îzoa da Ligùria From Wikipedia, the free encyclopedia
L'ìsua Gainâa (ascì sulu A Gainâa, o Gainài(r)a inte l'entrutèra, segundu a grafia arbenganese du Bolia L'Iṡuȓa, scrita L'isu"a inta grafia du Gastaldi[1], in zenese îzoa Galinæa, in italian isola Gallinara o Gallinaria[2], Insula Gallinaria o Gailiata in lengua làtina) a l' è 'n' ìsua c'a se tröva in tu Mà Ligü(r)e, vixin a-a còsta da Rivéa de Punènte, de rimpèttu au cumün d'Arbenga, in pruvinsa de Savùna. A l'è distante da a costa 1,5 km e a l'è culegà cun a rivéa pé in bràssu de mà da a prufunditài de 12 métri in méddia; quésta a custituisce a Risèrva natürale regiunàle de l'ìsua Gainâa.
AR |
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese |
A Gainâa a se tröva davanti a-a pùnta du quarté arbenganese de Vàin, prubabilmènte a s'è destaccà da a tèra-fèrma pé efèttu de in inalsàmèntu du mà rizalènte au periudu du quaternaiu. A l'è a segùnda ìsua ligü(r)e pé estensciùn cun 0,21 km2 de superficcie, dòppu A Parmàia, mèntre a l'è a primma de quelle savunesi, seguìa sulu da l'Ìsua de Berzezzi.
U tòccu tra l'isua e a sitài u l'è largu quàxi 1 400 m in tu pùntu ciü stréitu, cun 'na prufunditài variabile, tra i 11 e i 20 m, cun u fundu sàbiusu. A murfulugìa de questi fùndali a répìa u terén prezente in sce l'isua stéssa, cun u razunzimèntu rapidu a sud de 'na prufunditài c'a rìva fin ai 50 m, mèntre au nord sulamènte de 10 m au mascìmu. A l'è facilmènte razunzibile da u pòrtu d'Aàsce, nu a l'è peò vixitabile, sciccumme pruprietà privà.
E falesie, e e còste ruciùse a piccu in sce u mà che e a sircùndan, sun de quarziti de culùre grixu, in grùppi de pàeggiu spésù (generalmènte de quarche decimetru), cun di cunglume(r)ài chi-i sciòrtan in sce a parte vultà au nord.
A diresiùn de queste stratificasiùi a l'è a mèxima de u survastante cappu de Santa Cruxe, da dunde questa se sàieva destaccà. L'eruxiùn mà(r)ina a l'ha determinàu 'na fùrma da costa "àta", ciü cunscide(r)évule in ti vèrsanti meridiunali e de levànte, a stréitu cùntattu cun u mà avèrtu. Pé questa caratéristica de iragiungibilitài de diferenti falesie òspitan di nìi di gabbiài reali.
.svg)
Diférènti e sùn e denuminasiùi ch'i g'han i pùnti specifici de l'ìsua, nùminai in mòddu da avéghe rifeiménti fissi, suviatüttu da i màinai. A magiurànsa de questi i se sùn svilupài diretamènte in ta parlà lucale, i tuponimi ciü impurtànti i sùn: A Madunìna, Sutt'ai érxi, A càpélla, U Sciusciaû, San Martìn, L'Erchéttu, E Tôgne, Sutta a tûre, A Gròtta, A Farcunâa, A Nâve, E Ciappe, U Scöggiu giàncu[3] e A Cùa da rea.
Quest'isulòttu u pìa u sò nòmme da e gàine sèrvàighe che a l'an pupulà in tù passàu, cumme ne riportan Catone e Varrone.[4]
U nu se cunusce au muméntu u nùmme chi i antighi Ligü(r)i-Ingàuni davàn a sta chi, scibén che questu a l'ha rivéstiu fin da l'antichitài ina pusisiùn impurtante pé i tragitti tra a Gallia e a Penisua iberica, zà cùn i Rumai. A cumpaìsce in ta Tabula Peutingeriana cun u numme de Gailiata. Sùn stàe ascì ritruvàe testimunianse de varia urigine a partì da u V seculu a.C., cùmme anfore pé cunservà öiu e vìn, aù cunservàe au Museu Navale d'Arbenga.[5]
A Gainâa a l'è ligà a figüa de San Martin de Tours, impegnau inta lotta cuntru l'erexia ariana, c'u vegne pé quéstu ascì früstàu (in ta nativa Pannonia) e cacciàu, prima da a Fransa e poi da Milan, dunde l'éan stài eletti vescuvi ariani.
In tu 357 véllu u razunze dunca l'ìsua dunde u pàssa quattru anni da sò vitta cumme eremita, anche se prubabilmènte nu u l'éa sùlu du tüttu, vistu che e cronache segnalan ascì 'n prève, prubabilmènte San Sulpicio Severo[6], e pé in periudu ascì Ilario de Poitiers; in sce questu teritòiu u mangiava l'elleboro, ciànta che sé descröve poi velenusa. 'Na stòia a 'cunta che truvànduse in te u muméntu de mùi pé quést'èrba San Martin sàieva stàu miraculàu, sarvanduse. Da lì u lascìa l'ìsua pé turnà a Poitier.
Pé ricurdà u peregrinàggiu cumpiüu da u Santu (da Sabaria, ancöi in Ungaìa, fin a-a Ligüria) l'è stau creàu 'n prugèttu cu se ciàmma Via Sancti Martini.[7]
De 'stu periudu chi l'è a rapresentasiùn de Sant'Ilario di Poitiers, mentre u scàccia da chi 'n dragu, simbulugia de l'Arianeximu.[8]
In tu mèximu periudu u se férma in sce l'ìsua ascì San Gaudenzio.[9]
U monàstéu de San Martin vegne fundàu in tu V seculu dai monaci de San Colombano de l'Irlanda.[10]
Doppu e distrusiùi saracene du IX e X secolu questu u végne ricustruiu da i Benedettin.
U véscuvu d'Arbenga Ingolfo u asségna ai muneghi de San Martin d'Arbenga in tu 940, questu u se trasfurma inta sede in sce a tèra fèrma de l'abassìa, assèmme a-a baxìica de San Calocero e a-a gexa de S. Anna ai Munti e, doppu, ascì a Gexa de Santa Maìa in Fontibus e àtri pùsédimènti lì vixin.
L'abassìa a l'è ducuméntà in tu 1011, cun u nòmme de munasté di sànti Maìa e Martìn assèmme ai gràndi pusédimènti du cuntàdu ìngaunu, c'u cùmprèndeva 'n teritòiu da Sanremmu a-a Finâ, cun "capitale" Arbenga.
Inte u 1044 a utégne da u Pàppa Benedetto IX l'esensiùn a-a giurisdisiùn vescuvile e pìa prupietài in Italia, Catalogna e Bàrséluna, in Provensa e Corsega.[11][12]
Zà da u 1011 e rizültan de impurtànti dunasiùi a-a cùrte de Bàrséluna, da espunènti de àtu lìvéllu cùmme San Pere de Riudebitlles cùn a sò gexa e u relatìvu au sò vàstu teritòiu, cu cumpréndeva u Castrum de Capra in pusisiùn stràtegicapé a Reconquista.[13]
A marchesa Adelaide de Susa a dùna intu 1064 u munasté e i àtri pusédimènti ìngauni e de Pòrtu Mauìssiu a l'abasìa de Abbadia Alpina de Pinerolo.
In tu 1163 u rìva in sce l'ìsua u Pàppa Alessandro III che u l'éa in füga da Federigu Barbarussa; e pé a prutésiùn risévüa dai muneghi u puntefice 1169 cun 'na bùlla papale a-a fà divéntà autonoma, sutta a prutésiùn in moddu dirètru da-a Santa Sede.
A partì da u XIII secolu, i edifissi subìscian 'na decadènsa prugrescìva andàndu a fìnì sutta au cuntròllu da Repübbrica Zeneize. Cùn a mòrte de l'abate Carlo Del Carreto du 1473, a abasìa vegne trasfurmà in cumménda e asegnà a a famìa Costa che a mantegne pé-i dui seculi sucéscìvi.
Simone Carlone de Savùna, pudestà zenese a Arbenga, da u 1542 e fìn au 1547, l'ha fàu custrüì 'na tùre de avistàmèntu pé difénde a còsta ligüre. Questa l'è stà dòppu réstaurà e ricustrüìa a partì dau 1586 pé opéa de a Repubbrica de Zena realisà in fùrma sirculàre cun e müagne strumbàe cun 'na cisterna intèrna, a cumménda a passa sutta u cuntròllu di vescuvi arbenganeixi da u XVII seculu.
In te u zenà de l'ànnu 1866, u nòrdicu Fraz Salsig, u èntra in ta grotta de San Martin e u scrivià che lì dréntu se trövan ancü casinàssi e i rèsti de l'atà de l'àntiga capelétt, dunde se pònan ascì vegghe e osse de 'n ümàn[10], in té u stéssu periudu monasté e ìsua végnàn cedüi[14] dirétamènte da u Vescuvu arbenganese Raffaele Biale, cun pàeggi "mugugni" da parte de a pupulasiùn lucale, a pruprietà a divegne de 'n banché, ciàmau Leonardo Gastaldi, de Impeia Pòrtu Mauìssiu, véllu finià pe cunscideàse u Scignù de l'Ìsua, anche se questa a cangià pruprietài bén bén de votte in tu tèmpu.[15]
Da u 1905 u divènta prupietàiu Michele Riccardi c'u fà custrüì 'na gexa, in stìlle "neoromanico", dedicà a San Martìn.[14]
Zà da u 1932 a càngia turna prupiétàiu, vegne difatti pià da Gian Giacomo Roseo, in impréndirù lumbardu e piemunteise che u àmplia a vìlla existènte, azunzèndu u luggiàu au primmu ciàn e a piscina lì vixin, végne ascì cunsulidà a tùre d'avistamèntu du '500 e azonze in giardìn recintàu c'u sircùnda tütta a réxidènda ìsulàna.
Sò muié, Adelina Gallo, a l'ha purtàu diférènti mudiffiche a-a végetasiùn de l'ìsua, métèndughe növe sciüe, e incrementàndu a présènsa da màccia mediteranea, cumme i ciprèssi.
In tu mèntre de quésta ativitài édilissia, in tu 1936 sùn stài purtai a-a luxe i rèsti de 'na gexa de dimensiùi mudèste, quaxi 5 m pé 9 m de lünghessa, cùn e 'fundamènta bazàe in sce a roccia cùn l'abside semi-réundu vultàu au punènte. Segundu u studiùsu Nino Lamboglia c'u atribuìva e müàgne a l'épuca de l'àtu mediuevu, i alòggi di muneghi duvéivàn truvàse in te a parte da Gainâa dunde aù se tröva l'abitasiùn; scibén questu 'sta suppusisiùn a nu a l'è mai stà poi vérificà cumpletamènte, in quantu nu a l'è stà fà n'analixi stratigraffica; quésta ipotesi l'ea bazà in sce u fàttu che l'éan stàe truvàe de tégule a embrixe da-a tradisiùn rumana, cùn ascì 'na séie de sepultüe de muneghi.[16]
Cùn u sciòppu da Segùnda Guèra Mundiâ in sce l'ìsua vegne installà 'na baze tedesca, c'a vegghe l'edificasiùn de màgasìn, depoxiti e galérie.[15]
In tu lüiu du 1947 e ègue da l'ìsua sun stàe u tìatru de quella c'a végne ciamà tragedia de Arbenga, dunde l'ha pérsu a vìtta afugàndu 48 persune, principalmènte fiöi.[15]
A a fìn di anni '50 a végne vendùa a l'indüstrià zenese Diana, c'u u réalìza 'na darsena picina, l'alaciamèntu au sérvìssiu de l'eletricitài e de l'aiva putabile, anche se in ti anni a-végnì questi i se sùn ruvinài.[15][14]
A-a fin di anni '70 a pruprietài isulàna, cun ànéssa ascì villa a vegne frasiunà fra ciù növi pruprietàri.[15][17]
Nino Lamboglia l'hà chi efétüàu u pririmu[4] de 'na séie de recupéi subacquei in te u tràttu de mâ vixin a l'ìsua 1950, cuscì grassie a l'ütilizzu da "motonave Artiglio" grassie a-a quale l'è sciùrtìu a purtà tùrna a a lüxe 1000 anfore romane che se truvavàn sutta au fundàle; u l'è prubabile che queste traspurtàvan vìn pruveniènte da-a zona de Napuli e dirette versu a Gallia, ancöi Frànsa.
A partì da u 1989 l'isua a l'è stà numinà cumme risèrva naturale, pé questu da quellu periudu u ghe sugiurna sèmpre in guardìan, pé sarvaguardà a zona da i insèndi e tégni in urdine i sénté ch'i se estèndan lungu quaxi 10 chilometri tutali.
Tütte e spéze lé manutensiùn e a sò sarvaguàrdia sùn a caregu de-a l'aziènda custitùia da i pruprietài: Gallinaria S.r.l. cun a sedde a Turìn.[18]
In ti fundàli ch'i i se trövan vixin sùn stài rinvégüi sucéscivamènte[19] diférènti relitti e manufàtti, pé a magiurànsa risalènti au V séculu a.C. e identificài cumme pruvéniènti da a zona de Marsìa, pé via di cumèrci avegnüi in tu passàu. Diférènti sun i repèrti sun conservài in tu Museo navale romano di Arbenga au Palàssu Peloso Cepolla, frà i quali se pònan truvà bén bén de ànfue de l'epuca rumana da u periudu relubbricàn fin au VII seculu.
Fra i anni 1994 e u 1995 l'ìsua a l'è stà teatru de 'n impurtànte campàgna de scavi archéulògici cuurdinài da Bruno Massabò. Questa campagna a l'ha purtàu a scavà in sce u vèrsante de sud-est, sutta a Grotta de San Martìn dunde a tradisiùn geneicàmènte a vö c'a fùsse u rifùggiu eremiticu du Sàntu.
U primmu scàvu u vegne fàu in te vixinànse de in péndìu brüscu; quésti i l'han purtàu a-a luxe 'na tùnba a-a capucìna dislucà propiu in te quélla zona; l'éa sènsa u curéddu o atti materiali ch'i permetévam de dàtala precixamènte: pé questu a végne riténüa 'na sepultüa tàrdu antiga de 'n munegu. In ta grotta vegne ritruvà a tùmba a cassa in müatüa cun a fùrma trapéssiuidà rivestìa internamènte da u cocciopesto, risalènte fra u VI e u VIII seculu; mèntre i schéletri rìnvégnüi l'éan du XIV seculu cùmme l'ha dimustràu in'analixi radiumétrica. Vegnàn ascì rìtruvài ascì rìtruvài di rèsti de 'n làmpada vitrea a suspensciùn, databile frà u IV e il VII seculu; quéste scuvèrte l'han purtàu a interpretà che a tùmba l'éa in segnaculum, lucalitài de sepultüa privilegià, prestigiùsa perché ligà a a figüa de San Martin.[20]
Da u 2009 i végnan realisài di travàggi edilissi, e a vegne istitüia a survéiànsa archeulogica, c'a fau pé a primma votta in'analixi déttaià in sce u scitu, scibèn sulu in te l'àia c'a riguardava i scavi. Questa a l'ha specificàu l'attivitài da tàrda étài de mézzu, ligà a e urtime faxi de vitta du sénobiu benedetìn, ma ascì 'na frequentasiùn rumàna cùn framènti sérammici cunscistènti rinvegnüi, cùmme séràmmiche a vérnìxe néigra, müàgne sutìi, tèra sigillà, e numeüxi àtri cùntenituri da traspòrtu, fra l'etài repubbricana e quélla imperià. U scàvu u l'avegne in tu salùn au ciàn tèrén da villa, chi e sùn stàe ritruvàe ascì àtre müagne, téfnìe assèmme da 'na fòrte màlta. 'N àtru sàggiu l'ha purtàu a a lüxe invece strutüe du bàssu medievu. Tütti questi scàvi l'han purtàu a cunscidéà cumme sértéssa l'ipotexi zà precedèntemènte purtà avanti da u Lamboglia, dunca se cunscidéa che a villa a sécce stà edificà a partì da l'antìgu munasté de i muneghi benedettìn.
Fra u 2017 e u 2018 l'é stà fà tùrna in'impurtante risèrca in sce u genere de quella nàve naufragà a l'épuca rumànna e in sci i materiali da quésta traspurtài.[21]
In te l'àgustu du 2020 i meddiai l'ham dàu a nutissia che l'isua duiéva ésse vendüa pe 'na cifra vixina a 30 miliùi de Euro all'inzégné de urigine ücraìna Olexandr Boguslayev[22][17], c'u u l'è stàu ascistìu dai avvucatti Alberto Cortassa e Yannick Le Maux, segnàndu de cunseguènsa l'ìnissiu de ina campàgna mediattica téisa a cunvìnse e pübbriche aministrasiùn a fà valé u dirittu da prelasiùn e acquisì l'Ìsola.[17][23]
Pe questu u 19 de setènbre du mèximu ànnu u Ministéu di bén e de e ativitài cultüali e du turismu (in siggla ascì MiBACT) dà a nutissia che u Stattu Italia u vö esercità questu dirittu, pé rènde l'Ìsua pübbrica[24] scìben, a a fìn, a prelasiùn du Stattu a l'è stà esercità u 17 setènbre sulamènte in sce a rexidènsa de Villa Diana: nu gh'è dunca l'acèssu dirèttu a a mâina a restante parte infatti, cun i àtri edifissi e fabbricài, u pòrtu, e a gexa, cun ascì i rèsti du munasté ai prupietài privài.
L'ativitài sutt'àiva aturnu a l'ìsua l'éa stà pruibìa[25] pé vìa da presènsa de 'n grùppu de urdìgni bèllici nun sciuppài sutta au fùndà é ascì pé a vìa da presènsa de u relittu (44°01′00.7″N 8°13′00.5″E) rizalènte au XVIII seculu.
'N àtra urdinànsa sucesciva[26] l'ha cunsentìu e imersìui se acumpagnàe da e guidde lucali cunvénsiunàe. In sci fundài se pòna truvà:
I principali pùnti de imèrsciùn in sce l'ìsua i sùn:
L'Ìsua a l'éa puntu d’urmézzu pè e imbarcasiùi za in te l'antighitài, se trövan ancöi e divèrse testimuniànse de e nàvi naufragàe in te vixinanse de quest'ìsua, impurtànti suviatüttu dui relitti de nàvi rumane de u I seculu a. C. càreghe de giâre rummàe (anfore).
Queste dui navi e sùn cunusciüe cun i nòmmi de Relitto A e de Relitto B. In tu 1999 u l'è stàu istituìu u "Nucleo Operativo per l'Archeologia Subacquea" prugèttu da Soprintendenza per i Beni Archeologici della Liguria, che a l'ha cuménsàu in'inténsa ativitài de risèrca, stùddiu e valurisasiùn duvéàndu scistémmi sperimentàli de genere piunersticu in te queste risèrche.
.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
