Tempolin' i Jerosalema

Ny Tempolin' i Jerosalema, araka ny Baiboly, dia toeram-pivavahana naorin' ny Israelita tao Jerosalema mba hampitoerana ny Fiaran' ny fanekena. Noravan' ny tafik' i Babilôna izany ary natsangana indray teo ambany fitarihan' i Ezra (na Esdrasa) fitopolo taona taty aoriana ary farany naravan' ny Rômana tanteraka tamin' ny taona 70 taor. J.K.

Hita ao amin' ny Bokin' ny Mpanjaka ao amin' ny Baiboly ny antsipiriany momba ny Tempoly voalohany. Nampahafantarin' Andriamanitra mialoha ny mpanjaka Davida fa ny taranany no hanamboatra io tempoly io, araka ny Boky faharoan' i Samoela (2Sam. 7), ary vita izany tamin' ny andro nanjakan' i Sôlômôna izay nanatanteraka ny fanorenana araka ny toromarika nomen' Andriamanitra. I Hirama, mpanjakan' i Tiro (na Tira) no nanome ny hazo sedera sy kipresy sy ny volamena ary ny olona ilaina amin' ny fanamboarana ny tempoly.

Ny anarana omena ny tempoly ao amin' ny Baiboly hebreo dia Beit IHVH ("Tranon' i Iahveh") na Beit HaElohim ("Tranon' Andriamanitra") na Beiti ("Tranoko") na Beitekhah ("Tranonao"). Ao amin' ny literatiora rabinika dia atao hoe Beit HaMikdash ("Trano Masina" na "Tempoly Masina") ny tempoly.

Ny tempoly nifandimby

Nasolo an' ilay Tabernakely namboarina tany an-tany efitr' i Sinay ny Tempoly, araka ny Bokin' ny Deoterônômia (Deo. 12:2-27). Ny firafitr' io tabernakely io dia natoron' Andriamanitra an' i Mosesy (na Môizy) ary natokana hanaovana fanompoam-pivavahana tany an-tany efitra izany, indrindra nandritra ny 40 taona nivezivezen' ny Zanak' i Israely taorian' ny fivoahan' izy ireo avy any Egipta. Mbola tsy misy ny Tempoly fahatelo hatramin' izao.

Ny Tempolin' i Sôlômôna

Tantaran' ny Tempolin' i Sôlômôna

Ny Tempoly Voalohany izay atao hoe Tempolin' i Sôlômôna (hebreo: מקדש שלמה / Mikdash Shlomo) dia namboarin' ny mpanjaka Sôlômôna na Salômôna^[1], araka ny Baiboly, tamin' ny taonjato faha-10 tal. J.K. (taona 957 tal. J.K.)^[2].

Talohan' ny nahafatesany dia nanangona fitaovana teo an-tampon' ny tendrombohitra Môria ao Jerosalema hanamboarana ny Tempoly ny mpanjaka Davida teo amin' ny tany novidiny tamin' ilay Jebosita atao hoe Aravna (2Sam. 24:21) izay nanaovany sorona. Nandefa hazo sy mpandrafitra sy mpiasa trano tany amin' i Sôlômôna ny mpanjakan' i Tiro (na Tira) atao hoe Hirama I. (1Mpanj. 6-8; 2Tantara 3-5). Noravan' i Nebokadnetsara II i Jerosalema sy ny Tempoly tamin' ny taona 586 tal. J.K. (425 tal. J.K. hoy ny loharano jiosy)^[3] ary nentiny ho babo any Babilôna ny ampahany amin' ny mponina tao.

Ny firafitry ny Tempolin' i Sôlômôna

Ny firafitry ny Tempolin' i Sôlômôna sy ny fitaovana sarobidy nampiasaina dia voatantara ao amin' ny Boky voalohan' ny Mpanjaka (1Mpanj. 6:1-22). Naverina indray izany firafitra izany tamin' ny nanamboarana ny Tempoly faharoa. Ny Tempoly dia manana firafitra mitodika amin-teboka eo afovoany, ahitana:

efitra ho an' ny olona tsy an-kanavaka, atao hoe Kianja ivelany na Kianja lehibe (Jeremia 19:14; 26:2);
avy eo ny Kianja anatiny na Kianjan' ny Mpisorona (1Mpanj. 6:36; 2Tant. 4:9) sy ny trano tempoly;
ny hekhal lehibe kokoa, na Fitoerana masina, atao hoe "trano lehibe" ao amin' ny 2Tant. 3:5 na "tempoly" ao amin' ny 1Mpanj. 6:17;

ary farany dia ilay atao hoe "Masina indrindra" (hebreo: קֹדֶשׁ הַקֳּדָשִׁים / Kodesh haKodāshîm) izay itahirizana ny Fiaran' ny fanekena mirakitra ny Vato fisaka isoratan' ny Didy folo avy teny amin' ny Tendrombohitra Sinay (na Sinaia) sy ny tehin' i Aarôna. Ahitana vavahady fidirana sy alitara maro fanaovana emboka manitra sy fanaovana sorona biby ary fitoeran-drano fidiovana koa ao amin' ny Tempoly.

Ny Tempoly Faharoa

Ny tantaran' ny Tempoly Faharoa

Araka ny Bokin' i Ezra (na Bokin' i Esdrasa) dia ny mpanjaka Kirôsy Lehibe no nanome alalana ny fanamboarana ny Tempoly faharoa (hebreo: בֵּית־הַמִּקְדָּשׁ הַשֵּׁנִי‬ / Beit HaMikdash HaSheni) izay nanomboka tamin' ny taona 538 tal. J.K. iray taona taorian' ny faharavan' ny Fanjakana Babilôniana. Ny Tempoly faharoa dia namboarina tamin' ny taona 536 tal. J.K., taona niverenan' ny Jiosy (Jodeana) avy any Babilôna nahababoan' izy ireo. Naorina teo amin' ny toerana nisy ny Tempoly voalohany ny Tempoly faharoa. Vita tamin' ny taona 515 tal. J.K. ilay tempoly tamin' ny nanjakan' i Dariôsy Lehibe^[4] sy teo ambany fitarihan' i Zôrôbabela, mpanapaka (governora) tamin' izany fotoana izany. Natokana io tempoly io afaka roapolo taona (taona 516 tal. J.K.) taorian' ny fanombohan' ny asa. Naitatr' i Herôda I ilay tempoly tamin' ny taona 19 taor. J.K. ka nomena ny anarana hoe "Tempolin' i Herôda".

Nandritra ny fotoana lava talohan' ny nandrodanana ny Tempolin' i Jerosalema dia ao no ivo ara-kolontsaina sy ara-panahin' ny jodaisma ka anatanterahana ny sorona (hebreo: קרבן / korban (tokana) na קרבנות / korbanot (maro)). Tamin' ny taona 70 taor. J.K. dia narodan' ny Rômana faha Titosy tamin' ny fiafaran' ny ady nifanaovan' ny Jiosy sy ny Rômana ny Tempoly faharoan' i Jerosalema. Amin' izao dia tsy misy sisam-paharavana afa-tsy ny rindrina manohana ny kianjan' ny tempoly izay namboarin' i Herôda sy ny sisan' ny andohalambo fidirana ao amin' ny kianjan' ny tempoly.

Ny firafitry ny Tempoly faharoa

Ny Tempoly faharoa dia mizara telo lehibe: ny kianjaben' ny tempoly sy ny kianja kelin' ny tempoly ary ny trano tempoly. Raha jerena amin' ny antsipiriany kokoa dia izao no fizaràna hita ao:

ny Kianjaben' ny Tempoly izay mivelatra eo ambonin' ny Tedrombohitry ny Tempoly sady miaty ny kianjan' ny Jentilisa (na kianjan' ny Jentily): ahitana mpivarotra zavatra ilaina amin' ny fanatanterahana sorona sy fanatitra (voromailala, ondry, sns) sy ireo mpanakalo vola jiosy sy vola rômana;
ny Kianjan' ny Vehivavy na Kianja afovoany (hebreo: עזרת הנשים / Ezrat HaNashim; na עזרת נשים‬ / Ezrat Nashim) izay hany faritra azon' ny vehivavy aleha;
ny Kianjan' ny Israelita na Kianjan' ny Lehilahy izay natokana ho an' ny lehilahy jiosy madio;
ny Kianjan' ny mpisorona, izay misahana andraikitra maro ao amin' ny Tempoly;
ny Kianjan' ny Tempoly na Azarah izay ahitana ny toeram-pidiovana (hebreo: כִּיּוֹר‬ / kiyor), ny alitara (na ôtely) fanaovana fanatitra dorana (hebreo: מִּזְבֵּחַ / mizbe'ah), ny Toerana famonoam-biby, ary ny trano Tempoly.

Ny ao anatin' ny Tempoly

Ny ao anatin' ny tranon' ny Tempoly faharoa dia mbola misy ireto fizarana telo ireto:

ny efitrano fidirana ao amin' ny Tempoly (hebreo: ulam);
ny fitoerana masina ao amin' ny Tempoly (hebreo: היכל‎ / hekhal "trano lehibe"): efitra lehibe amin' ny Tempoly; ao no ahitana ilay fanaovan-jiro fito rantsana sy ny latabatra natokana ho an' ny "mofo aseho" ary ny alitaran' ny emboka manitra;
ny Masina Indrindra (hebreo: קֹדֶשׁ הַקֳּדָשִׁים / Kodesh HaKodashim "masina amin' ny masina" na דְּבִיר / debir): efitra anatiny indrindra ao amin' ny Tempoly.

Ny vavahadin' ny Tempoly

Ahitana vavahady telo ambin' ny folo ny fidirana ao amin' ny faritry ny Tempoly ka ireto izy ireo:

Shaar Ha'Elyon ("vavahadin' ny Avo Indrindra")
Shaar HaDelek ("vavahadin' ny hazo fandrehitra") natokana hampidirana ny hazo hatao fandrehitra;
Shaar HaBekhorot ("vavahadin' ny voalohan-teraka") fampidirana ny voalohan-teraky ny biby fiompy atao fanatitra;
Shaar HaMayim ("vavahadin-drano") fampidirana ny rano hatao fanatitra amin' ny fankalazana ny fetin' ny Tabernakely na Sukkot;

Shaar Yekhonyah ("vavahadin' i Jekônia") fidiran' ireo mpanjaka taranak' i Davida sady nisamboran' ny mpanjakan' i Babilôna an' i Jekônia mpanjaka farany;
Shaar HaKorban ("vavahadin' ny fanatitra") fidiran' ny mpisorona mitondra ny fanatitra ho an' ny Kodshei kodashim "masina indrindra";
Shaar HaNashim ("vavahadin' ny vehivavy") fidiran' ny vehivavy ao amin' ny Kianjan' ny vehivavy na ny Kianja lehibe (Azara) ho an' izay hanatanteraka fanatitra;
Shaar Hashir ("vavahadin' ny hira") fidiran' ny Levita miaraka amin' ny zavamanenony;
Shaar Nikanor ("vavahadin' i Nikanora") eo anivon' ny vavahady kely roa ankavia sy ankavanany;
vavahady roa tsy manana anarana sady tsy dia manan-danja loatra.

Ny lanjan' ny Tempoly

Ny Tempoly araka ny Testamenta Vaovao

Voaresaka ao amin' ny Testamenta Vaovao ny Tempoly: ao amin' ny Evanjelin' i Matio, ao amin' ny Evanjelin' i Marka, ao amin' ny Evanjelin' i Lioka ary ao amin' ny Evanjelin' i Joany.

Nentina tao an-tempoly i Jesoa zazakely amin' ny maha voalohan-teraka azy (Lio. 2:22-40), tonga tany izy nanao fivahiniana masina niaraka tamin' i Maria reniny sy i Jôsefa (Lio. 2.:41-52), nandroaka ireo mpanakalo vola sy mpivarotra tao an-tempoly izy taty aoriana (Joa. 2:1-22), nitomany mialoha ny haharavan' ny tempoly koa izy (Lio. 19:41-44). Voaresaka ny amin' ny tempoly tamin' ny nitsarana an' i Jesoa (Mar. 14:58). Tamin' ny fijaliany, araka ireo Evanjely, dia triatra ny efitra lamba tao an-tempoly tamin' ny fotoana nahafatesan' i Jesoa (Mar. 15:38). Taorian' ny nitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty dia nanohy nandeha tao amin' ny tempoly ny apôstôly (Lio. 24:53). Nitsidika ny sisam-paharavan' ny tempoly koa ny Kristiana tao Jerosalema taorian' ny nandrodanana azy^[5].

Ny lanjan' ny Tempoly ho an' ny jodaisma ankehitriny

Ny faharavan' ny Tempoly faharoan' i Jerosalema sy ny tsy fisian' ny fanaovana sorona sy asam-pisoronana intsony vokatr' izany dia dingana iankinan-javatra lehibe teo amin' ny fivoaran' ny jodaisma ho amin' ny endrika ahalalana azy amin' izao fotoana izao, izay ahitana ny fanompoam-pivavahana atrehin' ny besinimaro tsy anaovana sorona nefa aorina amin' ny Boky (fanompoam-pivavahana araka ny fanao amin' ny sinagôga) ankoatry ny fanompoam-pivavahana isam-pianakaviana.

Ny Rindrin' ny Fitomaniana na Rindrina Andrefana (hebreo: הכותל המערבי / HaKotel HaMa'aravi) izay atao fotsiny hoe Rindrina (hebreo: הכותל / HaKotel na Kotel) dia toeram-pivavahana sy fanaovana fivahiniana masina hatramin' ny nandravana ny Tempoly faharoa, ka nanjary toy ny sinagôga malalaka tsy mitafo nanomboka tamin' ny taona 1967, izay ahitana faritra atokana ho an' ny lehilahy sy faritra ho an' ny vehivavy.

Ny ankabeazan' ny Jiosy (na Jody) dia tsy manitsaka ao amin' ny Kianjan' ny Môske, izay nisy ny Tempoly, mba tsy hanitsaka ny toerana nisy ny "Masina indrindra". Ny tendrombohitra niorenan' ny Tempoly dia heverin' ny Jiosy ho toera-masina voalohany ao amin' ny jodaisma.

Jereo koa

Fanjakan' i Israely mitambatra

Loharano sy fanamarihana

[1]
"Temple, the." Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005
[2]
"Temple" New American Heritage Dictionary.
[3]
"Temple" New American Oxford Dictionary
[4]
Philip E. Goble, ed. (February 2003). The Orthodox Jewish Bible: Tanakh and Orthodox Jewish Brit Chadasha. AFI International Publishers. p. 751. ISBN 978-0-939341-04-7. Notsidihina 11 Marsa 2011.
[5]
Jonathan Bourgel, D'une identité à l'autre ? : la communauté judéo-chrétienne de Jérusalem : 66 - 135, préface de Dan Jaffé, Paris, Le Cerf, coll. « Judaïsme ancien et Christianisme primitif », 2015

[1] [1]
"Temple, the." Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005

[2] [2]
"Temple" New American Heritage Dictionary.

[3] [3]
"Temple" New American Oxford Dictionary

[4] [4]
Philip E. Goble, ed. (February 2003). The Orthodox Jewish Bible: Tanakh and Orthodox Jewish Brit Chadasha. AFI International Publishers. p. 751. ISBN 978-0-939341-04-7. Notsidihina 11 Marsa 2011.

[5] [5]
Jonathan Bourgel, D'une identité à l'autre ? : la communauté judéo-chrétienne de Jérusalem : 66 - 135, préface de Dan Jaffé, Paris, Le Cerf, coll. « Judaïsme ancien et Christianisme primitif », 2015

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]