Dialet turtunes

El turtunes a l'è un dialet del lumbard ucidental (ma gh'è un quaivün che 'l sustegna che l'è emilian^[1]) che l'è parlaa in del Turtunes, in de la Pruvincia de Lissandria.

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Difüsiun e cunfin lenguistigh

La zona in de la qual 'stu dialet l'è parlaa la curespund ai cunfin del Turtunes; però, vist che l'area in quistiun la se tröva a stregg cuntat cunt i pruvincc de Pavia e Genua, se tröven transiziun cul piemuntes e cun la lengua ligür, e gh'è una certa vesinanza cul dialet ultrepadan, che un quaivün el dis che l'è un dialet emilian (cumpagn del turtunes).

Carateristigh

Tra i rob püssee impurant a trövum:

• I vucai nasai perden la N final e furmen un ditungh:
  • mil. murun = tur. muróu.
  • mil. man = tur. móu.
  • mil. vin = tur. véi (cumpagn del dialet paves rüstigh)
  • mil. cumün = tur. cumöi.
  • mil. Bregnan = tur. Bërgnàu.
• L'è anmò fort el rutacismu:
  • mil de la = tur. dra.
• A l'è present (cumpagn del dialet paves) la vucala intermedia tra la A e la E (che chì scrivum 'me una Ë):
  • mil. stela = tur. stëlä.
  • mil. met = tur. mët (in certi cas adiritüra mat).
• Tant 'me in del paves-vugares, anca in Turtunes i A atonegh e nasai ciapen un son squasi neuter (che chì scrivum 'me una Ä):
  • mil. Nadal = tur. Nädal.
• I verbi de la II cuniügaziun gh'han l'infinii cun la I:
  • mil. avègh = tur. ävìgh.
  • mil vurè = tur. vurì.
• Presenza 'nmò forta del rutacismu:
  • mil. la = tur. rä.
  • mil. el = tur. är.
• Cumpagn de alter dialet de la Pruvincia de Lissandria (e de quei de Vughera e de Bobi), el prunom clitigh de la III persona singular di verb a l'è U (al maschil) e A (per el feminil):
  • mil. el ved = tur. u vëdä.
  • mil. la ved = tur. a vëdä.
• La II cuniügaziun la se üniss a la IV:
  • mil. piasè = tur. piäsì.
• Cumpagn del Milanes, del Nuvares e di dialet de la Bassa, manchen i funema [ts] e [dz].
• I verb poden avègh di terminaziun cumpagn de quei del Piemuntes:
  • mil. mì gh'hoo = tur. mì a gh'hö = piem. mì j'hö.
  • mil. nüm andem = tur. nüatär a 'ndumä = piem. nui i anduma.

I verb

Verb vess

• Indicativ present: mì a sóu/són, tì t'è, lü l'è, nüatär a sumä, vüatär a sì, lur i són/sóu.
• Indicativ imperfet: mì a erä/serä, tì t'er, lü l'erä/er, nüatär a ermä/sermä, vüatär ervi, lur i erän.
• Indicativ fütür: mì a särö, tì tä särè, lü u särà, nüatär a särumä, vüatär a sarì, lur i säróu/särón.
• Cungiüntiv present: che mì a siä, che tì tä siä, che lü u siä, che nüatär a siäm/simä, che vüatär a sii/siuv, che lur i siän.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a fiss, che tì tä fiss, che lü u fissä, che nüatär a fissmä, che vüatär a fissi, che lur i fissän.
• Cundiziunal present: mì a särissi, tì tä säriss, lü u särissä, nüatär a särissmä, vüatär a särissi, lur i särissän.
• Geründi present: sendä/sindä.
• Participi passaa: stat.
• Infinii present: vess/ess.

El cungiüntiv imperfet el gh'ha una furma püssee vegia che la fa che mì füss e via inscì.

Furma interugativa

• A sóu/són?
• Èt?
• Èl?
• Sumän?
• Siv?
• Són?

Verb avègh

• Indicativ present: mì a gh'hö, tì tä gh'è, lü u gh'ha, nüatär a gh'uma, vüatär a gh'ii, lur i gh'hóu/hón.
• Indicativ imperfet: mì a gh'ävivä/ivä, tì tä gh'äviv/iv, lü u gh'ävivä/ivä/avä, nüatär a gh'ävivmä/äviumä/iväm, vüatär a gh'ävivi/ivi, lur i gh'ävivän/ivän/avän.
• Indicativ fütür: mì a gh'ävrö, tì tä gh'ävrè, lü u gh'ävrà, nüatär a gh'ävrumä, vüatär a gh'ävrì, lur i gh'ävróu/ävrón.
• Cungiüntiv present: che mì a gh'abiä, che tì tä gh'abi, che lü u gh'abiä, che nüatär a gh'abiäm, che vüatär a gh'abi, che lur i gh'abiän.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a gh'iss/äviss, che tì tä gh'iss/äviss, che lü u gh'issä/ävissä, che nüatär a gh'issäm/issmä/ävissmä, che vüatär a gh'issi/ävissi, che lur i gh'issän/ävissän.
• Cundiziunal present: mì a gh'ävriss, che tì tä gh'ävrè, lü u gh'ävrissä, nüatär a gh'ävrissän, vüatär a gh'ävrissi, lur i gh'ävrissän.
• Geründi present: ävindä.
• Participi passaa: ävüü.
• Infinii present: ävìgh.

Verb andà

• Indicativ present: mì a vagh, tì ta vè, lü u va, nüatär a vam/anduma, vüatar a 'ndè, lur i vóu/vón.
• Indicativ imperfet: mì a 'ndava, tì t'andav, lü u 'ndava, nüatär a 'ndavma/andàvuma, vüatar a 'ndavi, lur i 'ndavan.
• Indicativ fütür: mì a 'ndrö/andarö, tì t'andrè/andarè, lü u 'ndarà, nüatär a 'ndruma/andaruma, vüatar a 'ndarì, lur i 'ndrón.
• Cungiüntiv present: che mì a vaga, che tì ta vagh, che lü u vaga, che nüatär a vagam, che vüatar a vaghi, che lur i vagan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a 'ndass, che tì t'andass, che lü u 'ndassa, che nüatär a 'ndassam/andassma, che vüatar a 'ndassi, che lur i 'ndassan.
• Cundiziunal present: mì a 'ndriss, tì t'andriss, lü u 'ndriss/andrissa, nüatär a 'ndrissma, vüatar a 'ndarissi, lur i 'ndróu/andrón.
• Geründi present: andanda.
• Participi passaa: andat.
• Infinii present: andà.

Verb fà

• Indicativ present: mì a fas, tì ta fè, lü u fa, nüatär a fam/fuma, vüatar a fè, lur i fóu/fón.
• Indicativ imperfet: mì a fava, tì ta fav, lü u fava, nüatär a favma/fàvuma, vüatar a favi, lur i favan.
• Indicativ fütür: mì a farö, tì ta farè, lü u farà, nüatär a faruma, vüatar a farì, lur i faróu/farón.
• Cungiüntiv present: che mì a fagh/fas, che tì ta fagh/fas, che lü u faga/fas, che nüatär fagam/fassam, che vüatar fè, che lur i fagan/fassan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì fass, che tì ta fass, che lü u fassa, che nüatär a fassam/fassma, che vüatar a fassi, che lur i fassan.
• Cundiziunal present: mì a fariss, tì ta fariss, lü u fariss/farissa, nüatär farissam/farissma, vüatar farissi, lur i farissan.
• Geründi present: fanda.
• Participi passaa: fat.
• Infinii present: fà.

Furma interugativa

• Fagan/fassan?
• Fèt?
• Fal?
• Faman/fuman?
• Fèv?
• Fóu/fón?

Furmi vegg o arius

• tì ta fè <= tì ta fauv.
• Indicativ imperfet: mì a fasiva, tì ta fasiv, lü u fasiva, nüatär a fasivma, vüatar a fasivi, lur i fasivan.
• Cungiüntiv imperfet: mì a fasiss, tì ta fasiss, lü u fasissa, nüatär a fasissma/fasissam, vüatar a fasissi, lur i fasissan.
• Geründi present: fasinda.

I cuniügaziun

• Indicativ present: mì a cant, tì ta cant, lü u canta, nüatär a cantam/cantuma, vüatar a cantè, lur i cantan.
• Indicativ imperfet: mì a cantava, tì ta cantav, lü u cantava, nüatär a cantavma/cantàvuma, vüatar a cantavi, lur i cantavan.
• Indicativ fütür: mì a cantarö, tì ta cantarè, lü u cantarà, nüatär a cantaruma, vüatar a cantarì/cantarè, lur i cantaróu/cantarón.
• Cungiüntiv present: che mì a canta, che tì ta cant, che lü u canta, che nüatär a cantam/cantma, che vüatar cantè, che lur i cantan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a cantass, che tì ta cantass, che lü u cantassa, che nüatär a cantassam/cantassma, che vüatar a cantassi, che lur i cantassan.
• Cundiziunal present: mì cantariss, tì ta cantarè, lü u cantariss, nüatär a cantarissam/cantarissma, vüatar a cantarissi/cantarè, lur i cantarissan.
• Geründi present: cantanda.
• Participi passaa: cantà.
• Infinii present: cantà.

II (e IV) cuniügaziun

• Indicativ present: mì a pias, tì ta pias, lü u piasa, nüatär a piasam/piasuma, vüatar a piasì, lur i piasan.
• Indicativ imperfet: mì a piasiva, tì ta piasiv, lü u piasiva, nüatär a piasivma/piasìvuma, vüatar a piasivi, lur i piasivan.
• Indicativ fütür: mì a piasarö, tì ta piasarè, lü u piasarà, nüatär a piasaruma, vüatar a piasarì, lur i piasaróu/piasarón.
• Cungiüntiv present: che mì a pias, che tì ta pias, che lü u piasa, che nüatär a piasam/piasuma, che vüatar piasì, che lur i piasan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a piasiss, che tì ta piasiss, che lü u piasissa, che nüatär a piasissam/piasissma, che vüatar a piasissi, che lur i piasissan.
• Cundiziunal present: mì a piasariss, tì ta piasarè, lü u piasariss, nüatär piasarissam/piasarissma, vüatar a piasarissi, lur i piasarissan.
• Geründi present: piasinda/piasenda.
• Participi passaa: piasü.
• Infinii present: piasì.

IV cuniügaziun incuativa

• Indicativ present: mì a finiss, tì ta finiss, lü u finissa, nüatär a finissam/finissma, vüatar a finì, lur i finissan.
• Indicativ imperfet: mì a finiva, tì ta finiv, lü u finva, nüatär a finivma/finìvuma, vüatar a finivi, lur i finivan.
• Indicativ fütür: mì a finirö, tì ta finirè, lü u finirà, nüatär a finiruma, vüatar a finirì, lur i finiróu/finirón.
• Cungiüntiv present: che mì a finiss, che tì ta finiss, che lü u finissa, che nüatär a finissam/finissma, che vüatar a finissi, che lur i finissan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a finiss, che tì ta finiss, che lü u finissa, che nüatär a finissam/finissma, che vüatar a finissi, che lur i finissan.
• Cundiziunal present: mì a finiriss, tì ta finirè, lü u finiriss, nüatär a finirissam, vüatar a finirissi, lur i finirissan.
• Geründi present: fininda/finenda.
• Participi passaa: finì.
• Infinii present: finì.

III cuniügaziun

• Indicativ present: mì a cur, tì ta cur, lü a cura, nüatär a cùram/curma, vüatar a curì, lur i curan.
• Indicativ imperfet: mì a curiva, tì ta curiv, lü u curiva, nüatär a curivma/curìvuma, vüatar a curivi, lur i curivan.
• Indicativ fütür: mì a curarö, tì ta curarè, lü u curarà, nüatär a curaruma, vüatar a curarì, lur i curaróu/curarón.
• Cungiüntiv present: che mì cur, che tì ta cur, che lü u cura, che nüatär cùram/curma, che vüatar curì, che lur i curan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a curiss, che tì ta curiss, che lü u curissa, che nüatär a curissam/curissma, che vüatar curissi, che lur i curissan.
• Cundiziunal present: mì a curariss, tì ta curarè, lü u curariss, nüatär a curarissam/curarissma, vüatar curarissi, lur i curaróu/curarón.
• Geründi present: curinda.
• Participi passaa: curs.
• Infinii present: cur.

Esempi de lengua

I mes de l'an

1. Genar
2. Febrar
3. Mars
4. Äpril (arcaigh: ävrì)
5. Magg
6. Giöi
7. Löj
8. Ägust
9. Setémbär
10. Utubär
11. Nuvémbär
12. Dicémbär

I nümer

1. Jöi
2. Düü
3. Trii
4. Quatär
5. Cencu
6. Ses
7. Set
8. Ot
9. Növ
10. Des

I dì de la setemana

1. Lünedì
2. Märtedì
3. Märculdì/märcurdì
4. Giuedì
5. Venerdì
6. Sabät
7. Duminicä

Pruverbi

• Genar u fa i pont, febrar u i ront.
• Ä Cärvà u 's märidä tüti i rutämà.
• Mars, märsot, tänt l'è u dì 'me rä nöt.
• Mars märsóu, trii cätiv e jöi bóu.
• Är prim äd mars, u 's va scals.
• Pasquä dai öv, u 's märidä i bei fiöi.
• U 'n gh'è ävrì ch'l'abiä nò spighì.
• Magg: festä, fiur e fam.
• Quänd che magg u fa l'urtlóu, täntä pajä e poch gróu.
• Löj pultróu, u portä süch e amlóu.
• Rä rusà d'ägust a impinsä 'r but.
• L'aquä d'ägust a rinfrëscä u tusch.
• Setembär sitimbréi, tra sü l'üvä e cavä 'r véi.
• Utubär cucubär, l'è 'r mes ch'i scavn'i rugär.
• Nuvembär nuvimbréi, l'è 'r mes ch'i cavn'är véi.
• Nädal cui tò, Cärvà cui mat.
• U var püssè un pò d'aquä a rä sò stägióu che rä cärossä 'd Näpulióu.
• Trè donn e 'na pügnatä i fón un märcà.
• Cartä cäntä, vilóu parlä.
• Gnentä l'è bóu pär i ögg.
• Märidàss l'è un'urä, ma guai se l'è dürä.
• Är märidà l'è 'nä nöt, ma l'è 'nä longä cändilä.
• Indè ch'u 'gh n'è, u Signur u 'gh n'in mändä.
• Diu u i fa e pö i cumpagnä: un mäcäróu e 'nä läsagnä.

La parabula del Fiö Trasun (dialet de Isula)

Un ann fa mè nonu, che ier l'ha cumpì utänt'ann, l'ha cüntà a mì e a mé surèlä 'stä storiä.
Ä gh'erä una vòtä in un cit päis un om che u gh'evä dü fiö.
Un dì är püssé giun di dü frädé l'è ändai dä só padär e u gh'ha dicc: "Päpà, ä vöj ävé tüt cul ch'um tucä! Dem cul che l'è är mè!"
Är vegg, ch'u vurivä täntä bé (forse äncä trop) äi só fiö, l'ha facc cul che cust u 'gh ciämav'ä lü.
Pochi dì dopu, cul giuvnot, l'ha ciäpà sü tüt i sò sod e u 's n'è ändacc. Änt unä cità luntänä l'ha vivü älegrament inciucändäs insemä ä di só ämis e bäländä cun i scärmass.
Äcsì, in poch esmänn, l'è spes tüt i sod, e lü l'è rästà sensä nient.
Csè ch'u duvivä fà? 'Me ch'u särissä scampà? Ändè che gh'avrissä truvà un toch äd pän?
Ä la fèn l'è andacc dä 'n cuntädèn e u gh'ha ciämà: "Äviv däbsogn d'un servitur?"
"Sì", u gh'ha rispondü 'r cuntädèn, "ma cmè ta sè cust ann ä gh'umä 'vü la brènä, tropä aquä e pär gióntä lä timpestä. Ä podäró dàt ämmà 'n pó 'd pän e nient atär.
"Ä gh'è nò däbsogn che äm dee atär, bastä che mì ä mörä nò!"
"Tüt i dì t'ändrè 'nt är mè cämp e 'n cul prà ä päsculà i mè pursé e i mè böcc. Èt cuntènt?"
E 'r puvrass l'ha purtaa är päscul är bestiam du sò pädró, trì, cèn', des, vènt, tänti vòlt.
Mä quänd che lü u värghevä un pursé grass, che u mängiav'i giändä, u zevä trä lü: "Povrä mì! S'a füssä rästaa ä cà, quäntä méj ä särissä stacc! 'Mä ch'l'erä bel dä mè päpà! Invece ädess stoo mälissim!"
E pär nò murì u mangiavä erbä e rädis, e u piänzivä: "Almeno pudissä turnà däi mè!"
E piänz'incö, e piänzä dumän, u n'in pudivä piü; la fam e i dulur a 'l favän smägrì semper püssé.
Insì, dopu 'nä para 'd mes, anca se la cà 'd só padär u l'erä täntä luntà, l'ha pinsaa 'd turnà indrerä.
Dop ävé cäminaa diversi dì e diversi nöcc, l'è rivaa in pé disculs e strässaa 'nt är päis ändè ch'a stavän i só.
Qänd só päpà l'ha vüst gnì ävänti, ädasi ädasi, räsent la busslä dlä curt, cui ögg bass, l'ha criaa dlä cuntintessä, u gh'ha curs incunträ e u l'ha bäsaa 'ns la frunt, in faciä, äns la bucä.
"Nò, padär mè! Basäm nò! A son stai trop cätiv, i mè pcà ä son trop gross, ä son piü degn dä ess är vostär fiö!"
Mä 'r pädró l'ha ciäma ses serv e u 'gh disä: "Portee qui är vistii püssè bel che mì ä gh'abiä e mätìgäl ädoss; poi mätìgh un äné änt u did, e i scarp ai pé; vüatär, tiree sü 'd l'aquä, vischee 'r fögh e mässee 'r vidé püssè bel, pärchè a vöj che tüti a fajan festä.
Guardé: äst mè fiö l'erä pers e 'dess l'è stai truaa äd növ!"
E pö s'è giraa inver är fiö: "Andum", u gh'ha dicc, e l'è entraa sübit in cà cun u giunot, är quäl u tigniva cun tüt dü i män lä snisträ där padär.
E tüt u dì u s'è mängiaa, u s'è bivüü täntä vèn e ä 's son cäntaa bei cänsó.

Vivaio Acustico delle Lingue e Dialetti d'Italia

Referenz

1. Fabio Foresti, Profilo linguistico dell'Emilia-Romagna, Roma, Laterza, 2010.

Bibliugrafia

• Maurizio Cabella, Dizionario del dialetto tortonese, ed. Dell'Orso, Lissandria, 1999.

Vus curelaa

• Turtunes
• Lengua lumbarda
  • Dialet de l'Ultrepò Paves
• Lengua piemuntesa
  • Dialet lissandrin
• Lengua emiliana
• Quater pruvincc

Ligam de föra

• Sit cun puesii in Turtunes e una tavula espligativa de la parnunzia dialetala Arqiviad qé:
• Infurmaziun sura el dialet lucal de Vila Vernia in sül sit del cumün, cunt una racolta de pruverbi
• Puesia in del dialet de Vulped
• L'Officina del dialetto Arqiviad qé:
• Pruverbi turtunes Arqiviad qé: