀράβιος / Phrynikhos Arabios) tamin' ny taonjato faha-2 taor. J.K.:

• Βασίλισσα οὐδείς τῶν Ἀρχαίων εἶπεν, ἀλλὰ βασίλεια ἢ βασιλίς. / Basilissa oudeis tôn Arkhaiôn eipen, alla basileia hê basilis. ("Basilissa^[2] - ny Ntaolo dia tsy nampiasa izany velively, aleo ny hoe Basileia na Basilis").

• Διωρία ἑσχάτως ἀδόκιμον, ἀντ’αυτοῦ δὲ προθεσμίαν ἐρεῖς / Diôria eskhatôs adokimon, ant autou de prothesmian ereî ("ny hoe Dioria^[3] dia tsy fiteny fa soloy amin' ny hoe prothesmia").

• Πάντοτε μὴ λέγε, ἀλλὰ ἑκάστοτε καὶ διὰ παντός / Pantote mê lege, alla hekastote kai dia pantos ("Aza miteny hoe Pantote^[4] fa hekastote sy dia pantos").

Ny loharano hafa sasany dia azo tamin' ny fahitana isankarazany toy ny sora-tsokitra tamin' ny tavim-bilany tany nataon' ny mpanao hoso-doko malaza, izay ahitana matetika fahadisoana vokatry ny fahalalany tsy tonga lafatra io fiteny io.

Fivoaran' ny fiteny grika kôine avy amin' ny fiteny grika tranainy

Ny feon-teny

Tetezamita ny fiteny grika kôine amin' ny lafiny feon-teny: tamin' ny fiandohany dia saika nitovy tanteraka amin' ny fiteny grika tranainy ny fiteny grika kôine, nefa rehefa taty aoriana dia nihamanakaiky ny fiteny grika ankehitriny izy. Ny fiovana tena lehibe nandritra io vanimpotoana io dia ny fahaverezan' ny halavan' ny zanapeo, ny fanoloanana ny tsindrin-kaavo amin' ny tsindrim-baika ary ny fanoloana ny ankamaroan' ny zanapeo kambana amin' ny zanapeo tokana. Ny fiovana misongadina dia ireto:

Litera	Fanononana grika klasika	Fanononana grika kôine	Fanononana grika ankehitriny
β	[b]	[β]	[v]
γ	[g]	[ɣ], [j] raha alohan' ny [i] sy [ɛ]	[ɣ], [ʝ] alohan' ny [i] sy [ɛ]
δ	[d]	[d]	[ð]
ε	[e]	[ε]	[ε]
ζ	[zd]	[z]	[z]
η	[εː]	[eː]	[i]
θ	[tʰ]	[tʰ]	[θ]
φ	[pʰ]	[ɸ]	[f]
χ	[kʰ]	[kʰ]	[x], [ç] alohan' ny  [i] sy [ɛ]
ο	[o]	[ɔ]	[ɔ]
υ	[y]	[y]	[i]
ω	[ɔː]	[ɔ]	[ɔ]
αι	[ai]	[ε]	[ε]
αυ	[au]	[aβ] alohan’ ny renifeo migoboka, [aɸ] alohan’ ny renifeo tsy migoboka	[av] alohan’ ny renifeo migoboka, [af] alohan’ ny renifeo tsy migoboka
ει	[eː]	[i]	[i]
ευ	[eu]	[εβ] alohan’ ny renifeo migoboka, [εɸ] alohan’ ny renifeo tsy migoboka	[εv] alohan’ ny renifeo migoboka, [εf] alohan’ ny renifeo tsy migoboka
ηι	[ɛːj]	[i]	[i]
οι	[oi]	[y]	[i]
ου	[oː]	[uː]	[u]
υι	[yː]	[i]	[i]

Jereo koa

• Fiteny grika
• Fiteny grika atika

• Abidy grika

Loharano sy fanamarihana

1. Définitions lexicographiques [] et étymologiques [] de « koinè » (sens A. 1.) du Trésor de la langue française informatisé, sur le site du Centre national de ressources textuelles et lexicales.
2. Ny teny hoe Βασίλισσα / Basilissa dia midika hoe "mpanjakavavy".
3. Ny teny hoe Διωρία / Diôria dia midika hoe "fe-potoana".
4. Ny teny hoe Πάντοτε / pantote dia midika hoe "mandrakariva".