Dialettu garescìn

U Dialettu garescìn (lucalmente Dialöttu ed Garésce o garescén, scrìtu ascì garescìn o gareshìn, in urmeàscu rézu cumme garascìn o garaššin a segunda du metudu duve(r)àu, in zenese Dialétto garescìn, in italian Dialetto garessino) l'è in dialettu de genere ligure-arpin (stessa famîa du dialéttu Brigascu e de l'Urmeascu).

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese

Dialéttu garescìn
Âtri nómmi	Garescén (numme lucale) Dialétto Garéscìn (zenese) Garascìn[1](urmeàscu)
Pronónçia	/'gareʃi:n/[2]
Parlòu in	Itàlia
Regioìn	Piemonte (Garesce)
Parlànti
Totâle	~1/2.000
Clasificaçión
Filogénexi	Lengue indueurupée  Grùppu Italicu   Rumànze    Ucidentâli     Galluitaliche      Lìgü(r)e       Lìgüre arpìn[3]        Garescìn
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1 Tüte e persôn-ne i nasci libere cun l'ištesa dignitoi e i štesci diriti. I han a rajôn e a cuscensa e i devi cumpurtose ün cun l'otru cume s'i fusi di fraié.
██ Garescìn ██ Urmeascu ██ Arbenganese ██ Dialettu d'Urtieu[4] ██ Dialettu de Valdinfernu[5] I dialetti intu cumün de Garésce, in verdu l'urmeàscu, in selestìn e zone de influensa (Valdinfernu e Urtieu) e in giàllu e zòne dunde u se parla in dialettu de stampu arbenganese

G'ha de inflesciùn derivàe dau dialettu arbenganese (specialmènte) e da quellu piemuntese. L'è pé questu cunscideàu 'n dialettu de transisiùn.^[6]

Stòia

E urigini de stu dialettu chi sun légàe a-a pusisiùn strategica du paìze de Garesce, cruxéa de stradde fra u Piemunte e a Ligü(r)ia, da i fòrti legàmmi cùn a Rivéa de Punènte, suviatüttu cun a sitài d'Arbenga, cun a parlà che a l'è bén influènsà da u dialettu arbenganese, mescciau cùn inflesiùi da lengua piemuntese, ma nu mancàn ascì derivasiùi legàe ai dialetta da valà du Burmia in tu léscicu, pé vixinànsa cùn e zone de Caissàn e de Bardenei, andandu a metîse inte quellu ch'u l'è l'insemme dialetâle ligü(r)e prezente au de sà de Cevetta, intu cumün de Priöa. ^[6]

Ancöi l'è parlau da tòstu a magiurànsa da pupulasiùn garéscìna, anche se nu ghe sùn stimme ufisiàli in sce u nüme(r)u di parlànti. Sun ésclüze e frasiùi de "Cirixöa" (o ascì Cirixeua, a Garesce Cerjöra) e de "E Vòte", geugraficamènte ligüri, dunde se pàrla 'na variante ligure de stàmpu arbenganese .

Intu 2020 l'è stau scritu e pübricàu da Piero Camelia, Romano Nicolino e Rodolfo Pelagatti u disiunàiu Italian-Garescìn e Garescìn-Italian de tòstu 8000 pa(r)òlle, pé sarvaguardà a variante e-e tradisiùi lucali.^[7][8][9]

Funulugìa

A livellu de funulugìa u dialettu de Garesce u prezenta carateristiche cumüi cun quelli de Urmea e de Priöa, furtemente influensài dae zone linguistiche vixìne, parte de clascificasiùi Ligure de sentru-punente, de l'Utrazuvu de punente e Arpìn.

• -pl-: l'éxitu utegnüu dau gruppu latìn pl u se mustra furtemente palatizàu, tantu da sciurtì cun -ʧ-, tipicu de l'ambiente lìgü(r)e.

• -bl-: a trasfurmasiùn de stu gruppu a permette de identificà tantu pe u garescìn quantu pé l'Urmeascu e carateristiche particulari intu panuàmma linguisticu da zòna de cunfin fra u Piemunte e a Ligüia, rivandu a estremizâse fin aa prununsia -ʤ-.
• -fl-: evulüu in ʃ, cumme pé l'arbenganese e e àtre varianti rivierasche.

• -cl- e -gl-: inti sti dui càxi chi u garescin u se mustra prinsiplamente in acòrdu cun u restu de l'àrea de mézzu fra u Lìgüre e u Piemuntese, cun moddi de prununsià riscuntrai zà inte parlàe du valburmidese ciü vixìne au bacìn du Tànau, cun evulusiùn regulàre in /dʒ/ ciutòstu che in /ij/, presente pe(r)ò int'in grossu insemme de termini.

• -sl-, -ps- e -x-: g'han l'evulusiùn tipica intu sòn /ʒ/, evidensiàu ascì intu valburmidése ligüe, intu kyé (zòna de Frebûsa de Sutta) e intu munregalese de Frebûsa de Surva.

• -ce-, -ge- e -je-: a tratasiùn de ste trei derivasiùi etimologiche u prezenta tratti ben diferensiài rispettu au vixìn urmeascu, ciü "cunservativu" sutta a stu puntu de vista. U garescìn dunca u l'ha sciurbìu e cuntaminasiùi de derivasiùn lìgüe streita (dialetti inta parte a meridiùn da Còlla de San Benardu, da individuà inte quelli da valà du Néva, de stampu arbenganese) e ascì tratti piemuntesi da zòna de Munduvì.

Àtre carateristiche

U dialettu de Garesce u presenta ascì a tipica terminasiùn in /-eŋ/, da prununsià cun ina i stréita che séeva da rintracià intu panuàmma lingusticu de Cuni e de valàe du Belbu e du Bùrmia in teritòiu piemuntese, (ma ascí int'u dialettu d'Ineja/Oneglia) cadensa che a nu l'ha lasciàu traccia invece a Urmea o inta zòna de Caissàn.

Divixùi

U garescìn u presenta de dfiferense fra burgà e burgà, specialmente fra e diverse frasiùi, cumme quelle de Deversci e Valdinfernu, dunde aù e varietài lucali e sun parlàe da ciü pòche persune, che pe(r)ò cunservan ben ina espusisiùn versu i dialetti definìi de l'àtu munregalese, parlài inte valàe du Casòttu (Cazotu in garescìn) e du Mòngia, particularmente influensàe dai tratti ligü(r)i. A Valdinfernu prinsipalmente se evidensia in influensa cun u kjé, cun a particularitài de dexinense –é, -òj, -ò pé i verbi a l'infinìu.^[10]

Grafìa

Au muméntu a nu l'existe 'na grafìa ufisialmènte ricunusciüa, vegnan de suvente duve(r)â quella pruposta dau méstru Romano Nicolino, adutâ inte sò puexîe.^[11]

Ascì impurtante l'è a grafìa duve(r)â dau scritù de Garesce Sergio Aschero, pé e sòe racólte dialetàli garescìne "Tane", "Shchigaló" e "Tócu per Tócu".^[12][13]

Atru ezempiu de grafìa l'è quella pruposta da Fulvio Basteris intu 2003, duvéa pé a trascrisiùi dialetali intu libbru "Garessio ieri e oggi".^[6]

Grafìa du Nicolino

Chi de sutta inta tabélla se pònan vegghe e létere duvéae in te stu sistémma de scritüa, cùn ascì a trascriçiùn in IPA/AFI e di ezèmpi.

Létere	Són IPA/AFI	Nòtte
A	a
B	b
C	k/ʧ
D	d
E	e	e sérà
È	ɛ	e avèrta
F	f
G	dʒ
H
I	i
Ȉ	i	i abrevià, tendente au sòn /e/ se legâ aa n in pusisiùn tonica
J	ʒ	són du françese jardin són da létera "x" zeneize (segnâ ascì davanti aa b, d, g (düa), m, n, p, v au pòstu da s)
L	l
M	m
N	ɱ/n/ŋ
O	o
Ó	ɔ	o serâ stréita
Ö	ø	són de "eu" fransese
P	p
Q	k
R	r
Ȓ	ɹ	són da "r" evanescente
S	s
SC-	ʃ	són de l'italian "sci"
T	t
U	u
Ü	y	són da "u" fransese
V	v
Z	z	són da "s" de l'italian rosa

Grafìa du disiunàiu

A grafìa du disiunàiu garescìn a se diferensia da quella du Nicolino, perché a prezenta de mudìfiche, aa fìn de rende intu mòddu ciü adàttu tütte e furme e e prununsie prezènti fra e burgàe e e frasiùi garescìne.

Paragui cun e àtre grafìe

• U segnu R u va a indicà u sòn da r clascica, ma ascì quella evanescente, dunca u nu se duvéa a létera Ȓ.

• Au postu du grùppu sc-, pe andà a indicà u sòn de l'italiàn "sci" quande a s se tröva tacà a ina cunsunante diferente da a c dùse ( cumme sp, st...) se duvéa u segnu š.

• Vegne inseìa ina lineétta sutta a i pé andà a indicà ina prununsia ciü stréta, ciü scimile a ina e bréve, prununsià cumme ina e serà e abrevià.

• I sun puscìbili a segunda da zòna diverse prununsiasiùi da n, che pé cumprumìsciu in càxi specifici a vegne segnà cumme -nn, da nu cunfunde peò cun a n nazàle zenese, nunustante ina serta sumiànsa.

• U sòn du fransese jardin, u végne rézu cun a j, cumme u sucedde intu brigascu, curispundente a a x di dialetti da Rivêa.

Grafìa du Aschero

A grafìa do scritù Sergio Aschero, se diferènsia da quella du méstru Romano Nicolino pé-e séguènti caratéristiche:

• A "h" nù a l'è mütta, ma a sustitùisce a "c" in te "Sc-", l'è dunca présente a scritüa Sh-.
• U són da "i" abrévià l'è scritu cùn a létera ï, nu se duvéa a ȉ.
• A "r" curispunde a u són /r/ ma ascì a /ɹ/, ciù évanéscènte, nu sé duvéa a ȓ.
• Au postu da "i" clascica, inti ditunghi se duvéa a létera "y".

Paragùi

Garescìn	Arbenganese	Urmeascu	Zeneise (Grafìa Ufisià)	Italiàn
caȓamèla[14]	ciapelétta	caramela	ciapelétta	caramella
farin-na[15]	fa(r)ìna	farina	fænn-a	farina
géja	gêxa	geis̅c̅ia	gêxa	chiesa
nen	nìnte nènte[16] nénte[17]	nente	nìnte	niente
nöce	nötte nöcce[18]	nœcie	néutte	notte
ögi	öggi	œji	éuggi	occhi
pràu	pràu	pra	pròu	prato
pruvéincia	pruvinsa	pruvincia pṛûvincia	provinsa	provincia
sciuȓa	sciù(r)a	sciǘ	sciôa	fiore
sc-pegiu špegiu shpegiu	spéggiu speiu[19]	spegiu	spêgio	specchio
tóla	tóla làmma làtta	tola	làmma làtta	latta
zunu	zuénu zûenu zûvenu	zuvō	zoêno, zóveno	giovane

Téstimuniànse scrìte

GR	Sa pagina l'è šcricia en garescén

Testu garescìn	Tradusiùn in arbenganese
Garesce u l'è u ciü be paìs' du mȯndu Garesce u l'è u ciü be paìs' du mȯn'du l'è int'ina vale dunde u Tane u scùre, cu dà l'oiva a tant' fabriche ed au riôndu u bagna i campi e i pròi e vèrne e è sgure. (Giuseppe Ramondo)[20]	Garesce u l'è u ciü bellu paìse du mundu Garesce u l'è u ciü bellu paìse du mundu l'è int'ina valà dunde u Tàna(r)u u scùre, ch'u dà l'àiva a tante fàbriche e au riùndu u bagna i campi e i prài e e vèrne e sgùre.

• Garesce l'è u ciù bè paise du mundu, de Giuseppe Ramondo, racòlta de puexie du 1959.^[20][21]
• Tane, de Sergio Aschero, racòlta de puexie du 1986, c'ha l'ha vintu a primma edisiùn du prémiu de-e parlàe dialétali piemunteixi "‘L tò Almanach", urganisàu da Primalpe.^[22]
• Garessio ieri e oggi, libbru cu cuntégne riféimènti au dialéttu lucale e mòddi de di, de Fulvio Basteris, du 2003.
• Shchigaló, de Sergio Aschero, racòlta de puexie e filastrócche du 2011, cùn l'intrudusiùn de Fulvio Basteris.^[23][24]
• Tananà, Bededè, Piricicì: soprannomi di Garessio, de Fulvio Basteris (2012), libbru cu cuntégne riféimènti ai moddi de dì in Garescìn.^[25]
• Sc-crice cujì..., racòlta de poexie de Romano Nicolino, in culaburasiùn cùn Vincenzo Bolia, du 2015.^[26]
• Tócu per Tócu, de Sergio Aschero, racòlta de puexie brévi e cumpunimènti in stile "haiku" du 2016.^[12]

Nòtte

1. ascì Garaššin, secundu a grafìa de Marco Michelis
2. da cunsciderà che lucalmente gh'è i evulusiùn du grùppu -ìn cun ina prununsia ciü serâ de quella arbenganese, ch'a curispunde a in sòn de mézzu fra /i/ e /e/
3. Cun caraterìstiche de transisiùn
4. Transisiun arbenganese-garescin-valburmidese
5. Transisiun garescin-munregalese
6. (IT) Nicola Duberti, Inquadramèntu linguisticu de l'Ata valà du Tànau, in sce Accademia.edu (PDF), in sce academia.edu. URL consultòu o 10 arvî 2021.
7. (IT) Paola Scola, Tréi amixi scrivàn 'n diçiunaiu pé sarvà u dialettu de Garesce, in sce lastampa.it, 20 màrso 2020. URL consultòu o 10 arvî 2021.
8. (IT) Presentasiùn du disiunàiu Italian-Garescìn e Garescìn-Italian, in sce valtanarolife.com. URL consultòu o 24 seténbre 2021.
9. (IT) U vucàbulàiu Garescìn-Italian e vicévèrsa, in sce centrostudi.50epiu.it. URL consultòu o 24 seténbre 2021.
10. (IT) Viaggiu inte lengue lucàli du teritòiu munregalese, in sce turismo.unionemonregalese.it. URL consultòu o 9 òtôbre 2021.
11. (LIJ, IT) U dialettu garescìn mustràu da Romano Nicolino, in sce generazionisolidali.it, 14 agòsto 2014. URL consultòu o 10 arvî 2021.
12. Aschero Sergio, Tócu per Tócu, Cuni, Primalpe, 2016. URL consultòu o 4 òtôbre 2021.
13. (LIJ, IT) E vón a shpasiu in giru per a nöce, in sce poesiadelnostrotempo.it. URL consultòu o 4 òtôbre 2021.
14. Grafìa do Nicolino
15. prununsiàu nurmalmente /'fari:na/, ma a segunda da burgà a /n/ pîa ina cadensa ciü scimile a /ŋ/ e a /r/ va vèrsu ina /ɹ/
16. Inti paìxi Cixàn, Sènexi, Valà du Pennavaire, Bastìa, Leca
17. In Èrli e a Castreveiu
18. Dialetti da Valà du Pennavaire e du Neva
19. ascì spegliu (Castreveiu), speju (Èrli)
20. Garesce l'è u ciù bè paize du mundo! (cartulìna in sce ebay), in sce vi.raptor.ebaydesc.com. URL consultòu o 4 òtôbre 2021.
21. (IT) Cumün de Garesce, stòia, in sce comune.garessio.cn.it. URL consultòu o 5 òtôbre 2021.
22. (IT) Cumün de Trinità (CN), préséntasiùn du libbru Tócu per Tócu, in sce comune.trinita.cn.it.
23. (IT) Garesce, e puexie e-e filastrocche intu dialéttu lucale inta növa racòlta de S.Aschero, in sce targatocn.it. URL consultòu o 5 òtôbre 2021.
24. (IT) S.Aschero e F.Basteris: Shchigalò, in sce librinlinea.it. URL consultòu o 5 òtôbre 2021.
25. (IT) Tananà, Bededè, Piricicì, in sce librinlinea.it. URL consultòu o 5 òtôbre 2021.
26. (LIJ, IT) "Sc-crice cujì..." de Romano Nicolino, (Google Books), in sce books.google.it. URL consultòu o 5 òtôbre 2021.