Tantaran' ny vahoaka jiosy

Ny tantaran' ny vahoaka jiosy dia tantaran' ny Jiosy na vahoakan' i Israely izay maharitra eo amin' ny 3 000 taona eo, nanomboka tamin' ny taona 1200 tal. J.K. hatramin' izao fotoana izao. Ny firesahana voalohany ny fisiany ivelan' ny fitantaràn' ny Baiboly dia hita amin' ny tsangambaton' i Merenptah izay naorina tamin' ny taonjato faha-13 tal. J.K. Araka ny lovantsofina jiosy dia i Abrahama sy i Isaka ary i Jakôba no nipoiran' izy ireo.

I Israely tamin' ny Andro Taloha

Ny Fanjakàn' i Israely tamin' ny Andro Taloha

Fanjakan' i Israely mitambatra

Fanjakan' i Israely mitambatra

Ny Fanjakan' i Israely mitambatra dia naorin' ny Israelita tamin' ny taona 1050 tal. J.K. any ho any. Nandimby ny vanim-potoan' ny mpitsaran' i Israely io fanjakana io ka i Saoly (na Saola) no mpanjaka voalohany nanapaka azy.

Ny fanjakan' i Saoly

Tamin' ny taona 1020 tal. J.K. hatramin' ny taona 1010 tal. J.K. no nitondran' i Saoly ny Fanjakan' i Israely mitambatra. Natambatr' i Saoly ny foko roa ambin' ny folon' i Israely. Ny fanafihana ara-miaramila no tena nimasoany ka ny Filistina no fahavalo malaza tamin' ireo nifanandrina taminy.

Nanomboka tamin' ny taona 1010 tal. J.K. hatramin' ny taona 970 tal. J.K. no nanjakan' i Davida taorian' ny nahafatesan' i Saoly. Nanitatra ny fanjakany izy, nandritra ny fotoana nanjakany, tamin' ny alalan' ny ady nifanaovany tamin' ireo firenena mpifanolo-bodirindrina amin' ny faritry ny fanjakany, sady nampandry tany ka anisan' ireo tanàna azony tamin' izany i Jerosalema izay nataony renivohitry ny fanjakàny.

Fanjakan' i Sôlômôna

Tempolin' i Sôlômôna

Nanomboka tamin' ny taona 970 tal. J.K. ka hatramin' ny taona 931 tal. J.K. no nanjakan' i Sôlômôna (na Salômôna). Nahatratra ny famirapiratana fara tampony ny Fanjakan' i Israely tamin' ny alalan' ny fanangonana harena sy ny fifanakalozana ara-barotra nifanaovany tamin' ny manodidina azy. I Sôlômôna no nanamboatra ny Tempolin' i Jerosalema voalohany. Tamin' ny faramparan' ny fotoana nitondrany dia nitaraina noho ny fitakiana hetra be loatra ny vahoaka. Nivaky roa ny fanjakana taorian' ny nahafatesan' i Sôlômôna, noho ny fihoa-pampan' ny hetra notakina sy ny habibiana hafa nataon' ny mpandimby azy. Teraka ny Fanjakan' i Jodà sy ny Fanjakan' i Israely (na Fanjakan' i Samaria).

Ny fanjakana roa atsimo sy avaratra

Fanjakan' i Israely sy Fanjakan' i Jodà tamin' ny taonjato faha-9 tal. J.K.

Ny Fanjakàn' i Samaria

Ny Fanjakan' i Samaria na Fanjakana Avaratra dia naorin' ny Israelita tao amin' ny tapany avaratr' i Kanaana. Naharitra 200 taona io fanjakana io, izay nisy nanomboka tamin' ny taonjato faha-10 tal. J.K. sy rava tamin' ny taonjato faha-8 tal. J.K. (taona 930 - 720 tal. J.K.). I Sikema no renivohiny talohan' ny nisafidianan' i Jerôbôama an' i Tirtsa (na Tirza). Taty aoriana dia nanorina ny tanànan' i Samaria i Ômry ka lasa renivohitry ny fanjakana io tanàna io hatramin' ny nanorenana azy ka hatramin' ny namaboan' ny Asiriana azy. Ravan' ny Asiriana tamin' ny taona 720 tal. J.K. ny Fanjakan' i Samaria.

Ny Fanjakan' i Jodà

Ny Fanjakan' i Jodà na Fanjakana Atsimo dia naorin' ny Israelita ka naharitra teo anelanelan' ny taona 931 sy 586 tal. J.K. Taorian' ny vanimpotoam-pandrosoana teo ambany fifehezan' ny fanjakana Asiriana vaovao dia noravan' ny Babilôniana izy tamin' ny andron' i Nebokadnetsara II tamin' ny ady nifanaovan' i Egiptiana sy ny Babilôniana.

Ny fahababoana babilôniana

Fanaovan-tsesitany ny Jiosy tamin' ny nandravana an' i Jerosalema sy ny Tempolin' i Sôlômôna.

Ny fahababoana tany Babilôna dia fotoana nanaovana sesitany olona maro, avy amin' ny Fanjakan' i Jodà izay efa rava, ho any Babilôna.

Fanaovan-tsesitany voalohany

Tamin' ireo folo taona farany amin' ny taonjato faha-7 tal. J.K. dia nazeran' i Babilôna i Asiria. Natahotra ny hiakaran' ny Empira vaovaon' i Babilôna i Egipta ka nandray ny fifehezana ny tanin' i Asiria hatramin' ny onin' i Eofrata ao Siria, nefa nanafika azy i Babilôna. Taorian' ny nadresen'ny Babilôniana ny tafiky ny farao Nekao tao Karkemisy tamin' ny taona 605 tal. J.K. dia nanomboka naneho fanajana an' i Nebokadnetsara II i Jôiakima mpanjakan' i Jodà. Nisy ampahany tamin' ny tanora andriana tao Jodà nentina tany Babilôna. Niady tamin' i Babilôna indray i Egipta ka nandresy azy tamin' ny taona 601 tal J.K., dia nikomy tamin'i Babilôna i Jodà, ka niteraka fanaovam-pahirano an' i Jerosalema mandritra ny telo volana izany, nanomboka tamin' ny faran' ny taona 598 tal. J.K.^[1]. Azon' i Nebokadnetsara tamin' ny faha-2n'ny volana Adara (16 Marsa) taona 597 tal. J.K. i Jerosalema^[2] ka nobaboiny miaraka amin' ny Tempoly, ary i Joiakina sy ny tandapany ary ny olona tsongoimbolo hafa koa, dia nentina tany Babilôna^[3].

Fanaovan-tsesitany faharoa sy fahatelo

Notendrena ho mpanjaka hisolo an' i Joiakina i Zedekia (na Sedekiasa), nefa ireo olona nasesitany tany Babilôna dia nihevitra an' i Joiakina ho mpanjakany na lohany ihany. Nikomy tamin' i Babilôna i Zedekia ka nikambana tamin' ny farao Hofra. Nandresy an' i Egipta sady nanao fahirano an' i Jerosalema fanidroany i Nebokadnetsara. Izany faheresena izany dia niteraka ny fandravana ny tanàna tamin' ny taona 587 tal. J.K. sy fanapotehana ny Tempoly. Nosamborina i Zedekia sy ireo zanany izay novonoina teo imasony, avy eo nopotsirina ny masony ka nentina tany Babilôna niaraka tamin' ny babo maro hafa koa (Jeremia 52.10-11). Nisy koa fanaovan-tsesitany fahatelo izay niseho tokony ho tamin' ny taona 581 tal. J.K. Ny totalin' ny olona natao sesitany hatramin' izay dia 20 000 any ho any^[4].

I Jodea lasa faritany babilôniana sy ny fahataperan' ny sesitany

Lasa faritany fehezin' i Babilôna i Jodà ka nonomboka nantsoina hoe Iehoda (Yehud izany hoe Jodea), dia tapitra teo ny Fanjakan' i Jodà mahaleo tena. Nanendry governora voalohany i Babilôna, dia i Gedalia izay Jodaita tao Jodà. Fotoana fohy taty aoriana dia nisy tamin' ireo sisa velona tamin' ny fianakavia-mpanjaka no namono an' i Gedalia sy ny Babilôniana mpanolotsaina azy, ka maro ny Jiosy nandositra tany Egipta. Tamin' ny folo taona faharoan' ny taonjato faha-6 tal. J.K. dia nisy Jiosy maro tany Egipta, ankoatr' ireo Jiosy nitoetra tao Jodea; izany no nanombohan' ny fisian' ny Jiosy any am-pielezana.

i Kirôsy Lehibe sy ny Hebreo

Fifaranan' ny fahababoana

Natsahatry ny mpanjaka persiana Kirôsy Lehibe ny sesitany tamin' ny taona 538 tal. J.K.^[5], iray taona taorian' ny nahazoany an' i Babilôna^[6]. Tamin' ny nanapahan' i Zôrôbabela (taranaky ny mpanjaka Davida) sy i Jôsoa mpisorona (taranak' ireo mpisoronabe), no nifarana ny fahababoana ka namboarina ny Tempoly faharoan' i Jerosalema tamin' ny taona 521 tal. J.K. hatramin' ny taona 516 tal. J.K.^[5].

Vanimpotoan' ny Tempoly Faharoa

Ny fanombohan' ny vanimpotoan' ny Tempoly faharoa dia nifanandrify koa amin' ny fanavaozam-pivavahana sy fanadiovana ara-poko. Tsy navela hiditra ao amin' ny Fivoriam-be ny mponina ao amin' ny faritra avaratra (Fanjakan' i Samaria taloha) ka tokony ho ireo no lasa Samaritana taty aoriana.

Ny fanapahana ny faritanin' i Jodea dia nifandimbiasan' ny fanjakana samihafa.

Maro ny antoko teo amin' ny fivavahana jiosy izay nifaninana hahazo ny fitondrana sy ny famaritana ny tena jodaisma marina.

Tamin' izany fotoana izany ihany koa no nipoiran' ny antoko mesianista atao hoe Kristiana taty aoriana izay nandray ny Jentilisa koa ho anisany na dia nisy aza ireo izay nanohy nitandrina ny Lalàna jiosy.

Fikomiana sy fahazoana fahaleovan-tena

Fifampikasohan' ny kolontsaina grika sy jiosy

Tamin' ny taona 332 tal. J.K. dia nadresy an' i Persia i Aleksandra Lehibe avy any Makedônia. Rehefa maty i Aleksandra dia nizara tamin' ireo mpitari-tafiny ny faritra nanjakany ka niforona tamin' izany ny fanjakan' ny Seleokida (na Seleosidy). Izany fandresen' i Aleksandra izany dia nahatonga ny kolontsaina grika hiely any Atsinanana. Nandritra izany fotoana izany dia nisy akony tamin' ny firehan' ny fivavahan' ny jodaisma sasany ny filôzôfia grika izay nivoatra tamin' ny taonjato faha-3 tal. J.K. indrindra ny Jiosy tany am-pielezana tany Aleksandria, ka niteraka ny fandikana ny Baiboly hebreo amin' ny teny grika, dia ny Septoajinta izany.

I Filôna avy any Aleksandria dia anisan' ny mpiaro ny fiarahan' ny fisainana helenistika sy ny teôlôjia jiosy.

Ny fikomian' ny Makabeo

Ny fikomian' ny Makabeo dia fikomiana nataon' ireo Jiosy hanoherana ny fanjakan' ny Seleokida tao Palestina teo anelanelan' ny taona 175 sy 140 tal. J.K., nanoherana ny fampidirana kolontsaina grika ao amin' ny kolontsaina jiosy sy niadian' ny Jiosy mpandala ny fomban-drazana tamin' ny Jiosy helenista, fony ilay seleokida atao hoe Antiôkôsy IV Epifanesy (na Antiôkôsa IV Epifana) mpanjakan' i Siria no nifehy an' i Jodea (na Jodia). Ny mpitarika izany fikomiana izany dia i Matatia (na Matatiasy) (izay mpisorona avy amin' ny taranak' i Jehojariba) sy ny zananilahy, indrindra i Jodasy Makabeo (na Joda Makabeo) sy i Simôna Makabeo. Nanatevina izany ireo Jiosy atao hoe Hasideana. Izany fikomiana izany dia niafara tamin' ny fahazoan' ny Jiosy fahaleovantena indray sy nanadiovana ny fivavahana jiosy tsy hahitana fomba grika ka niteraka ny fiorenan' ny fanapahan' ny fianakaviana hasmôneana.

Ny Hasmôneana

Maty i Matatià iray taona taorian' ny nipoahan' ny fikomian' ny Makabeo dia i Jodasy Makabeo no nandimby azy. Maro ny ady natrehin' i Jodasy Makabeo talohan' ny hahazoany an' i Jerosalema sy hamerina indray ny fanompoam-pivavahana jiosy ao amin' ny Tempoly tamin' ny taona 164 tal. J.K. I Jonatàna, izay nandimby an' i Jodasy Makabeo, no nisalotra voalohany ny anaram-boninahitra hoe mpisoronabe nandritra ny folo taona teo anelanelan' ny taona 152 sy 142 tal. J.K. I Simona Makabeo kosa no mpanjaka sy mpisoronabe voalohany.

Ireo antoko teo amin' ny tontolo jiosy

Ny Sadoseo

Ny Sadoseo na Sadoseana dia antokon' ny mpitondra fivavahana avy amin' ireo saranga ambony ao amin' ny mpisorona^[7]. Ny fiantombohan' ny taonjato faha-2 tal J.K. tamin' ny niakaran' i Simôna II teo amin' ny fitondrana tamin' ny nahazoan' ny Seleokida an' i Jodea no nanombohan' ny fisian' ny Sadoseo^[8]. Nanohana ny fanjakan' ny Seleokida ny Sadoseo ka nifandrafy tamin' ny fitondrana hasmôneana mba hahatonga azy ireo hikambanana kokoa amin' ny fanjakan' i Herôda Lehibe. Naripaky ny Zelôta sy ny Sikara ny Sadoseo tamin' ny ady voalohany nifanaovan' ny Jiosy sy ny Rômana teo anelanelan' ny taona 66 sy 73^[9]. Nanjavona ny Sadoseo tamin' ny faharavan' ny Tempoly Faharoa tamin' ny taona 70 taor. J.K.

Ny Fariseo

Ny Fariseo na Fariziana dia ireo Jiosy amin' ny antoko iray tamin' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy ny taonjato voalohany taor. J.K. Tsy mazava ny tena fiavian' ny Fariseo, sahala amin' ny an' ny Sadoseo koa^[10]. Nisandratra amin' ny maha antoko azy ny Fariseo taorian' ny fikomian' ny Makabeo sy ny fiakaran' ny taranaka hasmôneana teo amin' ny fitondrana tao Jodea. Ny petra-kevitra sasany dia milaza fa taranaky ny Hasidima ("Tia vavaka") izay nanda tsy nanaraka ny fomba amam-panao grika teo ambany fanapahan' i Antiôkôsy IV Epifanesy ny Fariseo^[11].

Ny Fariseo dia tsy nifanaraka tamin' ny Sadoseo sy ny Eseniana, noho ny tsy fitovian' ny fampianarany, indrindra momba ny halakha^[12]. Nisafidy ny hampifanaraka ny fototry ny halakha amin' ny zava-misy ny Fariseo manoloana ny fiovana ara-piarahamonina sy ara-toekarena nisy tamin' izay, mba hahatonga azy ireo tsy hilaozan' ny toetrandro^[13]. Ny Lalàna am-bava (Torah am-bava izay atao hoe koa "lovantsofin' ny razana") no iankinany amin' izany.

Ny Eseniana

Ny Eseniana dia Jiosy niaina anaty fahantrana an-tsitrapo sady manatanteraka sady mifady ny fahafinaretana eto amin' izao tontolo izao. Araka an' i Flavio Jôsefa dia tsy tamin' ny tanàna iray no nanorim-ponenana ny Eseniana fa nonina tamin' ny tanàna rehetra^{[14] [15]}. Ny Eseniana fantatr' i Plinio Zokiolona dia nonina tao amin' ny morontsiraka andrefan' ny Ranomasina Maty somary lavitra ny sisin-dranomasina, tao amin' ny tanànan' i Engaddi^{[16] [17]}.

Namolavola fiheverana sy finoana izay niafina nandritra ny fotoana ela ny Eseniana, noho izy ireo nanao fianianana tsy hamboraka amin' olon-kafa izany ivelan' ny fikambanana. Mihevitra izy ireo fa izy no fikambanan' ny Fanekena Vaovao izay havaozina isan-taona (4Q 226, 16-18) sy tarihin' ny vondro-mpisorona eo afovoan' ny tontolo ifandrotehan' ny fanahin' ny Fahazavana sy ny fanahin' ny Haizina^[18]. Heverina ho asasoratry ny Eseniana ny ankamaroan' ny soratanam-piraketana hita tao Komràno. Araka ny hevitr' i André Paul dia maneho fifandraisana amin' ny firehana gnôstika ny soratra tao Komràno. Hita ao ny gnôstisisma jiosy amin' ny endrika talohan' ny fivavahana kristiana^[19].

Ny Zelôta

Ny Zelôta dia vondrona ara-pôlitika sy ara-pivavahana tamin' ny andron' i Herôda Lehibe (nanapaka teo anelanelan' ny taona 37 sy 4 tal. J.K.). Nalaza tamin' ny fanoherana ny Rômana tao Jodea tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. izy ireo. Niantso fikomiana ny Zelôta notarihin' i Jodasy avy any Galilea. Ny fanekena ny fahefan' ny emperora rômana, izay mpanompo sampy, hoy izy ireo, dia midika fandavana ny fahefan' Andriamanitra. Nisy antokon' ny Zelôta atao hoe Sikara (na Sikera) izay nampiasa ny asa fampihorohoroana ka namono Rômana sy Jiosy heveriny ho niray tsikombakomba tamin' ny Rômana.

Na dia nanohy ny fanenjehana sy ny famonoana ny antoko jiosy hafa aza ny Zelôta, dia niaro an' i Jerosalema ambara-pahatongan' ny faharavan' io tanàna io tamin' ny taona 70 taor. J.K. Nanohitra sy niady tamin' i Tito (emperora rômana) amin-kerim-po izy ireo nandritra ny fahirano sy taorian' ny nahazoan' ny Rômana an' i Jerosalema tamin' ny taona 70 taor. J.K. Nisy ny vondrona zelôta niaro ny tobim-pamaharana jiosy atao hoe Masada (hebreo: מצדה / Mitsada) izay nataon' ny tafika rômana fahirano hatramin' ny taona 73 taor. J.K. ka nisafidy ny famonoan-tena toy izay hitolo-batana.

Jereo koa

• Tantaran' i Israely
• Palestina (faritra)

Loharano sy fahamarihana

1. Geoffrey Wigoder, The Illustrated Dictionary & Concordance of the Bible Pub. by Sterling Publishing Company, Inc. (2006)
2. Philip J. King, Jeremiah: An Archaeological Companion (Westminster John Knox Press, 1993), p. 23.
3. The Oxford History of the Biblical World, ed. by Michael D Coogan. Pub. by Oxford University Press, 1999. p. 350
4. Geoffrey Wigoder (dir), Dictionnaire Encyclopédique du Judaïsme, Éditions du Cerf, ISBN 2204045411, p. 1250,
5. "Second Temple Period (538 BCE. to 70 CE) Persian Rule". Biu.ac.il. Notsidihina 21/01/2014.
6. Harper's Bible Dictionary, ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103
7. Pierre Maraval et Simon Claude Mimouni, Le christianisme ancien des origines à Constantin, éd. P.u.f./Nouvelle Clio, 2007, p. 34.
8. Talmud, Pirqé Avot, I et II.
9. Simon Claude Mimouni, Le judaïsme ancien du vie siècle avant notre ère au IIIe siècle de notre ère : Des prêtres aux rabbins, éd. P.u.f./Nouvelle Clio, 2012, p. 233.
10. Michael Wise, Martin Abegg et Edward Cook, Les Manuscrits de la mer Morte, Paris, éd. Perrin, 2003, p. 29.
11. Simon Claude Mimouni, Le judaïsme ancien du VIe siècle avant notre ère au IIIe siècle de notre ère, 2012, Paris, éd. PUF, p. 234
12. Joachim Schaper, "The Pharisees", dans The Cambridge History of Judaism : The Early Roman Period, vol. 3, Cambridge University Press, 1999 (ISBN 978-0521243773), p. 402-427, p. 407
13. Joachim Schaper, "The Pharisees", dans The Cambridge History of Judaism : The Early Roman Period, vol. 3, Cambridge University Press, 1999 (ISBN 978-0521243773), p. 402-427, p. 409
14. Flavius Josèphe, Guerre des Juifs, Livre 2, chap. VIII, 2-13 (vakio eto).
15. Norman Golb, Qui a écrit les manuscrits de la Mer morte ? : Enquête sur les rouleaux du désert de Juda et sur leur interprétation contemporaine, Paris, Plon, 1998 (ISBN 9782259183888), p. 3
16. Pline l'Ancien, Histoire naturelle, Livre 5 [tahiry], XV
17. Norman Golb, Qui a écrit les manuscrits de la Mer morte ? : Enquête sur les rouleaux du désert de Juda et sur leur interprétation contemporaine, Paris, Plon, 1998 (ISBN 9782259183888), p. 15.
18. François Blanchetière, Enquête sur les racines juives du mouvement chrétien, Paris, Cerf, 2001 p. 45.
19. André Paul, Qumrân et les esséniens : L'éclatement d'un dogme, Paris, Cerf, 2008 (ISBN 978-2-204-08691-2), p. 127