Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Nuts. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Onger relizjie versjtit me meistal godsdeens, letterlik band mèt (religare) God, ein god, gode, of ein hoëger weze. 'Ein religie' is in dees zin ein van de väöl vörm van zingaeving (zeuke nao beng). In breiere zin is 't 'n mieë algemein vörm van spiritualiteit, geveulens, gedachte met betrèkking tot de zin van 't laeve in relatie tot óf 'n mach of manifestaties van ein mach óf ein (bewus) neet nader gediffinniieëd beginsel of essensie.
Eeder relizjie betaomp ziech oet 'n zeumering vaan geluifseuvertuiginge. Eder relizjie oonderwies of veerkoondeg häör eige woeregheije euver de wereld, de minsheid en God (of gäöj). Dees geluifseuvertuiginge make ouch klaor wie de volgelinge ziech vaan 'n bepaold relizjie de verlossing of verleechting kinne vinde en boeveur dit e belaangriek buut is in hun spiritueel reis. Oet dees zeumering vaan geluifseuvertuiginge vleuit de zeumering vaan geluifsopvattinge oet die vasligke wee de autoriteit höbbe en in wiewiet zie hun autoriteit mage oetoefene op hun lui. Oet hun euvertuiginge liere relizjie wat hun woerheid is euver 't leve en d'n doed, lieje en hoop en wat 't gief nao d'n doed. Ze geve beteikenis aon 't leve en liere de volgelinge vaan relizjie hoop bij lieje en verlees. Geluifseuvertuiginge, rituele en ethiek zien de drei hoofeleminte vaan relizjie, boevaan de geluifseuvertuiginge ziech tot de belaangriekste behuurt, umtot ziech dao oet de rituele en ethiek höbbe gevörmp. Theolozjie ranzjeert die geluifseuvertuiginge tot get wat de lui verstaon. Sommege relizjie, wie islam en versjèllende geïnstitutionaliseerde vörm vaan Christendom (wie Kathelicisme en Christelek-Orthedoxie), höbbe e gans verfiend systeem oontworpe dat ziech de theolozjie eige maak. Aander relizjie, wie hindoeïsme, jäödom en väöl neet-geïnstitutionaliseerde vörm vaan prottestantisme, bassiere hun theolozjie op de verhaole oet hun beuk. Weer aander, wie boeddhisme en zoroastrisme, betaome bis de relizjie die systeem en verhaol combinere bis ein theologie. Veer nömme de relizjie die hun geluifseuvertuiginge bassiere op gaans en allein verhaole eigelek relizjie zoonder wirkeleke theolozjie. Theolozjie is naomelek strik geboonde e systeem van relizjieus reigels. Of relizjie ziech betaome bis theolozjie, verhaolene of get d'r tössenin hink aof vaan miedere dinger, boe-oonder hun historie. Relizjie wie 't jäödom en hindoeïsme zien rilletief aajd vergeleke mèt de meiste nog levende relizjie. Zie zien oontworpe veurtot de Aajdgrieke in beeld kaomde. De Grieke stoonde d'r um bekind hun relizjie oetein te zitte in 'n hendeg oetgewirkde theolozjie. Daomèt tot de Jäöse en Hindoeïstische relizjie historisch gezien logiescherwies verhaolend vaan eerd zien en 't dèks ouch door jäö en hindoes es beleidegend weurt gezeen um de relizjie te "theolizere", in aander wäörd um hun reigels um te zitte in e systeem. 'n Aander reije kin dat vaan lidmaotsjaop zien. Bij stammerelizjie is 'ne geluivege geine geluivege door 't geluif mer door 't blood wat 'r druug. Väöl inheimse relizjie oet Noord-Amerika höbbe daodoor väöl eweg vaan 't jäödom. Me betaomp ziech bis 'n relizjie umtot de awwers behure tot 'n relizjie, of me dat noe wil of neet. Dit soert relizjie zien tribaol vaan eerd. Jäödom is evels 'n oetzoonderlek relizjie wat dit betröf. 't Kin, wie de Noord-Amerikaanse inheimse relizjie, weure gezien es 'n stammerelizjie, umtot 't jäödom weurt euvergebrach vaan mojer bis kind. Mer 't kin ouch weure gezien es 'n ope relizjie, wie Christendom en Islam, umtot me ziech kin bekiere tot 't jäödom. Relizjie wie 't christendom en d'n islam zien dat evels neet. Umtot me ziech kin bekiere tot de twie lètsgenömde relizjie, mot me lui trèkke um ziech aon te slete bis de relizjie. Daoveur, zoe dachde de christene en mohammedaone (aonhengers vaan d'n islam) in eder geval, heet me e klaor systeem nudeg dat begriepelek is veur nui lui: theolozjie dös.
Allewel 't evels väöl mie relizjie gief in de wereld, betaome de meiste intakte relizjie ziech bis ein vaan de twie groete relizjiegróppe. Die twie zien de Abrahamse relizjies (Jäödom, Christendom en Islam) en de Oesterse relizjies (Taoïsme, Confucianisme, Hindoeïsme, Boeddhisme en Shinto). Zoewel Abrahamse relizjies es Oesterse relizjies höbbe 'n gedeilde oerspronk, evels is 't verband tösse Abrahamse relizjies en Oesterse relizjies bis allewijl nog neet gevoonde.
Abrahamse relizjie
De Abrahamse relizjie höbbe hun naom te daanke aon hunne gedeilden ierste profeet: Abraham. Me nömp 't ouch wel de judeo-christeleke traditie, evels weurt dit allewijl door de meiste weitesjappers neet mie gebruuk door 't gemis vaan 'n islamitische term in 't woord. De relizjies höbbe hendeg väöl gemein.
Zoe geluive de jäö, christene en mohammedaone alledrei tot de mins is gesjape nao 't evebeeld vaan God en tot dizze God de wereld oet 't niks heet gesjape. De Abrahamiste, zoewie de aonhaangers vaan dees relizjie ouch weure genömp, geluive daoneve ouch in de vrij wèl. Dee höbbe de lui gekrege um zelf te beslete wie ze motte leve, plös 'n zeumering reigels en gebaoje die de lui de weeg leijt nao e good en heileg leve. Me geluif ouch tot God oets de wereld oet al häör eleng zal haole en universeel vreij zal stiechte. Daoveur kin 't evels 'n periood geve vaan väöl oorlog en eleng. Me geluif teslot ouch tot de lui de opdrach höbbe gekrege Gods wil op eerd oet te veure. De tekste vaan de Abrahamiste komme veur e groet gedeilte mèt mekaar euverein. Evels mot me verstaon tot 't iers 't jäödom goof, boenao 't christendom vólgde, um teslotte daonao de islam veur 't iers te zien in de historie. Heidoor höbbe mohammedaone 't mies gemein mèt de aander relizjie en de jäö eigelek 't mins. De drei heileg beuk zien es volg:
- De Tora: 't Heileg Book vaan de jäö
- De Biebel: 't Heileg Book vaan de christene
- De Koran: 't Heileg Book vaan de mohammedaone
Dit höbbe ze gemein:
- De Tora is neet allein 't Heilig Book vaan de jäö mer ouch
- 't Aajd Testemènt vaan de Biebel, dös ein vaan de twie heilege sjrifte vaan de christene
- Verwirk in 't ierste gedeilte vaan de Koran: dös ein groet gedeilte vaan de mohammedaonse euvertuiginge
- De Biebel besteit oet ein gedeilte oet 't jäödom en zuut 't aander gedeilde es hun twiede heilege sjrif, 't Nui Testemènt, dit is evels ouch:
- Verwirk in 't twiede gedeilte vaan de Koran: dös ein groet gedeilte vaan de mohammedaonse euvertuiginge
- De Koran is veur 't groetse gedeilte dös gebassierd op 't christendom en 't jäödom, allein 't daarde en lètse gedeilte vaan 't Heileg Book is uniek veur de mohammedaone en kömp neet euverein mèt de euvertuiginge vaan de christene.
't Gief twie groete versjille tösse de Abrahamiste. Zoe gief 't in 't Christendom de Drei-einheid. Christene geluive ouch in einen God, zjus wie jäö en mohammedaone, evels geluive zie tot God besteit oet drei persoene: de Vaojer, de Zoon en d'n Heilege Geis. Dit bots veural mèt de mohammedaone, die geluive tot de Drei-einheid 't christelek geluif in eine God oonwoerechteg maak. 'n Aander versjil is 't zeen vaan Jezus es Messias. Mèt de mohammedaone en christene bots dit neet hendeg, 't innegste versjil dat 't hei gief is tot de christene geluive tot Jezus daodwirkelek de messias waor en de mohammedaone geluive tot Jezus zie wirk op eerd neet kos aofmake (dat heet Mohammed daan volges de mohammedaone evels wel kinne doen, iemes boe de christene weer neet in geluive). Nein, 't versjil bots hei veural mèt de jäö, die d'r in de Tora ophamere tot me nog ummertouw moot wachte op de Messias. Dee is volges de jäö dös nog gaaroet neet gekomme. Allewel de mohammedaone dös wel in Jezus geluive, dèks oonder zienen Arabische naom Isa, gief 't geine Jezus in 't jäödom. Wat daan weer hel bots tösse christendom en islam is 't geluif vaan de christene tot Jezus de zoon vaan God is, volges de Mohammedaone is 't evels oonmeugelek tot God 'ne zoon zaw kinne höbbe, aongezeen Heer geine mins is. Groetse botsing tösse de jäö en mohammedaone ligk 'm veural in de euvernömming vaan de Tora, te opziechte vaan wie de christene dat höbbe gedaon. De christene gebruuke letterlek de gansen Tora es 't Aajd Testemènt en acceptiere de jäö es de opstiechters vaan 't christendom. Heidoor is de band tösse 't jäödom en 't christendom euver 't algemein stèrker (al is de band tösse Europeane en Jäö in de historie toch dèks oonwinselek gewees). De islam heet daodoor 'n zwakere band mèt de 't jäödom umtot 't de verhaole vaan de Herbreeuwse Biebel wel acceptiert es de ierste goddeleke opebaoring, heet de islam de verhaole meh gedeiltelek euvergenomme en geïslamiziert. Daoneve besjrijf de Koran dat de Herbreeuwe oet d'n tied vaan de Tora touwkomstege Islamiete waore, dewijl ze de Jäö oet d'n tied vaan Mohammed es oonweerdeg besjrieve. Evels besjrijf de Koran wel tot de bande tösse christene en jäö mot weure vasgehawwe en tot dees relizjies es evenweerdeg motte weure gezeen: es aander wege nao 't zelfde dool. Get vergeliekbaars kump me neet tege in de Biebel. Welk relizjie dös 'n beter band heet mèt wel relizjie is dös eigelek neet te zègke.
Oesterse relizjie
De veurnaomste relizjie die ziech betaome bis de Oesterse relizjie zien hindoeïsme en boeddhisme, evels valle hei oonder ouch de veurnaomste relizjie vaan China, taoïsme en confucianisme, en de veurnaomste relizjie vaan Japan, shinto. Taoïsme woort mie es twiedoezend jaor geleije in China gestiech door Lao Tzu, dee weurt gezeen es de autäör vaan de Tao Te Ching, 't book boeop de taoïstisch filosofie is gebassierd. Dees relizjie propagiert de einvajd en oonbaotzöchdegheid mèt de Tao, 't centraol en sjikkend princiep vaan 't universöm. Volges de wet vaan de tao (Limbörgs: de weeg) kiert alles trök nao zie beginpunt en zit 't gans beslote in zien deile. Door de tao geit alles vaan 'ne staot vaan neet-zien nao zien en weer trök nao neet-zien. Door de tao oongeheenderd zien geng te laote goon, weurt de wereld 'ne röstege plaots. Confucius waor 'ne lieraar oet de periood 551 bis 479 veur Christus, dee doezende studènte had en haverwege zie leve 't taoïsme verleet en op zien theorieje 't confucianisme stiechde. Heer geluifde d'r in tot de minsheid 'ne staot vaan perfectie kos bereike door de geis te költiviere. In zien lier weurt de touwiejing aon de awwers en rituele benaodrök, en weurt d'r väöl weerde gehech aon oontwikkeling, zelfcontrol en moreel gooj sociaol activiteite. Allewel 't confucianisme mie 'n wereldbesjouwing waor euver wie me e zjuust en moreel good leve kos leije en gein georganizierde relizjie, woorte de ideeje vaan Confucius de staanderd in de Chinese polletiek en weitesjap en woort 't oetindelek aongenomme es de keizerlek ideolozjie. 't Confucianisme heet 'n geweldeg invlooj gehad op aander Oesterse relizjie, zoewie 't taoïsme en 't boeddhisme. 't Boeddhisme heet ziech evels veur 't groetse gedeilte gebassierd op 't hindoeïsme, dat de veurnaomste relizjie vaan India is. Hindoes geluive in de brahma, 'n iewig, ooneindeg princiep dat gei begin en ind kint en de brón en inhaajd is vaan al 't leve. Daoneve geluive Hindoes in transmigratie (de ziel die bij d'n doed in 'n aander liechaom euvergeit) en reïncarnatie (de krink vaan doed en weijergeboorte). Hindoes geluive ouch in karma, 't idee tot iemes zien handelinge in 't eint leve 'n direk effek höbbe op de gebäörtenisse in 't kommend leve. Veur hindoes kump de verlossing wienie ze oetindelek weure bevrijd vaan de krink vaan leve en doed. Op de lètse twie relizjie, confucianisme en hindoeïsme, is boeddhisme groetedeils gebassierd, de veurnaomste relizjie vaan Centraol- en Oes-Azië. Veur boedhiste is de wereld 'n gevengenis vaan lieje en illusie die lui aofhilt vaan 't vinde vaan de vrijegheid en verleechting. Boeddhiste geluive tot 't dool vaan 't leve is tot me liert tot niks ummertouw blijf veurbestande en dat lieje oontsteit doortot lui ziech hechde aon de dinger in 't daogeleks bestande. Lui zien veurbestömb um de krink vaan leve en doed te herhaole, bistot ze bis dit inziech komme. Slechs door ziechzelf ls te make vaan de begierte en door hun eige identiteit op te geve, kinne lui bevried weure oet dees krink. De oetzöndering vaan de Oesterse relizjie is shinto, 'n lokaol en inheims relizjie vaan Japan, die de naodrök ligk op de veriering vaan de natuur, de veurawwers en de aw helde. Dees relizjie benaodrök de däög vaan 't leve mèt e 'woer hart', dat wil zègke oprech en rechgesjaope, 'ne staot dee slechs meugelek is door ziech bewös te zien vaan 't goddeleke. Get dat alle Oesterse relizjie gemein höbbe is dat me neet geluif in eine God. Sommege boedhiste geluive gaaroets neet in 'ne God, hindoes geluive weer in hoonderde gäöj. De kringloup vaan natuur, leve en doed is ouch get wat me kin trök vinde in de Oesterse relizjie en najleks in de Abrahamse relizjie.
Veer levesvraoge
De veer groete filosofische levesvraoge laote meistens good 't versjil zien tösse versjèllende relizjie. De vraoge zien euver 't algemein:
- Boeveur is me op eerd?
- Wie mót me leve?
- Wat gief 't nao d'n doed?
- Boeveur gief 't koed?
Um de ierste vraog te beantwoorde, mót me weite tot 't innegste boe relizjie 't euverins zien op groond vaan dees vraog, is tot 't 'n reij gief boeveur me op eerd is. Eder relizjie opziech nuujd lui um mèt te doen un häör spiritueel reis. Die reis is ein vaan de groetse dinger die relizjie kinne aonbeije en de vörm d'rvaan versjilt groet per relizjie, evels allemaol mèt dezelfde boodsjap: me is hei veur 'n reij en mèt 'n buut. Oet force vaan de christene beveurbeeld, betaomp eus reis en de reij boerum v'r op eerd zien oet 't vinde vaan de verlossing vaan de zun en 'n iewegdäörend leve in d'n hiemel. 't Christendom heet volges weitesjappers dit idee vaan d'n hiemel of 't paradies opgepik oet 't zoroastrisme, 'n aw Perzisch relizjie. De zoroastristische roots zien ouch trök te vinde in de islam. Mohammedaone geluive naomelek tot de reis de meneer boe-op me de leefhöbbende euvergaaf aon de wil vaan God bewies, zoewie die weurt oonderweze door de profeet Mohammed, zoetot me, naotot me beoerdeild is op d'n Daag vaan 't Oerdeil, de brögk euversteek dee nao de gare vaan 't Paradies leijt. De hindoes dinke evels weer get gans aanders: me is op eerd um 'n spiritueel zeuktoch te make, zoetot me bevried kin weure oet de krinkloup vaan 't ummertouw weer gebore weure en op die meneer kine oontsnappe aon de tiejlekheid vaan 't minslek leve. Op groond vaan de Boedhiste reis me weg vaan 't lieje nao 'ne staot vaan zien boe-in me bis woere wiesheid en verleechting is gekoume. De jäö make 'n reis die 'n meneer is um hun leefde veur God te toene door zien geboje in de praktiek te bringe; dees veraandere en redde neet allein de jäö meh ouch de wereld.
De versjillende relizjie höbbe eder hun eige visie roontelum de spirituele reis, versjillende ideeje euver 't goddeleke en versjillende meininge euver de wereld, mèt naome es 't um de vraog wie me mót leve geit. Wienie 't evels geit euver 't liere vaan mètdoog, 't vereurdeile vaan moord en klaije, 't bevördere vaan leefdaojegheid veur de erme, en gooj dinger doen op 't algemein en 't vereurdeile vaan oonrech dat aander weurt aongedaon, lieke ze gans en al op mekaar. De idee vaan de universele geldegheid vaan moreel wètte weurt de natuurwèt genömp, en heet 'ne groete rol gespäöld in inkele christeleke en joedse tredisies en theorieje vaan oonder aandere Thomas vaan Aquino en Maimonides. Versjillende relizjie kinne 'n variant vaan de gawwe reigel: Benaojer aander lui zoewies diech wils tot ze diech benaojere. 'n Aontal relizjie, boeoonder 't jäödom, geve 'n positief benaojering, zoewie dee ierder is gecititeerd. Aander relizjie, wie 't christendom en de islam, geve 'n negatief formeliering vaan dit ethisch inziech: Wat geer neet wil wat uuch gebäört, dooch dat ouch 'nen aander neet. De gawwe reigel rappeleert lui d'r aon tot me 'n leefhöbbend relatie vol mètdoog mèt iemes kin opbouwe wienie me zien geriechheid op ziechzelf en zien tröktrèkke op ziechzelf kin euverstijge; wat us pijn deit, deit aander pijn. Wat 'n heilzaom wirking heet in us, genees ouch aander. Moraliteit begint daomèt mèt dees gedeilde "heilege woerheid".
Veur de Abrahamse relizjie gief 't de idee vaan de heilegheid vaan 't leve due geworteld is in eine God dee gans en al 't leve heet gesjaope en al 't leve get vaan Zien heilegheid heet gegeve. Dees heilegheid kin versiedene niveaus in de relizjie vaan Abraham. Alleriers zien de dinger op dees wereld 'n bepaolde mate vaan respec versjöldeg umtot God ze gesjaope heet. Daoneve zien de levende wezes op eerd zoewel door God gesjaope wie gezegend um ziech veurt te plante en de soert in stand te hawwe. Te slot zien alle lui gesjaope, gezegend en gemaak nao 't beel vaan God. In Abrahamse relizjie is 't leve heileg umtot God 't gesjaope heet en heet me neet 't rech um 'n ind te make aon dat wat God gesjaope heet. Wel is 't zoe tot de minsheid bove aon de lèdder vaan heilegheid steit. In oesterse relizjie weurt de heilegheid vaan 't leve breijer touwgepas. In beveurbeeld 't boeddhisme, hindoeïsme en aander relizjie gief 't heilegheid in 't leve umtot me geluif tot 't goddeleke aonwezeg is in al levend dinger. Stèrker nog, väöl oesterse relizjie liere vegetarisme es de meneer um de ethische weerd vaan ahisma te oondersteune, wat wil zègke: 't aofzeen vaan geweld contra al levend wezes. In oesterse relizjie kump ierbeid veur 't leve veurt oet de idee dee karma heet. Karma is 't geluif dat me krijg wat me geef. Wienie me dös e gewelddaojeg leve leidt, zal me te lieje höbbe van geweld, in dit leve, daan wel in de leve die me leijt nao de wijergeboorte. 't Leve mot gerespektierd en besjermp weure, umtot 't respektiere vaan 't leve 'n deil is vaan 't leije vaan e verleech, neet-gewelddaojeg bestande. Me kin ziech aofvraoge boeveur 't, es relizjie in hun algemeinheid de heilegheid vaan 't leve liere, zoeväöl geweld gief op dees wereld (en goof). 'n Antwoord is tot lui neet perfek zien. Relizjie beije 't riechsnoer en de kaojer um e good leve te leije, oetindelek zien lui zelf evels verantweurdelek veur wat ze doen. Alle relizjie liere tot wat de lui gegeve weurt in hun leve mot weure gedeild mèt lui die in noed zien. In oesterse relizjie is leefdaojegheid 'n meneer um e good karma te kriege. In Abrahamse relizjie kump 't gebod um get aon de erme te geve veurt oet 't geluif tot God gans en al bezit umtot Heer de wereld gesjaope heet; in feite bezitte de lui op groond vaan de Abrahamse visie niks (ouch al dinke lui mesjiens vaan wel). In plaots daovaan heet God de lui gans en al in bruiklien geve. Me wèrk hel um bepaolde dinger te kriege. Aander dinger, wie gezoondheid, intelligentie en telènte zien klaore gesjènke vaan God. Wat me heet, mót me deile, umtot leefdaojegheid de meneer is boe-op me aon God kin toene tot me kontènt is te deile wat Heer mèt de lui deilt. Tzedaka is 't Herbreeuwse (de relizjieus taol vaan de jäö) woord veur leefdaojegheid en 't vörmp e belaangriek oonderdeil vaan de geluifspraktizeringe vaan de jäö. 't Geve vaan aalmoze, zakaat, vörmp ein vaan de vief zuile vaan de islam en 't is ein vaan de belaangriekste oonderdeile vaan de heilege islamitische maond ramadan. Lui neet nao hawwe die pijn doen, is väölliech de meuilekste en belangriekste lès die relizjie lui perbere te liere. De natuurlek reflex vaan lui die koed is aongedaon, is um aander lui betaold te zètte. Relizjie perbere dees neiging in toom te hawwe en lui te liere um de lui die koed doen neet nao te hawwe. In Europa kump 't cultureel idee um neet nao te hawwe vaan de Abrahamse relizjie: umtot God us eus zun heet vergeve, mótte veer aander ouch hun zun die ze tege-euver us höbbe begaange, vergeve. In 't christendom geef Jezus 't veurbeeld vaan dit vergeve door degein die häöm höbbe vermoord neet nao te hawwe. In 't jäödom is d'n heilegen daag Jom Kippoer (Limbörgs: Groete Verzeunsdaag) gewied ain 't vergiffenis sjinke en vergeving vraoge aon God en aandere. In de islam is de heilege maond ramadan gewied aon leefdaojegheid eb 't vraoge en sjinke vaan vergiffenis.
Väöl relizjie geluive tot lui hun groetse potentieel es spiritueel wezes neet allein kinne verweizeleke, meh in heileg gemeinsjap mèt aander. De Talmud en de Masai in Afrika kènne e gezègkde: Stek geböndeld in 'n wösj zien oonbreikbaar. 'n Inkel stek kin e keend breke. In 't jäödom is bij e formeel gebeij de aonwezegheid vaan 'n minjam veries, 'n zeumeling vaan tien volwassene, wat 't beleng vaan de gemeinsjap verstèrk. In 't theravada-boeddhisme weurt de gemeinsjap vaan monnike sangha genömp; ein vaan de belaangriekste spirituele illemènte vaan de sangha is 't samekoume veur mèdetatie en gebeij. Relizjieus orde vaan priesters en nön in 't katholicisme oonderhawwe hun gemeinsjap mèt mekaar en de kèrk door 't gebeij en ieredeensde. Inkele relizjieuze gemeinsjappe zoondere ziechzelf aof vaan de maotsjappij. Chassidische jäö, sommege boeddhistische monnike, trappiste en aandere katholieke monnike, en mennoniete beveurbeeld keze d'rveur um e hendeg geïsolierd en strik leve te leije. Dees relizjieus gróppe zoondere ziech aof um hun levenswies te behawwe, ziech te concentriere op hun gebeijsleve en hun spiritueel gemeinsjap te besjerme tege de verlokkinge vaan de boetewereld. Neet alle relizjieuze gemeinsjappe eise zoen geïsolierd bestande. Beij types gemeinsjappe staon veur oetdaginge: geïsolierde gemeinsjappe staon veur de opgaaf um ope te staon veur wat de boetewereld te liere heet. Ope relizjieuze gemeinsjappe staon veur de oetdaging hun relizjieus identiteit te behawwe en euvere te drage. Beij opgaves zien groet. De twie wege zien hendeg versjillend, meh in beij weurt geperbeerd um lui spiritueel same te binde en wierbaar te make tege de kaw van de modern besjaoving.
Relizjie help lui mèt de angs veur d'n doed um te gaon door hun te laote weite wat ze kinne verwachte nao d'n doed. Intrèssant is dat, oondaanks alle detailversjille in 't antwoord, relizjie in eint deenk euvereinstömme: 't idee tot de neet 't ind aongief. Lui betaome ziech bis e liechaom en 'ne geis op krach vaan relizjie, en allein 't liechaom hiemelt. Heimèt geve alle relizjie dös 'n taomelek klaor antwoord op de daarde vraog. De geis of ziel (nefesj of nesjama genömp in 't jäödom en atman in 't hindoeïsme) is de entiteit die wijer leef nao d'n doed. Oesterse en Abrahamse relizjie höbbe evels versjillende ideeje euver wat de geis meint. In oesterse relizjie wie 't hindoeïsme en 't boeddhisme zien de individuele geize gein oondersjeije geize; ze betaome ziech eine veur eine bis de groete wereldgeis. In de abrahamse relizjie betaomp de geis ziech neet bis de heilege geis of ziel mer is 't 'n zelfstendeg entiteit. In 't jäödom weurt euver de geis dèks gesproke es 'n aosem of wind ('t zoroastrisme deilt 't geluif tot edere geis oet God veurtkump en weer mót trökkiere nao God). Betwis weurt of de geis noe 'n deil vaan God is of get aanders. Wat de geis persies meint, is minder belaangriek es 't feit tot 't, diir 'n oondersjeid te make tösse us es fysiek en spiritueel wezes, leve nao d'n doed gief. In inkele relizjie weurt 't leve nao d'n doed gekènmerk door plaotse: d'n hiemel en de hel veur christene en jäö en 't hof ('t paredies) en 't vuur (de hel) veur mohammedaone. Hindoes en boedhiste kinne zjus gei riechteg leve nao d'n doed. Hindoes geluive tot de geis blijf reïncarnere bis heer 'ne staot vaan perfektie heet bereik. Op dat momint weurt heer verlos vaan de krinkloup vaan leve en doed en weurt heer vereineg mèt de wereldgeis, dee steit veur 't gaans universöm. Boeddhiste geluive tot de geis reïncarneert bis heer verleechting heet bereik; op dat momint weurt heer ouch verlos vaan de krinkloup vaan leve en doed. Veur beij de hindoes en de boeddhiste hilt d'n individuele geis op te bestande wienie heer perfektie en verleechting heet gevoonde door 'n deil vaan alles te weure. Nao die hereineging is niks wat te make heet met eus wereld mie belaangriek veur de geis en besteit de wereld zelfs gaaroet nimmie veur häöm.
Veurtot me in relizjie kin begriepe boeveur 't koed gief in de wereld, mót me iers begriepe wat koed inhilt. Zoe geluive de jäö tot 't koed 'n fout is die weurt gemaak door lui die in essentie good en vol fetsoen zien. Dees visie op 't koed weurt gedeild mèt de christene, mohammedaone en zorastriste, evels voge dees drei relizjie nog twie aander visies d'r aon touw. Zoe is 't koed op krach vaan hun e natuurlek antwoord vaan eus weze dat vaan natuur zier zundeg is (zuuch de contradictie mèt de ierste visie) en is 't koed 't rizzeltaot vaan de verleijing door d'n duvel vaan in essentie zwaak lui. De hindoes en boedhiste hawwe d'r 'n gans aander visie aon euver en zègke tot 't koed ein vaan de illusies is die me koestert vaanweeg 't lieg niveau vaan spiritueel begrip bij de mins, al gief 't ouch natuurlek de gedegde vaan karma, die me zou kinne zien in zie negatieve vörm es e gevolg vaan 't koed: 'n fout in 't vörreg leve (heimèt heet karma zekere euvereinkomsde mèt 't koed vaan de jäö). Sommege atheïste zien d'n eerd vaan 't koed es 't bewies tot 't geine God gief in eus leve.
Wee is de sjöpper vaan 't leve?
De veuroetgaank vaan de wietesjap is allewijl zoe verbaozendwèkkend tot de sjèrpe grenze tösse weitesjap en relizjie obbenuits oonder vuur ligke, boebij 't gevech noe hendeg serieus weurt. De strijd weurt veurnaomelek geveurd op 't gebeed vaan de biotechnolozjie, de weitesjap die de materie vaan 't leve obbenuits ranzjeert. Genetische manipulatie, klone, genetisch gemanipuleerd veuisel, 't zien allemaaol zake die regelrech botse mèt de relizjieus vraog: Zien veer door God gesjaope, of höbbe veer uszelf gesjaope?. Dees vraog is hendeg nui en weurt es gans belaangriek gezeen door de allewijl relizjiewereld. Dees vraog brink relizjie en weitesjap in konflik, evels in e vröchbaor konflik, veur de veraandering. Dit konflik lieket neet op 't konflik vaan de katheliek kèrk die Galileo exkommenecierde umtot heer 't Biebels idee tot d'n eerd 't centrum vaan 't universöm is in twiefel had getrókke. Dit konflik geit euver moreel en spirtueel grenze vaan de weitesjap en leijt bis nui vraoge veur weitesjappers en theolozje. Umtot veer lui kinne klone, mótte veer dit daan ouch doen? Vaan wee is de kloon? Heet 'ne kloon rechde? Weurt 'ne kloon gemaak nao 't beeld vaan ('ne) God? Wat beteikent 't um 'ne mins te zien, gezeen de nui oontwikkelinge in de biomedische weitesjap?
De versjiejende beelde vaan Gods identiteit
Diech bis miene bedeende, Iechzelf höb diech oet gezoch. Weit daan, geluif daan, realiseer diech daan toch: Iech bin d'n innegste God. Veur Miech goof 't geinen aandere god, nao Miech zal 't d'r ouch geine geve.
Jesaja 43:10
Dees sömpel oetspraok vaan 't joeds geluif gief 't oetgengspunt weer vaan de spiritueel minsheid in Europa:"veer zien hei um te getuige vaan d'n eine woere God. 't Europees geluif vink aon mèt God, weurt begeisterd door God en God is in eder periood taktiel. Dit veers heet allezeleve evels weineg zin veur 'nen hindoe, 'ne boeddhis, 'nen taoïs of veur de geluivege oet väöl aander Oesters relizjie. Veur dees lui gief 't gein spiritueel reis die de abrahamse God mót veriere, mer ein die oet 't verleech raak en vereineg weurt mèt de goddelek essentie die gans en al in 't universöm begeister.
"Bewieze" tot 't 'ne God gief
V'r spreke hei veur 't gemaak vaan God in plaots vaan hoeger weze of force. Daomèt betaome dees "bewieze" (veur väöl weitesjappers betaome dees bewieze ziech neet bis weitesjappelek bewieze) ziech bis väöl mie relizjie es baar de abrahamse.
Kosmolozjisch bewies
't Kosmolozjisch bewies steit veur 't feit tot tied besteit bewies tot God besteit. Heiveur mót me iers de vraog stèlle: Goof 't oonindegen tied veur dit memint, of goof 't ouch e memint wienie d'n tied oets begos is? Wienie de opeinvolginge vaan oerzake die bis ´t allewijl memint höbbe geleijd oonindeg is, heet me, volges de relizjie, 'n oonveurstèlbaar perbleem, umtot 'n oonindeg serie ziech noets kin voltoeije. Me kin beveurbeeld neet vaan ein bis oonindeg tèlle. Es 't dös 'n oonindeg serie meminte en oerzake goof veur 't allewijl memint, zawwe v'r noets op 't allewijl memint kinne aonbelande. Veer zien evels 't allewijl memint, wat 't bewies veur relizjie is tot de serie meminte die begos bij de sjöpping en vaan dat memint nao 't allewijl memint is gegaange gein oonindeg serie is, meh 'n indeg.
Teleolozjisch bewies
't Teleolozjisch bewies steit veur 't idee tot 't bestaon vaan de wereld bewies tot God besteit. Me kin heiveur e good veurbeeld bedinke: Louis löp euver straot en zuut 'n horloge oppe stóp ligke. Weit heer tot 't horloge e prodök is vaan 'nen horlogemaker of veroonderstèl heer tot iemes 't horloge heet gemaak? Alliech is 't antwoord tot heer mèt klaor zekerheid weit tot iemes 't horloge heet gemaak. Zelfs es heer ziech d'n horlogemeker noets zal treffe of noets te hure krijg wie heer heit, weit heer nog ummertouw tot heer besteit, umtot dat horloge zoonder 'm neet bestande kos höbbe. Zien kinnes euver 't bestande vaan 'nen horlogemeker is 'n veroonderstèlling noch geluif: 't is e feit. De wereld is, op krach vaan relizjie, zjus wie Louis' horloge in de zin tot ouch de wereld 'n oontwerp en e buut heet. Es me weit tot 'nen horlogemeker besteit wienie me nao 'n horloge kiek (umtot me zeker d'r vaan is tot zoen deenk neet zaw kine bestande zoonder horlogemeker), daan hoof me allein meh nao 't oontwerp en de petroene vaan 't universöm te loere um te weite tot euver 'ne 'wereldmeker' oon de geng is gewees, 'ne sjöpper vaan alles wat v'r zien.
Ontolozjisch bewies
't Ontolozjisch bewies zeet tot 't konsep God bewies tot 't 'ne God gief en is invojdeg en tegeliekertied complex en 't is daan ouch neet veressend tot dees riddeniering de meiste aondach vaan filosofe trèk. De idee is tot wienie v'r euver God naodinke, v'r neet euver oonzinneg ideeje naodinke wie e getrojd vriegezel of e veerkant cirkel. Wienie v'r euver God dinke, dinke v'r aon 't groetse en meis perfekde weze dat meugelek is; en zoeë weze mót bestaon umtot v'r d'r euver kinne dinke en v'r zawwe d'r neet euver kinne naodinke es 't neet zaw bestande. Op krach vaan de ontolozjische bewiesveuring is de idee vaan God de innegs idee boeveur 't bestaon vaan de betrèffende entiteit vereis is. De idee vaan God betaomp ziech euver volmaakheid en veur volmaakheid is vereis tot 't besteit.
Ethisch bewies
't Ethisch bewies geit euver 't bestaon vaan moraliteit en tot dat bewies tot 't 'ne God gief. De vraog die bij dit bewies huurt is invojdeg: boe kump 't minselek vermoge vaandan um moreel käös te make? 't Kin ziech neet oet de nature betaome, umtot 't dao niks aanders gief dat ouch dit vermoge heet. Dös mot 't oet 'n brón kaome boete de nature um, vaan God dee de nature gemaak heet, evels gein oonderdeel vaan de nature is. God mót dös wel bestaon um 't bestande vaan e gewete bij lui te kinne verklaore.
D'n eerd vaan 't goddeleke
Euver 't algemein hantere theolozje twie vörm vaan d'n eerd vaan 't goddeleke oet te beelde. Dees twie vörm vörme wijer obbenuits e groet versjil tösse abrahamse en oesterse relizjie.
Klassiek theïsme
In de abrahamse relizjie weurt God gezeen wie mie es de wereld. Gods bestande geit wijer es de wereld, en daomèt meine de abrahamiste 't gaans universöm neet baar d'n Eerd, en God heet de wereld oets gesjaope. God is gans versjèllend vaan 't universöm. Heer is evels wel gans en al aonwezeg inne wereld. Dit geluif weurt 't klassiek theïsme genömp. Dees term weurt evels allewijl door väöl lui bekritiseerd umtot 't ziech eurocentrisch oriënteerd ('t Europese is 't klassieke).
Pantheïsme
Aander relizjie, veurnaomelek oesterse, geluive tot God 't universöm is en neet mie es dat. God is de geis vaan 't universöm, zie buul en zien deepste beteikenis, evels neet zien sjöpper. Dit geluif weurt pantheïsme genömp. Pantheïstisch relizjie kinne in eine God geluive, wie 't taoïsme, of in mierdere, wie 't hindoeïsme. Daoneve höbbe de pantheïstisch relizjie minder meujte mèt God te besjrieve es aander relizjie, naomelek tot de wereld God is. God is veur hun dös aonwiesbaar.
Gelaojeheid tösse pan- en klassiek theïsme
't Geluif euver God in abrahamse relizjie zörg veur 'n aofstand tösse God en de wereld. Vaanwege dit geluif zien abrahmiste cóntra aofgojerij. Aofgojerij meint tot me 'ne God heet gesjaope. Bij aofgojerij weurt dat wat gesjaope is ziech verströp mèt de sjöpper. Veur de oesterse relizjie späölt aofgeojerij geine rol. 't Gief evels ouch gelaojeheid binne de relizjie vaan 't klassiek theïsme, mèt naome tösse christendom en islam en jäödom en ouch binne 't christendom. Veur christene is Jezus 'n deil vaan 't mysterie vaan God en is de veriering vaan God gein aofgojerij. Prottestante höbbe gein meuite mèt de veriering vaan Jezus, evels wel mèt de slevrouweveriering vaan Maria in 't katholicisme. Veur katholieke is Maria evels ouch 'n deil vaan 't mysterie vaan God, allewel Maria, de mojer vaan Jezus, gein deil oetmaak vaan de Drei-einheid.
Euverziech vaan geluifsbezeje euver God
| Relizjie | Bezej |
|---|---|
| Jäödom | Eine God, evels hoof me es Joed neet geluiveg te zien |
| Christendom | Eine God, dee ziech stökker in drei deile (de Vajer, de Zoon en d'n Heilege Geis) |
| Islam | Eine God |
| Zoroastrisme | Einen oppergod en väöle gojeleke entiteite die door dee god gesjaope zien |
| Hindoeïsme | Hoonderde goje en gojinne, evels ein gojelek essentie |
| Boeddhisme | Zeuk God in diechzelf, in de gemeinsjap, in gans en al. Sommege vörm vaan 't boeddhisme, mèt naome de mayahana-vörm, kinne spiritueel wezes die lui bijstande |
| Jainisme | Versjillende goje, die mindere zien aon de 24 parfaite geisde die de bevrijing oet hu liechaom höbbe bereik. Werechteg insekde en aander bieste höbbe 'n zeker gojelek essentie. |
| Taoïsme | D'n abseluten Tao, 'nen oonkinbaren, transcedènte werkelekheid die al dinger bevilt. |
| Confucianisme | Lui zien in essentie good en kinne weure geveurd door de aw veurawwers bij 't nömme vaan gooi beslute euver 't leve. |
| Shintoïsme | 't Gief deure in de nature boe me doorheer kin loupe en de gojelek Kami (godheije) kin vinde, die persent zien in eder aspek vaan 't bestande. |
| Inheims relizjie | 't Gojeleken is persent in de loch, 't water en de buim. Me betaomp ziech gans en al bis dees gojelek essentie. |
God in Abrahamse relizjie
't Is belaangriek te weite tot de Abrahamse relizjie geluive tot God drei groet kenmerke heet; Heer is allemechteg, alleweitend en volkomme good. God laot dees drei kenmerke zien volgens 't sjöppe vaan 'n volmaak wereld, de volmaak meneer vaan leve te toene, te beluive veur uzze ziel te zörge nao uzzen doed en te beluive oets 'ne Messias te sjikke um wat nog ummertouw mis is in dees wereld op te losse. Jäö en mohammedoane geluive evels neet tot de Messias al is opgestande. Christene geluive tot Jezus de Messias waor. Jäö geluive daoneve ouch neet tot me God kin zien en leve. Dit is ein vaan de rei boeveur jäö neet geluive tot Jezus God waor. De aander reij is tot heer neet gedaon heet wat de Messias veroonderstèld weurt te doen volgens 't joeds geluif: wereldvreij bringe en 't koed oetbanne. Jäö geluive tot God de sjöpper vaan de wereld is en dat daomèt gans en al ziech aon häöm betaomp. Op einen daag zal Heer 'ne Messias sjikke um de wereld vaan 't koed te verlosse en 'n periood vaan vreij en rös in te luije. De brón vaan gans en al is volgens 't jäödom God, dus ouch al 't gooi en slech. Heer heet evels de lui de vreij wil gegeve um 'ne kant te keze. God heet de Thora naogelaote, e wètbook en 'n verzaomeling spiritueel inspirerend verhaole um eus leve te ranzjere en us geboje te geve (mitswot) die v'r hure op te volge um zoe eus leefde en gehoerzaomegheid aon Häöm te toene. 't Jäödom kint 'n lang treditie vaan diskerere mèt God. In de Biebel pliet Abraham bij God um de steij Sodom en Gomorra te redde. 't In twiefel trèkke vaan Gods weeg weurt neet es 'n zun besjojd: dergelek kritisch vraoge weure zjus aongemojeg es 'n meneer um de heileg gesjrifde en de wege vaan God in de wereld oetindelek te verstande. Neettemin weurt God door de jäö gezeen es de brón vaan alle wètte (halacha) en lezjendes (aggada). Gods opebaoring vaan de Tien Geboje in de Hebreeuwse Biebel is de hookstein vaan 't begrip vaan Abrahamse relizjie vaan de moraol. Ouch geluive de jäö tot God hun heet oetverkore es wèrktuig vaan zien verboond en es getuig vaan zien leefde. Dat maak 't volk evels neet heileger. Hun relatie mèt God maak hun allein drager van Gods wäörd en wil, 'n oontzagwèkkend spiritueel verentweurdelekheid. De joedse opvatting vaan God vörme de groond, de stam en de basiek veur de ideeë euver God in 't christendom en de islam, die beij de Herbreeuwse Biebel iere es de opebaoring vaan Gods woord.
In dee zin lieke de jäö en mohammedaone mie op mekaar (eine God, eine God allein) es de jäö lieke op de christene. Sommege jäö en mohammedaone besjöldege de christene d'rvaan tot zie polytheïstisch vaan eerd zien. Evels geluive christene gaaroet neet in mie es eine God meh wel in 't consep tot God ziech betaomp oet drei deile: d'n Drei-eine God:
- God de Vajer (De sjöpper; de idee vaan de oonziechbaar, sjöppende God dee allemechteg is, bovenatuurlek en eus begrip te bove geit.)
- God de Zoon (Jezus Christus; tegeliekertied mins en God en op eerd kaom um veur de zun vaan de lui te hiemele.)
- God d'n Heilege Geis (De allewijl aonwezegheid; Heer daolt neer op gewoen lui, boedoor me in tonge kin spreke, kin geneze, demone kin verjaoge en profetieë kin doen.)
Väöl lui dinke tot mohammedaone in 'nen aandere God geluive es de jäö en christene. Dit is evels gaaroet neet zoe. Allah, zoewie väöl mohammedaone God nömme, is 'n aofkorting veur 't Arabisch woord al-Ilah, wat de God meint. God is volgens de islam geine persoen en steit neet in nauw kontak mèt de lui. Heer kint gein gelieke, gein partners en heer heet gein sekse. In de Koran steit (Soera 112): Heer is God es einegste, God is de bestendege. Heer heet neet verwek en is neet verwek en neet eine is d'r aon Häöm geliekweerdeg. Oondanks de Inkelvawwegheid dee God oonindeg versjillend maak vaan lui en ziech vaan lui oondersjeid, is Heer ouch 'ne persoenleke God dee euver gans en al waak, reagierd op lui die in noed zien en hun 't rech paad wies. Es de immateriële, oonziechbare sjöpper vaan 'n inherent ethisch universum, boezemp Gods oontzagwèkkendheidd angs in en eis gein oondergesjikheid aon ziene wèl, meh gans euvergaof. God wil gein slaofse oondergesjikheid, meh wil tot veer oet leefde eus slech handelswieze opgeve en us gans touwwieje aon de wil vaan God. Zelfs Mohammedaone, die geluive tot God in absolute zin eine en oondeilbaar is, höbbe 99 naom veur Häöm. Edere naom representiert ei aspek vaan God, boebij d'r aonspreekvörm zien wie de Barmhertege, de Wieze, de Zener, de Getuig, de Besjèrmer, de Wèldoner, de Sjöpper, de Beloener, de Vergevingsgezinde, enzoewijer. Mohammedaone bevestege 't bestande vaan God door de sjahadah te recitere: t Gief geine god es God en Mohammed is ziene profeet. Door dee zin te recitere erkènt iemes tot Heer of Zie 'ne mohammedaon is.
God in Oesterse relizjie
De meiste oesterse relizjie zien polytheïstisch. Es wereld 'n indloos groet aontal deile heet, daan zien d'r 'n indloos aontaol goje, zoe is de gedechte. Ei kinmerk dat polytheïstisch relizjie deile, is tot d'r väöl weeg en woerheije bestande; 't gief geine plaots veur eine persoen dee aander persoene dommeniert en benaodrök tot mer ein dink es de Woerheid kin weure besjoid. In 't hindoeïsme beveurbeeld gief 't eine god dee de sjöpper is, Brahma genaomp, eine god dee de bewaorder is, dee de naom Vishnu heet en de populairste van alle goje zien en de godin Kali, die weurt gezeen es de vernieteger. Daoneve zien d'r nog talloes aandere goje. De hindoeïstische goje zien gein aogönstege, vechtende goje wie in de Aajdgriekse mythologie en ze eise neet tot ze allein weure verierd. Vaanwege dees openheid perbere hindoes ouch lui mèt 'n aander geluif d'rbij te betrèkke. Es beveurbeeld e christelek of joeds iemes nao 'n stad in India verhojs, nudeg d'n hindoestaonse naober de christen woersjijnlek oet veur e bezeuk aon de tèmpel. 't Maak niks oet tot de christen 'ne god mèt 'nen aandere naom veriert. De hindoenaober zaw de nuie naober vraoge um 'n aofbeelding of representatie vaan de god nao de tempel mèt te nömme en 't touw te veuge aon 't pantheon (de gróp goje). De meiste hindoestaone zölle oetlègke tot ze väöl goje en godinne veriere, meh tot al dees aofbeeldinge oetmake vaan ein gojelek essentie die 't gaans universöm doordrink. Die essentie is Brahma of Parusha.
Zuuch ouch
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
