From Wikipedia, the free encyclopedia
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Espírito Santo Sjtaot van Brazilië | |||
| |||
|
| |||
| Code | ES | ||
| Regio | Zuidoos | ||
| Hoofsjtad | Vitória | ||
| Gouvernäör | Paulo Hartung | ||
| Aantal gemeintes | 78 (lies) | ||
| Opperflaakde | 46.096 km² | ||
| Inwoeners – Deechde: |
3.973.697 (2018) 86,21/km² | ||
| Tiedzaone | UTC -3 en -2 | ||
Espírito Santo is ein vaan de 27 federaol einhede vaan Brazilië. De staot grens mèt de klok mèt aon Bahia, d'n Atlantischen Oceaon, Rio de Janeiro en Minas Gerais. Oondaanks ziene geringen umvaank en ligking aon zie besteit e groet deil vaan de staot oet rouw en aofwisselend landsjap. Geografisch gezeen vörmp de staot d'n euvergaank vaan 't werm en druug tropisch liegland in 't Noordooste nao 't hoeger gelege en get keulder Zuidooste. In cultureel opziech versjèlt 't sterk vaan de umligkende staote, wat te verklaore vèlt oet de väöl later kolonisatie.
Espírito Santo is, 't Federaol Distrik neet mètgerekend, de veerde kleinste staot vaan 't land (nao Sergipe, Alagoas en Rio de Janeiro). In oppervlaakde is 't te vergelieke mèt Esland en neet väöl groeter es Nederland of 't Belsj.
Grof-eweg vèlt de staot in twie deile oeterein. 't Liegland vaan Espírito Santo besleit oongeveer 40% vaan de staot. Hei vint me stran, zandduine en restinga (tropisch bos wat op erm zandgrun aon zie greujt), en deper landinwaarts get heuvelkes. 't Liegland is 't oetgestrekste in 't noorde; in 't zuie is dee zone get dunner. Westelek vaan 't liegland rijs 't land vrij plotselek op, veural in 't zuie. Dao begint de Serra do Castelo, wat besteit oet hoegland, zoewel in de vörm vaan bergland es vaan hoegvlaakdes. De staot is riek aon berg in bezunder, door mieljoene jaore erosie oetgeslepe vörm (foto). Hoegste berg is de Pico da Bandeira, dee al direk 2.891 meter hoeg is. De Serra do Castelo maak deil oet vaan 't Braziliaans Hoegland, wat ziech doezende kilometers laank euver diverse staote oetstrèk.
Oondaanks de huugdeversjèlle is de oersprunkeleke plantegreuj in zoewel 't hoeg- es 't liegland Atlantisch bos. E groet deil vaan de staot heet 'n Am-klimaot volgens Köppen (moessonklimaot, mèt 'n aofgeteikend regesezoen meh euvervleujege neerslaag in alle maonde); sommege deile hole evels al de criteria veur 't Aw-klimaot (mèt 'nen druge winter).
De ligking aon zie en 't reliëf make tot reviere in Espírito Santo direk op d'n Atlantischen Oceaon aofwatere. De belaankriekste revier in de staot is de Doce.
Bij Espírito Santo hure ouch nog de eilendsjes Trindade en Martim Vaz, die oongeveer 1200 km oet de kös ligke.
Espírito Santo sjik tien parlementariërs nao 't Hoes vaan Aofgeveerdegde. 't Eige staotsparlemint heet 30 leie.
Gouverneur is anno 2018 Paulo Hartung vaan de middepartij MDB.
De bevolking concentreert ziech veural in 't kösgebeed. Stei mèt mie es 200.000 inwoeners zien Serra, Vila Velha, Cariacica, de hoofstad Vitória en Cachoeiro de Itapemirim. Vaan die vijf ligk allein de lèste in 't achterland en boete de agglomeratie Vitória.
De inwoeners vaan Espírito Santo weure Capixabas geneump.
De etnische samestèlling vaan de staot heet twie geziechte. Aon d'n eine kant vint me hei rillatief väöl zwarte lui, wie dat in 't Noordooste ouch 't geval is. Aon d'n aandere kant vint me, veural in 't achterland, väöl minder lui vaan Portugese aofkoms en väöl mie mèt wortele in Noord- en Wes-Europa, boe de koloniste sinds de twiede hèlf vaan de negentienden iew vaandan zien gehaold. In dat opziech rappeleert Espírito Santo ieder aon de macroregio Zuid, boe ouch väöl Pruse migrante zien goon woene.
In 2015 waor de verdeiling nao 'ras' wie volg: 46,10% vaan de bevolking verstoont ziech es pardo (iemes vaan gemingk blood), 41,82% neumde ziech blaank, 11,69% zwart, 0,26% inheims en 0,12% Aziatisch.[1]
't Braziliaans Portugees wie dat in Espírito Santo weurt gesproke vèlt oonder 't Fluminense, 't dialek vaan de staot Rio de Janeiro. Dit liet ziech verklaore oet de vörmingshistorie: tot ind negentienden iew waor de staot koelek bewoend, en väöl vaan de koloniste spraoke vaan hoes oet gei Portugees (zuug direk oonder). Veur de nuikoumers waor 't zier prestigieus en rillatief kortbij gesproke Fluminense de logische keus.
De migrante die de staot roond 1900 gónge bevolke kaome oet diverse len en strieke, meh de Pommere waore zoe dominant tot hun taol 't heet gewonne. 't Oos-Pommers dialek is sinds 1945 verdwene oet zien oersprunkelek gebeed (Achter-Pommere in 't huieg Pole) meh leef in Espírito Santo wijer. 't Aontal sprekers weurt gesjat op 300.000. Veural get deper in 't bergechteg binneland weurt de taol nog väöl gesproke. Daobij weurt ze ouch essentieel geach veur de identiteit vaan de staot.[2] Hei en dao vint me nog klein gemeinsjappe die hun aw taol deils höbbe behawwe. Zoe sprik me in e paar femilies nog e Ziews dialek.[3]
E hemfelke inheimse taole weurt veur Espírito Santo opgegeve. Ein taol deit 't nog good: 't Mbyá-Guaraní, 'n zöstertaol of e dialek vaan 't Guaraní. Aander taole zien oetgestorve. De klein femilie vaan de Purítaole, deil vaan de hypothetische macrofemilie Macro-Jêtaole, waor in deze staot inheims.[2]
.png)
Espírito Santo heet 'n vrij sterke economie: 't Bruto Staotsproduk per inwoener bedroog in 2014 33.148,56 real, boemèt de staot op de vijfde plaots kump. De Minseleke Oontwikkelingsindex (HDI) waor in 2010 0,740, wat good is veur de zevende plaots binne de 27 fidderaol einhede. Wie wel mie gebeje in 't land heet de staot te kaampe mèt inkoumesoongeliekheid. Zoe is de kösgemeinte Presidente Kennedy, in naom de riekste gemeinte vaan 't land mèt e brutoproduk per inwoener vaan 815.093,79 real, toch mer 'nen HDI vaan 0,657. 't Hoeg ciefer kump veural op 't conto vaan de oliemaatsjappij Pré-Sal die dao baort. Wijer zien ouch väöl gemeinsjappe in 't binneland nog erm en geïsoleerd.
'n Belaankrieke trouf die Espírito Santo in han heet is tot de otobaan BR-101 (vaan Fortaleza tot aon de grens mèt Uruguay) door de staot löp. Daovaandan is 't wegenèt nog neet zoe oontwikkeld: vaan de 30.000 kilometer weeg die de staot kint is mer zoe'n 10% geplavejd. Wel is Vitória allewijl 'n belaankrieke have, veural veur d'n euverslaag vaan iezererts.
Sterk es ze rillatief is, steunt de economie toch veural op de primaire sector. Koffie en sókkerreet zien belaankrieke landbouwprodukte, zoe good wie appelsene en kokosnoete. Ouch de veehawwerij (hinne en keuj) weurt in de staot väöl bedreve. 't Mieste geld geit evels um in de mijnbouw: malber, zavel en diverse metale, sinds rillatief kort ouch eerdolie en eerdgaas (in Presidente Kennedy, zuug bove).
De industriesector is neet bezunder groet. De staot kint oonder mie brikkebakkerije (die gebruuk make vaan de dao gewonne zavel), veujingsindustrie(oonder mie 't chocoladefebrik vaan Garoto, 't groetste in zien soort vaan gans Latiens-Amerika), metaalverwèrkende industrie, pepierindustrie en sjemische industrie.
D'n tertiaire sector is zier wieneg oontwikkeld. 't Toerisme is wel vaan belaank, meh mèt de doezende kilometers Braziliaanse köslijn heet de staot väöl concurrentie en de slech oontwikkelde infrastructuur sjrik väöl toeriste aof.
In de precabralijnsen tied woort Espírito Santo bewoend door diverse Indiaonevolker. In 't kösgebeed woende Tupisprekende volker; in 't binneland evels woende aander volker, die door de Tupi's Botocudos woort geneump. Zij spraoke Macro-Jêtaole (zuug bove) en stèlde ziehc dèks vijandeg tege boetestoonders op: sommege stamme dege aon exo-kannibalisme.
Op 23 mei 1535 kaom de Portugesen edelmaan Vasco Fernandes Coutinho, veteraon vaan de expedities nao Afrika en Indië, aon op 't stök kösgebeed wat häöm door keuning Jan III es kapteinsjap in lien waor gegeve. 't Waor deen daag Ierste Pinksterdag; zoedoende neumde heer de stad nao de Heilege Geis: Vila do Espirito Santo (allewijl Vila Velha). De Indiaone gaove ziech neet zoe gemekelek gewonne en bleve tot in de volgenden iew doorgoon. Um ziech beter te kinne verdeidege tege inheimse aonvalle verplaotsde me in 1551 de residentie nao Vila Nova, 't huieg Vitória, wat strategischer laog. In de twiede hèlf vaan de zèstiende iew kaome de jezuïete nao de staot um de inheimse tot 't christendom te bekiere. Oetindelek zouwe ze tot doezende kilometers deep in 't binneland doordringe en dao semi-oonaofhenkeleke gemeinsjappe stiechte.
't Kapteinsjap had ouch noe en daan euverziese invasies te verdore. In 1592 kaome de Ingelse oonder Thomas Cavendish, in 1625 de Hollenders oonder Piet Hein, in 1640 nog ins de Hollenders. In alle gevalle lökden 't de invallers te verjaoge; daobij concentreerde de Nederlandse kolonisatie vaan Brazilië ziech op 't lucratiever Noordooste.
Espírito Santo laog strategisch kortbij Rio de Janeiro, meh had zelf gei groet economisch belaank. 't Bergechteg landsjap waor minder gesjik veur de bouw vaan sokkerreet es 't Noordooste dat waor, en wie roon 1700 de goudkoorts de focus nao 't zuie verlag, bleek in Espírito Santo ouch neet väöl goud te vinde. Ouch es doorveurhave mós Vitória 't aoflègke tege Rio en Santos/São Paulo. Wel woorte hei smaragde gevoonde, en 't 'greun goud' trok 'n beperkde gróp koloniste.
In 1797 besloot kroenprins Jan, de latere keuning Jan VI, tot de kolonisatie vaan Espírito Santo serjeuzer t'r hand mós weure genome. 't Nui beleid waor veur beter verbindinge te kriege mèt 't achterligkend Minas Gerais. In 1810 woort Espírito Santo aofgesjeie vaan Bahía, boe 't de ganse koloniaolen tied vaan had aofgehaange. Groetste probleem waor evels de gering bevolking.
Me zaog in tot de oontwikkeling vaan de staot mós neerkoume op koloniste vaan boetenaof. In de keizertied woort hei oetgebreid werk vaan gemaak, zeker naotot dao in 1855 'n privaote maotsjappeij veur woort opgeriech. In Europa woort op groete sjaol reclaam gemaak veur de landbouwgrun die me in Espírito Santo kós goon bewèrke. Tot de koloniste de maogdeleke groond zelfs móste oontbosse en in cultuur bringe, woort ze dèks neet vertèld. D'n opzat lökde: doezende landbouwers oet Nederland (Zieland), Duitsland, Luxembörg, Zwisterland en Portugal kaome nao 't binneland vaan Espírito Santo, oonder mie nao Santa Leopoldina. De Pruse, die iers veural oet d'n Hunsrück kaome, woorte oetindelek veural vaanoet Achter-Pommere aongeveurd.
Zelfs mèt deen instruim waor roond 1900 de bevolking beperk en waore groete deile vaan de staot nog hendeg dunbevolk. Pas in d'n twintegsten iew begós de 'kolonisatie' vaan 't noorde. Roond 't midde vaan d'n iew begós de staot laankzaam te industrialisere. 't Verbetere vaan de infrastructuur is e meujelek perces, wat door de algemein presinte misdaod en corruptie neet weurt vergemekelek.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
