Boiida

Ny Boiida na Boaihida dia tarana-mpanjaka iraniana siita avy amin' ny Dailamita, izay nanjaka indrindra nanerana an' i Iràka sy ny afovoany ary ny atsimo amin'i Iràna tamin' ny taona 934 ka hatramin' ny 1062. Niaraka amin' ny fisandratan' ny tarana-mpanjaka iraniana maro hafa ao amin' ilay faritra, ny taonjaton' ny fitondran' i Boiida dia maneho, teo amin' ny tantara iraniana, ny vanim-potoana mpanelanelana teo amin' ny fitondran' ny kalifa abasida sy ny Empira Seljokida. Amin' ny teny persana dia atao hoe آل بویه / Āl-e Būya izy ireo, fa amin' ny teny arabo kosa dia البويهية / Al-Buwayhiyyah.

Ny Empira Boiida tamin' ny taona 970.

Ny Boiida dia tarana-mpanjaka naorin' i 'Ali ibn Buya, izay nandresy sy naka an' i Fars tamin' ny taona 934 ary nanao an' i Shiraz ho renivohitra. Ny zandriny lahy atao hoe Hasan ibn Buya dia nandresy sy naka ny ampahany amin' ny fartr' i Jibal tamin' ny faramparan' ny taona 930, ary tamin' ny taona 943 dia nahavita namabo ny tanan' i Ray, izay nataony renivohitra izy. Tamin' ny taona 945, ny zandriny indrindra, Ahmad ibn Buya, dia nandresy sy naka an' i Iràka ary nanao an' i Bagdad ho renivohitra. Nahazo ny anaram-boninahitra (laqab) hoe Mu'izz al-Dawla ("Tohan' ny Fanjakana") izy. Ny lahimatoa, 'Ali, dia nomena ny anaram-boninahitra hoe 'Imad al-Dawla ("Mpanatanjaka ny Fanjakana"), ary i Hasan no nomena ny anaram-boninahitra hoe Rukn al-Dawla ("Andrin' ny Fanjakana").

Amin' ny maha Iraniana Dailamita azy, ny Boiida dia namelona indray ny marika sy fomba fanao tamin' ny Empira Sasanidan' i Iràna. Nanomboka tamin' i Imad al-Dawla (na 'Ali), ny sasany tamin' ny mpitondra boiida dia nampiasa ny anaram-boninahitra sasanida fahiny hoe شاهنشاه / Shahanshah (ara-bakiteny: "mpanjakan' ny mpanjaka"). Ny Boiida dia nanana sora-tsokitra maro teo amin' ny sisam-paharavan' i Persepôlisy faha Akemenida, ka ahafahana manakatra fa toerana masina io toerana io, izay noheverin' ny Boiida fa naorin' i Jamshid mpanjaka iraniana malaza amin' ny fedrà.

Ny Boiida dia nahatratra ny fara tampon' ny tanjany tamin' ny andron' i Adud al-Dawla (nanapaka tamin' ny taona 949 hatramin' ny 983), izay tsaroana noho ny fahalalahan-tsaina nananany sy ny tetikasa fanorenana toy ny tohadrano Band-e Amir ao akaikin' i Shiraz. Tamin' ny fitondrany, ny tanin' ny Empira Boiida dia nipaka hatrany amin' ny sisin-tanin' ny Empira Bizantina any Siria any andrefana ka hatrany amin' ny sisin-tanin' i Khorasan any atsinanana.

Na dia Siita zaidita (arabo: زيدية / Zaydīyyah) aza ny Boiida tamin' ny voalohany, noho ny tombontsoa ara-pôlitika dia lasa Siitan' ny Roambinifolo (arabo: ٱثْنَا عَشَرِيَّة / ʾIthnā ʿAšarīyah) izy ireo taorian' ny "Fanafenana Lehibe" (arabo:  ٱلْغَيْبَة ٱلْكُبْرَىٰ / al-Ghaybah al-Kubrā) ny Imam faharoa ambin' ny folo tamin' ny taona 941. Na izany aza, ny Boiida dia nalaza tamin' ny fanohanana ny kalifa abasida sonita ary nandefitra tamin' ny vahoaka sonita, izay nandrafitra ny ampahany be amin' ny tanin' ny fanjakany. Izy ireo anefa dia tena nifanaraka tsara tamin' ny Kalifata Fatimidan’ i Ejipta izay ismaeliana.

Mifanohitra amin' ny Samanida izay nitondra ny ankamaroan' ny mponina silamo sonita tany Azia Afovoany ny fanjakan' ny Boiida izay nonenan' ny Zôrôastriana sy ny Kristianina maro. Noho izany, rakitsoratra maro nosoratana nandritra ny fanapahan' ny Boiida no noforonina tamin' ny fiteny persiana afovoany sy tamin' ny fiteny siriaka ary tamin' ny fiteny arabo.

Jereo koa

• Tantaran' i Iràna