Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Proto-Indogermaans of Proto-Indo-Europees is de hypothetische bróntaol vaan alle Indogermaanse (Indo-Europese) taole. Dees taol kin gereconstrueerd weure op basis vaan vergliekinge tösse de versjèllende Indogermaanse taole. Aongezeen 't bestoon vaan de Indogermaanse taolfamilie al sinds de negentiende iew algemein weurt erkind is 't oonumstreje tot zoe'n oertaol bestande heet, meh euver väöl details zien taolwetensjappers 't neet eins.

Methood

Umtot dees oertaol neet is opgesjreve is me aongeweze op reconstructies. 't Basisidee is 'ne zekere wortel, e zeker foneem of 'n zeker verbuiging in mier zoeväöl meugelek taolgrope trök te vinde: me zeuk cognaote. Es euvertuigend kin weure aongetuind tot de cognaote neet vals zien - de euvereinkóms is neet 't gevolg vaan touwval - kin me 't taolelemint aon 't Proto-Indogermaans touwsjrieve. Bij veurkäör maak me gebruuk vaan zoe aajd meugeleke taole: awwer taole stoon in tied korter bij die oertaol en höbbe dus minder gelegeheid gehad um te evoluere. Dèks genoog zien de taole boe-oet me 't Proto-Indogermaans reconstrueert zelf reconstructies (Proto-Germaans, Proto-Keltisch, Proto-Baltoslavisch etc.), allewel tot me dèks wel mèt aw taole touwkint (Gotisch, Aajdingels, Gallisch, Aajdiers) of zelfs mèt conservatief modern taole (bev. Litouws).

'n Veurnaom veurweerde bij 't vasstèlle vaan e cognaot is tot 't voldeit aon de klaankwètte die me aon 'n bepaolde groop touwkint. Zoe moot 't Oergermaans cognaot vaan 't Proto-Indogermaans woord *ph2tēr "vaajer" mèt 'n f- beginne, umtot de klaankwètte veursjrieve tot de anlautende p- oet 't Indogermaans in de Germaanse taole 'n f- weurt. 't Woord *faðar pas in dit petroen en kin daan ouch es cognaot geaccepteerd weure.

Hypotheses euver aofstamming

Sommege taolkundege perbere de historie vaan de Indogermaanse taole nog wijer trök te reconstruere, door 't mèt aander taolgrope in verbinding te bringe. Dat is lesteg, umtot, es zoe'n verbinding besteit, ze nog doezende jaore wijer trök in d'n tied ligk es de Indogermaanse taole. De mies gepostuleerde verbinding is die mèt de Oeralische taole: alle taolkundege die 't Indogermaans mèt 'n ander groop verbinde betrèkke 't Oeralisch daobij. Behave e relatief groet aontal veurgestèlde cognaote sprik 't feit tot hun dinkeleke oorsprunksgebeie zoe kort bei-ein ligke (Indogermaans aon de noordeleke Zwarte Ziekös, Oeralisch zjus daobove). Ander hypotheses goon wijer en verbinde 't ouch mèt de Altaïsche taole, de Zuid-Kaukasische taole en nog aander grope. Dees hypotheses weure oonder de neumer Nostratisch samegevat. D'n hoofstroum vaan taolkundege accepteert zoe'n verbindinge neet es mie es touwvalleg of nump gei staandpunt in.

Es de verbinding mèt 't Oeralisch, en/of de Nostratische hypothees, klop, moot 't Indogermaans in de milennia nao de aofsplieting e paar wezeleke oontwikkelinge höbbe doorgemaak. 't Taoltyp moot vaan agglutinerend nao flecterend/fusioneel zien veranderd, wat inhèlt tot de belaangriekste betrèkkinge neet mie mèt suffixe meh mèt oetgeng woorte aongegeve. Naomvalle en grammaticaal getalle gónge ziech oetdrökke es mutaties vaan 't groondwoord, neet los-eweg mèt achtervoogsels. De grens tösse naomval en woord-mèt-partikel woort sjerp (in tegestèlling tot beveurbeeld de Oeralische taole, boe sommege vörm zoewel es naomval es es aofleiing kinne weure oetgelag). 't Aontal naomvalle kaom daan ouch vas te ligke: ach, neet mier of minder. 't Aontal getalle kaom op drei te ligke: d'n dualis kaom debij. De twie hypothetische klasse vaan 't Proto-Nostratisch, animata en inanimata, woorte oetindelek vervaange door drei: mannelek, vrouwelek en oonzijeg, boebij ouch de manneleke en vrouweleke wäördklasse inanimata (diere, veurwerpe en abstracta) gónge umvatte. De werkwäörd woorte oonderworpe aon ingewikkelde percesse vaan wortelflectie. Alle vocaole gónge in princiep op in e allewel tot dee klaank oonder versjèllende umstandeghede in a of o kós verandere (zuug oonder).

Klaanklier

Zuug ouch: Indogermaanse klaankwètte

Consonante

't Proto-Indogermaans waor bezoonder riek aon consonante. Plosieve kóste op drei menere weure gearticuleerd (stumhöbbend, stumhöbbend geaspireerd en stumloes, veurbeeld b, bh, p) en op vief plaotse in de moond gevörmp weure: labiaal, coronaal, velaar-palataal, velaar en velaar-labiaal (veurbeeld b, d, ǵ, g, gw). Alle vijftien de meugeleke plosieve kaome ouch werkelek veur; de (oongeaspireerde) b waor evels opvallend zeldzaam.

Op basis vaan 't Hethitisch en indirek door subtiel anomalieë in de klaanklier vaan de versjèllende dochtertaole (zuug oonder bij vocale) is me tot de conclusie gekómme tot 't Proto-Indogermaans drei soorte h's had. De perceis weerdes vaan die klaanke zien neet bekind; meh sjrijf h1, h2 en h3.

Wijer consonante waore de m, n, l en r, de s en de haafvocale j en w. In de dochtertaole höbbe ziech väölal mie fricatieve oontwikkeld. 't Klaanksjema zuut es volg oet:

Meer informatie labiaal, coronaal ...
Proto-Indogermaanse consonante (traditioneel transcriptie)
labiaal coronaal velaar laryngaal
palataal gewoen labiaal
nasaal m n
plosief

stumloes

 p t ḱ k kʷ  
stumhöbbend b d ǵ g gʷ  
geaspireerd bʰ dʰ ǵʰ gʰ gʷʰ  
fricatief s h₁, h₂, h₃
liquidae r, l
haafvocaal j* w
Sluiten

*: Dit foneem weurt dèks es y getransscribeerd. Tröf me de y in e werk euver 't Proto-Indogermaans aon, daan steit ze ummer veur de [j]; de vocaol [y] kaom in dees taol neet veur.

'n Minderheid vaan historische taolkundege hingk de glottaaltheorie aon. Dees theorie veurzuut 'n gans aander reconstructie vaan de Proto-Indogermaanse consonante.

Vocale

De vocale vaan 't Proto-Indogermaans zien neet oonumstreje. Gelierde zien 't oonderein neet eins of 't oorsprunkelek Proto-Indogermaans 'n a-foneem had, en of versjèl bestoont tösse lang en korte vocaole. 't Is dudelek tot later fases vaan de taol - in eder geval die aon de weeg stoonte vaan ander tek es 't Hethitisch - dat allebei wel hadde. In häöre sterkste vörm stèlt de theorie vaan de drei laryngale (zuug bove) tot 't Proto-Indogermaans oorsprunkelek in princiep mer eine vocaal in ein kwaliteit had: de korte e. Door ablaut kós die in 'n o verandere. Daan (later?) höbbe ziech oonder invlood vaan de drei h's de a en 'n o zoonder ablaut oontwikkeld; bovedeen veranderde combinaties vaan 't typ eHC (e - wèllekäörege h - andere consonant) in V:C (lang vocaal - consonant), mèt ander wäörd: de h góng "in de vocaal zitte". Me stèlt ziech dat es volg veur:

h1e > e, h2e > a, h3e > o
eh1 > ē, eh2 > ā, eh3 > ō

De o waor neet zoe vatbaar veur dees allofonie es de e. Meugelek veranderde h2o in a, mesjiens bleef ouch dao de klaank gliek. oH woort in eder geval altied ō.

De veurgestèlde klaankveranderinge zien neet zoe oongewoen es ze op 't ierste geziech liekene. Mieder bekans identieke consonante die de vocaalkwaliteit vaan de letters deveur of denao kinne beïnvleuje - zoewie de drei h's - kint me beveurbeeld oet 't Arabisch. 't Idee vaan 'ne laryngaal achter 'ne vocaal dee verdwijnt en de vocaal laank maak is vrij universeel (vgl. Ingels thought [θɔːt] oet Aajdingels þohte en Turks yoğurt [joːurt] oet awwer [joɣurt]).

Wijer vocale trejje op es nevevörm vaan consonante. De haafvocale j en de w kóste veurkoume zoonder vocaal deveur of drachter, wat ze oonoetspreekbaar maakde. In zoe'n gevalle veranderde ze in i resp. u. De i en u hadde in princiep gein lang variante. Ouch de lètters l, m, n en r kóste lettergreepdragend veurkoume en es vocale gelle. De liquida es vocaal zuut me nog trök in oonder mier 't Sanskriet en väöl Slavische taole (krk). Teslotte moot ouch de sjwa ([ə]) hei en dao zien veurgekómme, um bepaolde clusters oetspreekbaar te make. Umtot zoe'ne klaank gemekelek versjijnt, verdwijnt en verandert liet me die schwa indogermanicum dèks eweg oet de transscripties.

Diftonge

De drei klinkers a, e en o in hun twie klaanklengdes koste mèt de i/j en u/w tot um 't eve welken diftong gecombineerd weure: ai, āi, au, āu, ei, ēi, eu, ēu, oi, ōi, ou, ōu. In principe geit 't hei um valse diftonge, die bestoon oet 'nen echte vocaal aofgeslote door 'nen haafvocaal. Door de iewe heer woorte die evels tot echte diftonge. Veural 't Aajdgrieks liet nog väöl vaan die klaanke zien.

Vörmlier

't Proto-Indogermaans waor 'n gecompliceerde taol mèt väöl flectievörm. 't Taoltyp waor flecterend (de betrèkkinge woorte aongegeve door verbuiging, neet zoemer door losse achtervoogsele) en fusioneel (in eine flectie-oetgaank zaote mierder beteikenisse gecodeerd). Väöl vaan de flectie is nog oonderwerp vaan discussie oonder gelierde; me maag aonnumme tot dao dudeleke dialectische variatie waor, wie ouch sterke veranderinge door de iewe heer).

Substantieve

Zuug ouch: Indogermaanse nominaalflectie

Substantieve (zelfstandege naomwäörd) hadde twie hoofverbuiginge: thematisch en athematisch. Thematisch waor in eder geval de o-declinatie (ouch bekind es twiede declinatie); boebij de o es themavocaal tösse de wortel en de buigingsoetgaank stoont. De wäörd in dees categorie waore mannelek (op -os) en oonzijeg (op -om). Hun verbuiging is relatief en sumpel en regelmaoteg, zoonder ablaut. De res vaan de wäörd woort athematisch verboge, dat wèlt zègke zoonder themavocaal meh direk mèt d'n oetgaank op de wortel. Ouch de stamme op -eh2 - de a-declinatie of ierste declinatie vaan beveurbeeld 't Latien en Grieks - rekent me gemeinelek daotouw. De flectie vaan dees wäörd waor dèks ingewikkelder, mèt soms oonveurspeulbaar klaankverlenging, -verkorting en -reductie (ph1tēr, ph1tros, ph1term.) en verspringing vaan de klemtoen.

De taol verboog häör substantieve in ach naomvalle: nominatief, genitief, datief, accusatief, vocatief, ablatief, instrumentalis en locatief, en drei getalle: inkelvoud, miervoud en dualis. De ach naomvalle en drei getalle zien nog allemaol behawwe in 't Sanskriet en 't Avestisch. Dao gelle e paar algemein regele. Zoe trejt de vocatief allein bij manneleke wäörd in 't inkelvoud op. In alle ander gevalle is de vocatief gliek aon de nominatief. Oonzijege wäörd höbbe noets 'nen eige vörm veur d'n accusatief, deen daan gliek is aon de nominatief. Ouch de nominatief en accusatief vaan d'n dualis (veur alle geslachte) waore mesjiens aonein gliek; in dochtertaole is dat entans wel ummer zoe.

Traditioneel weurt de verbuiging (oongeveer) es volg gegeve. Boe meugelek zien de paradigmata gebaseerd op Raumat (1998).

thematisch: *deiwos ("god")athematisch: *rēḱs (keuning)
naomvalinkelvouddualismiervoudinkelvouddualismiervoud
nominatiefdeiwosdeiwoh1(u)?deiwōsrēḱsrēǵh1erēǵes
genitiefdeiwos(j)odeiwoh1e[1]deiwōmrēǵosrēǵh1e[1]rēǵōm
datiefdeiwōideiwome[1]deiwomus[1][2]rēǵeirēǵm.e[1]rēǵm.us[1]
accusatiefdeiwomdeiwoh1(u)?deiwonsrēǵm.rēǵ1erēǵm.s
vocatiefdeiwe=nominatiefrēǵ=nominatief
ablatiefdeiwōt[3]deiwoios[4] ?[5]rēǵosrēǵios[4] ?[5]
instrumentalisdeiwōdeiwobhih1[1]deiwōisrēǵeh1[1]rēǵbhih1[1]rēǵbhi
locatiefdeiwoideiwoh1ou[1]deiwoisurēǵirēǵh1ou[1]rēḱsu

Adjectieve

Adjectieve (bijvogeleke naomwäörd) sjikke ziech nao de substantieve boe ze bijhure; ze weure verboge nao geslach, naomval en getal. Ouch adjectieve verdeile ziech in thematisch en athematisch; de thematische adjectieve indege op -os, -eh2, -om. Es e thematisch substantief en e thematisch adjectief aonein gekoppeld weure, of 'n athematisch substantief en 'n athematisch adjectief, kriege ze normaal gesproke dezelfden oetgaank.

Dao zien oetgeng te reconstruere veur de comparatief en superlatief.

Pronomina

Zuug ouch: Indogermaanse pronomina

Euver de Proto-Indogermaanse pronomina (veurnaomwäörd) is in väöl gediscussieerd. Hun versjèllendheid in de dochtertaole maak 't lesteg ze te reconstruere.

persoenleke

Dit gelt zeker veur de persoenleke pronomina. Dao waore in eder geval wäörd veur de ierste en tiwede persoen inkelvoud en miervoud. Opvallend is tot dao bij 'n aontal pronome twie wortele blieke te zien: eine veur de nominatief en eine veur alle andere naomvalle (casus obliquus), die oonderein neet verwant lieke te zien. (Aonhaangers vaan de Nostratische hypothees höbbe theorieë opgestèld die dat kinne verklaore.) Bij ander naomvalle es de nominatief bestoont mesjiens al e versjèl tösse benaodrökde en neet-benaodrökde vörm. Oonderstoonde reconstructie is vaan Beekes (1995) en slut reilek aon bij de consensus oonder taolwetensjappers.

naomvalierste persoentwiede persoen
inkelvoudmiervoudinkelvoudmiervoud
nominatiefh1eǵoH/h1eǵHomweituHyuH
genitiefh1mene, h1moin.s(er)o-, nostewe, toiyus(er)o-, wos
datiefh1meǵhio, h1moin.smei, n.stebhio, toiusmei
accusatiefh1men.sme, nōstweusme, wōs
ablatiefh1medn.smedtuedusmed
instrumentalish1moi ?toi ?
locatiefh1moin.smitoiusmi

Vörm veur d'n dualis reconstrueert Beekes neet. Ander wetensjappers höbbe ziech dao wel aon gewaog meh koume ouch neet tot 'n reconstructie veur alle naomvalle.

aander

Veur d'n daarde persoen gebruukde me de aonwiezende veurnaomwäörd. Die zien al hielemaol lesteg te reconstruere, umtot ze in de dochtertaole dèks zien oetgebreid op door get anders vervaange. Beekes rekent mèt twie aonwiezende veurnaomwäörd; 't eint mèt de vörm *h1e/ih2/id "de zjus geneumde", 't andert mèt de vörm *so/seh2/tod. Op 't ierste goon heer, häör en het trök, op 't twiede dee, die en dat, deze, dees en dit en ouch zij (persoenlek veurnaomwoord).

't Vraogend veurnaomwoord waor *kwis "wee" - dit is in alle dochtertaole euvergelieverd. 't Kós oonzijeg gemaak weure (*kwid "wat") en in 't miervoud stoon (*kweies). Dit woord had 'n adjectivisch zösterke: *kwos, wat "welk(e)" beteikende.

Werkwäörd

Zuug ouch: Indogermaanse werkwäörd

't Proto-Indogermaans werkwoord liet ziech veural oet 't Aajdgrieks en 't Sanskriet (in 't bezoonder 't Vedisch) reconstuere. Reconstructies zien hendeg lesteg en de rizzeltaote zien notoir complex. 't Werkwoord waor vörmeriek en kós väöl aofleiinge die dèks volges oonveurspeulbaar principes tot stand kaome. Heidoor zien de werkwäördsvörm, nog väöl mie es de naomwäördsvörm, allein bij benaodering te reconstruere.

Aspecte en tije

Dao waore drei hooftije, mèt alledrei primair 'n aspectueel beteikenis. Dat wèlt zègke: bij de beteikenisversjèlle laog de naodrök op de staot vaan de handeling, neet op d'n tied boe-in get ziech aofspeulde. De drei hooftije waore praesens, aoristus en perfectum. Me geit devaan oet tot die tije oongeveer dezelfde meining hadde es ze in 't Aajdgrieks hadde. 't Praesens besjrijf get wat noe gebäört. D'n aoristus besjrijf 'n gebäörtenis die aofgeslote is. 't Perfectum gief aon tot door 't voltoeje vaan de gebäörtenis 'n nui situatie is ingetrejje. De lèste vörm heet dus 'n beteikenis op ziech. Dees beteikenis is soms neet zoemer te veurspeule, zoetot 't perfectum qua beteikenis - meh zeker neet formeel! - eigelek 'n ander werkwoord is.

Bij dees drei basistije kaom teminste einen anderen tied: 't imperfectum. Dit besjreef 'n doorloupende gebäörtenis in 't verleie. Dezen tied gebruukde de stam vaan 't praesens en waor mer in eine modus (zuug oonder) vertegewoordeg. Op dezelfde meneer kós mesjiens al 't plusquamperfectum (feit gebäörd nog veur d'n tied boe-in e relaas ziech aofspäölt) aon de haand vaan de perfectumstam weure gevörmp; es dit zoe waor daan woort 't relatief wieneg gebruuk. Futurum simplex, en futurum exactum sjijne nog neet bestande te höbbe; in sommege dochtertaole kraoge ze later apaarte vörm.

't Praesens kós thematisch en athematisch zien. Bij de thematische werkwäörd kaom 'ne themavocaol tösse de stam en 't suffix. Sommege oonderzeukers numme aon, dat bij thematische werkwäörd gans ander persoensuffixe gebruuk woorte es bij athematische (zuug oonder).
 D'n aoristusstam kós op väöl versjèllende menere gevörmp weure; de vörm waor neet zoe veurspeulbaar. De mies regelmaotege meneer um 'm te vörme waor 'n -s- tösse d'n oorsprunkeleke (praesens-)stam en de persoenssuffix (sigmatischen aoristus).
 Bij de perfectumstam traoj reduplicatie op: de beginconsonant vaan de praesensstam woort verdöbbeld en tösse de reduplicatie en d'n oorsprunkeleke stam woort 'n e gezat. Ouch kaom bij 't perfectum ablaut väöl veur; mesjiens waor dit in ieder fases vaan de taol zelfs regel. Wie gebrukelek ablaut in de perfectumstam waor vèlt, boete oet 't Sanskriet en 't Grieks, veural ouch vas te stèlle oet de Germaanse taole (sterke werkwäörd).
 De allerajdste taolfases vaan de Indogermaanse taole (Homerische Grieks en Vedisch Sanksriet) vertuine euver 't algemein wieneg regelmaotegheid in de stamvörminge en aofleiinge. Me nump aon tot dat in 't Proto-Indogermaans allein nog mer mie 't geval waor.

Modi

't Proto-Indogermaans had veer modi of wijze. Allein d'n indicatief waor in alle tije en veur alle persoene vertegenwoordeg. Deze vörm gief invoudeg aon tot de besjreve handeling ech gebäört. Twie ander modi waore de conjunctief en d'n optatief. De conjunctief, dee in vörm mer e klei bitteke versjèlde vaan d'n indicatief, waor te gebruke in sommege bijzinne, um twievel oet te drökke (dubitatief) en nog veur versjèllende ander functies. D'n optatief woort gebruuk um 'ne wuns oet te drökke. In väöl dochtertaole zien conjunctief en optatief same goon valle, oetzonderinge zien obbenuits 't Grieks en 't Vedisch. Conjunctief en optatief kóste allein bij 't praesens, d'n aoristus en 't perfectum optrejje. De veerde modus waor d'n imperatief (gebeiende wijs). Dee had vörm veur d'n twiede en daarde persoen, in eder geval in 't praesens en d'n aoristus. In 't Grieks is 't zoe tot d'n imperatief aoristus e direk beveel oetdrök en d'n imperatief praesens e doorloupend veursjrif; me kint aonnumme tot dat in 't Proto-Indogermaans oongeveer ouch zoe waor. Of 't ouch imperatiefvörm veur 't perfectum gaof is neet dudelek: in 't Grieks zien ze in eder geval sjaars en incompleet euvergelieverd, wat drop wijs tot ze later geconstrueerd zien. 'ne Vijfde modus waor mesjiens d'n injunctief, deen optrejt in 't Vedisch en formeel 'n imperfectum of 'nen aoristus zoonder augmint (zuug oonder) is. De beteikenis vaan d'n injunctief kump grof-eweg mèt die vaan de conjunctief euverein. In 't Aajdgrieks bestoont ouch 'nen aoristus zoonder augmint, meh zoonder 't beteikenisaspek wat 'r in 't Vedisch had: bij Homerus is dat de normale vörm veur d'n aoristus indicatief. 't Is daan ouch neet zeker of d'n injunctief in 't Proto-Indogermaans bestoont.

Diathees

Diathees is de verandering vaan 't aspek vaan handeling binne 'ne werkwoordsvörm. In 't Limburgs kin me dat umsjrieve mèt de hölpwerkwäörd weure en zien: De slechter slach de kooj kin weure umgedrejd tot De kooj weurt door de slechter geslach. Heibij is de beteikenis dezelfde gebleve, meh in de twiede zin is de kooj subjek (oonderwerp), allewel tot ze nao de beteikenis vaan de zin zjus 't objek vaan de handeling ('t slachte) is.

Sommege taole, wie 't Proto-Indogermaans, höbbe apaarte werkwoordsvörm die de diathees oetdrökke. Dao waore twie vaan zoe'n vörm (traditioneel dèks "genera" [inkelvoud "genus"] geneump, wat evels tot verwarring mèt de aonduiding genus veur "woordgeslach" kin leie) in dees taol: actief en mediopassief. De mediopassieve vörm woorte veur mie es ei doel gebruuk. Hun beteikenis kós mediaal of passief zien. Mediaal wèlt zègke tot de beteikenis tösse actief en passief insteit; de werkwoordsvörm drök daan of oet tot 't oonderwerp de handeling veur ziechzelf verriech (heer èt ziech twie boonteramme), of tot 't oonderwerp ouch veurwerp vaan de handeling is (heer was ziech[zelf]; reflexief beteikenis). Passief is wat heibove besjreve weurt: 't veurwerp vaan 'n handeling weurt 't oonderwerp vaan de zin.

In 't Grieks zien dao soms apaarte vörm veur mediaal en passief (dit is oonder mie bij d'n aoristus 't geval). Dao zien gein reies um aon te numme tot 't Proto-Indogermaans dat ouch had. Väöl dochtertaole (beveurbeel de allervreugste Germaanse taole en de Italische taole), höbbe vaan 't mediopassivum e zuver passivum gemaak en de mediaal beteikenis laote valle.

Infinitieve en participia

't Proto-Indogermaans had 'n oetgebreid systeem vaan infintieve en deilwäörd veur drei tije (praesens, aoristus en perfectum), zoewel actief es passief.

Persoenssuffixe

Aon 't ind vaan 'ne Proto-Indogermaanse werkwoordsvörm stoont de persoenssuffix, 'ne suffix deen 't oonderwerp aongief. Mèt zoe'ne suffix woorte persoen (ierste, twiede, daarde) en getal (inkelvoud, dualis, miervoud) vaan 't oonderwerp oetgedrök. Me sprik hei vaan suffices en neet vaan oetgeng, umtot de markeerders vaan 't oonderwerp nog vrij dudelek henkinbaar waore. In väöl dochtertaole versmolte ze mie mèt de stam en kós me vaan oetgeng goon spreke.

Dao waore versjèllende suffices veur thematische en athematische werkwäörd. In eder geval versjèlde d'n oetgaank veur de ierste persoen inkelvoud tösse thematisch en athematisch. Sommege gelierde meine, op basis vaan 't Grieks en de Baltische taole, tot alle thematische suffices versjèlde.

traditioneel (Buck 1933)alternatief (Beekes 1995)
thematischathematischthematischathematisch
1 ink.-ō-mi-oH-mi
2 ink.-esi-si-eh1i-si
3 ink.-eti-ti-e-ti
1 mv.-omos/-omes-mos/-mes-omom-mes
2 mv.-ete-te-eth1e-th1e
3 mv.-onti-nti-o-nti

Augmint

't Augmint is de markeerder veur die werkwoordsvörm die qua beteikenis 'ne verleien tied aongeve. Dat zien 't imperfectum, d'n aoristus indicatief en 't plusquamperfectum, maag dat al bestande höbbe in 't Proto-Indogermaans. 't Augmint is h1e- en stoont aon 't begin vaan de werkwoordsvörm. Oorspsrunkelek heet 't mesjiens de functie vaan voog- of koppelwoord gehad: "en toen ...". Me vint 't augmint, alweer, in 't Grieks en 't Sanskriet trök.

Tèlwäörd

Zuug ouch: Indogermaanse tèlwäörd

Tèlwäörd laote ziech oet alle Indogermaanse taole reconstuere, die tot tien zier gemekelek, die tot hoonderd ouch mèt groete woersjijnelekheid. E getal veur doezend kin ouch bestande höbbe, meh in versjèllende taolgrope gebruuk me versjèllende wäörd. Daorum kin me aonnumme tot dat getal neet väöl gebruuk woort, en tot de wäörd die bron waore vaan de versjèllende wäörd veur "doezend" oorsprunkelek gewoen "e groet getal" beteikende. Eine gelierde (Lehmann 1993) meint tot alle groeter getalle es tien pas in de dochtertaole tot stand zien gekómme en tot ouch *ḱm̥tóm (zuug oonder) oorsprunkelek "e groet getal" beteikende. Dit zouw evels lesteg kinne verklaore tot de derivatieve vaan *ḱm̥tóm in alle taole "hoonderd" zien goon beteikene. Bovedeen maag me aonnumme tot de Indogermane, die e veehawwend volk waore, getalle väöl groeter es tien nujeg hadde (beveurbeeld veur 't tèlle vaan sjäöp). Veur de res zien de gelierde 't oonderein veur e groet deil wel eins euver de Proto-Indogermaanse tèlwäörd. Dat laote de twie reconstructies heioonder, die vrij good euvereinstumme, wel zien:

Sihler 1995, 402–24 Beekes 1995, 212–16
ein *Hoi-no-/*Hoi-wo-/*Hoi-k(ʷ)o-; *sem- *Hoi(H)nos
twie *d(u)wo- *duoh₁
drei *trei- (mèt e)/*tri- (mèt nulfoneem) *treies
veer *kʷetwor- (mèt o)/*kʷetur- (mèt nulfoneem) *kʷetuōr
vief *penkʷe *penkʷe
zes *s(w)eḱs (<*weḱs?) *(s)uéks
zeve *septm̥ *séptm
ach *oḱtō, *oḱtou of *h₃eḱtō, *h₃eḱtou *h₃eḱteh₃
nege *(h₁)newn̥ *(h₁)néun
tien *deḱm̥(t) *déḱmt
twinteg *wīḱm̥t- (<*widḱomt-?) *duidḱmti
daarteg *trīḱomt- (<*tridḱomt-?) *trih₂dḱomth₂
veerteg *kʷetwr̥̄ḱomt- (<*kʷetwr̥dḱomt-?) *kʷeturdḱomth₂
viefteg *penkʷēḱomt- (<*penkʷedḱomt-?) *penkʷedḱomth₂
zesteg *s(w)eḱsḱomt- (<*weḱsdḱomt-?) *ueksdḱomth₂
zeventeg *septm̥̄ḱomt- (<*septm̥dḱomt-?) *septmdḱomth₂
tachteg *oḱtō(u)ḱomt- (<*h₃eḱto(u)dḱomt-?) *h₃eḱth₃dḱomth₂
negeteg *(h₁)newn̥̄ḱomt- (<*h₁newn̥dḱomt-?) *h₁neundḱomth₂
hoonderd *ḱm̥tom (<*dḱm̥tom?) *dḱmtóm
doezend *ǵheslo-, *tusdḱomti *ǵʰes-l-

Allein de getalle ein, twie en drei waore te verbuige, en wel op 'n meneer die aon adjectieve herinnerde, dus nao zoewel naomval es geslach. Vaanzelf stoont *Hoinos in 't inkelvoud, *duwoh in d'n dualis en *trejes in 't miervoud.

Syntaxis

Umtot de syntaxis vaan de versjèllende tek nogal oetereinlöp is dao neet väöl mèt zekerheid te zègke euver de Proto-Indogermaanse syntaxis. Waorsjijnlek waor de woordvolgorde nogal vrij, umtot in dees sterk flecterende taol aon de bugings- en vervogingsoetgeng toch wel te hure waor wat de functie vaan e woord waor. De gebrukelekste woordvolgorde waor evels SOV, dus mèt 't werkwoord (mie bezoonder de persoensvörm) achteraon de zin. In ingewikkelde zinspetroene kós 't gebrukeleker zien 't werkwoord örges anders te zètte. 't Adjectief kós zoewel veur es nao 't substantief boe 't bijhuurde koume; deveur kaom 't mieste veur. Accusativus cum infinitivo kaom zeker veur, en mesjiens ouch ablativus absolutus.

Veurbeeldtekste

Sins 't ind vaan de negentiende iew besjikke gelierde euver vrij oetgebreide reconstructies vaan 't Proto-Indogermaans. Sommege höbbe ziech dao creatief mèt bezeggehawwe en tekste in 't Proto-Indogermaans gesjreve. Bekind woort de fabel "'t Sjaop en de peerd" vaan August Schleicher oet 1868. In dees fabel gebruukde heer neet allein 'n reconstructie vaan de Proto-Indogermaanse taol, heer sjreef ze ouch in de vertèlstijl vaan de Indogermaanse volker (wie ze oet versjèllende aw tradities te reconstruere vèlt) en maakde gebruuk vaan beelder en begrippe die kloppe mèt wat euver de Indogermaanse meneer vaan leve bekind is.

Umtot de inziechte euver d'n aard vaan 't Proto-Indogermaans veranderd zien höbbe väöl taolgelierde de fabel later aongepas nao de nui theorieë. Umtot gelierde 't oonderein dèks neet eins zien kinne ze versjèllende, soms hiel versjèllende, versies producere. Heioonder stoon 't orzjineel vaan Schleicher en de versie vaan Douglas Q. Adams oet 1995. Schleicher góng bij zien reconstructie wat betröf de vocale veural oet vaan 't Sanskriet: aongezeen in zienen tied 't Hethitisch nog neet bekind waor, en 't Sanskriet dus de aajds bekinde Indogermaanse taol waor, naom me aon tot boete de Proto-Indogermaanse grammair ouch de de Proto-Indogermaanse klaanklier 't mieste op die vaan 't Sanskriet liekende. Aon d'n ablaut tösse e en o gaof heer gein groete beteikenis. In de versie vaan Adams vint me versjèllende veranderinge trök: introductie vaan 't e/o-ablautsysteem en algemein vaan de e es mies veurkoumende foneem, introductie vaan klaanke wie de gepalataliseerde en gelabialiseerde velare (gj, gw etc.), introductie vaan de syllabedragende consonate (l., m. etc.) introductie vaan de laryngaaltheorie (allewijl algemein geaccepteerd, meh naotot ze veur 't iers opgestèld woort nog jaorelaank umstreje) en e paar ander wäörd.

Meer informatie Schleicher (1868), Adams (1995) ...
Schleicher (1868) Adams (1995) Mestreechse vertaoling
Avis akvāsas ka 't Sjaop en de peerd
Avis, jasmin varnā na ā ast, dadarka akvams, tam, vāgham garum vaghantam, tam, bhāram magham, tam, manum āku bharantam. (Gʷr̥hxḗi) h2óu̯is, kʷési̯o u̯lh2néh4 ne (h1é) est, h1ék̂u̯ons spék̂et, h1oinom ghe gʷr̥hxúm u̯óĝhom u̯éĝhontm̥ h1oinom-kʷe ĝ méĝham bhórom, h1oinom-kʷe ĝhménm̥ hxṓk̂u bhérontm̥. E sjaop zaog (op 'nen heuvel) peerd [loupe], boevaan eint 'ne zwoere kaar trok, eint 'ne zwoere las droog en eint mèt 'ne maan op de rögk rende (snel 'ne maan droog).
Akvāsas ā vavakant: krudhi avai, kard aghnutai vividvant-svas: manus patis varnām avisāms karnauti svabhjam gharmam vastram avibhjams ka varnā na asti. h2óu̯is tu h1ek̂u̯oibh(i̯)os u̯eukʷét: 'k̂ḗr haeghnutór moi h1ék̂u̯ons haéĝontm̥ hanérm̥ u̯idn̥téi. 't Sjaop zag tot de peerd: "Mie hart deit miech pien, es iech 'ne maan zeen dee peerd drijf."
Akvāsas ā vavakant: krudhi avai, kard aghnutai vividvant-svas: manus patis varnām avisāms karnauti svabhjam gharmam vastram avibhjams ka varnā na asti. h1ék̂u̯ōs tu u̯eukʷónt: 'k̂ludhí, h2óu̯ei, k̂ḗr ghe haeghnutór n̥sméi u̯idn̥tbh(i̯)ós. hanḗr, pótis, h2éu̯i̯om r̥ u̯l̥h2néham sebhi kʷr̥néuti nu gʷhérmom u̯éstrom néĝhi h2éu̯i̯om u̯l̥h2néha h1ésti.' De peerd zagte: "Luuster, sjaop, us harte doen pien es v'r dit zien: 'ne maan, de meister, maak ziechzelf vaan de wol vaan 't sjaop e werm kleidingsstök. En 't sjaop heet gein wol."
Tat kukruvants avis agram ā bhugat. Tód k̂ek̂luu̯ṓs h2óu̯is haéĝrom bhugét. Wie 't dat gehuurd had, vlöchde 't sjaop 't veld in.
Sluiten

'n Aander bekinde teks in 't Proto-Indogermaans is De keuning en de god, in 1994 op initiatief vaan S.K. Sen opgestèld door 'n aontal historische taolkundege, mèt 't doel de versjèllende versies vaan 't Proto-Indogermaans mètein te verglieke.

Rifferenties

Wikiwand in your browser!

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.

Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.

Chrome
Wikiwand for Chrome
Edge
Wikiwand for Edge
Firefox
Wikiwand for Firefox