From Wikipedia, the free encyclopedia
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Rondônia Sjtaot van Brazilië | |||
| |||
|
| |||
| Code | RO | ||
| Regio | Noord | ||
| Hoofsjtad | Porto Velho | ||
| Gouvernäör | Confúcio Moura | ||
| Aantal gemeintes | 52 (lies) | ||
| Opperflaakde | 237.591 km² | ||
| Inwoeners – Deechde: |
1.768.204 (2015) 7,44/km² | ||
| Tiedzaone | UTC -4 | ||
Rondônia is 'ne staot vaan Brazilië, deil vaan de macroregio Noord en gelege deep in 't binneland vaan Zuid-Amerika. De staot grens mèt de klok mèt aon Amazonas, Mato Grosso, Bolivia en e klei stökske aon Acre. De staot is neet bezunder diechbevolk. Vaanajds besteit Rondônia oet tropisch bos mèt e druger karakter es 't bos vaan 't Amazonegebeed. De lèste jaore heet de staot evels väöl mèt oontbossing te make. Rondônia is geneump nao maarsjalk Cândido Rondon.
Rondônia is oongeveer 240.000 km² groet, zoe'n zès kier Nederland of zoeget d'n umvaank vaan Laos. Heimèt is 't de daartiende staot vaan Brazilië nao oppervlaakde. De staot is liech heuvelechteg: twiedaarde vaan 't groondgebeed ligk tösse 100 en 300 meter. 't Hoegste punt vaan de staot is de Pico da Tracuá, mèt 1.126 meter dudelek 'nen oetsjeter. Door 't noorde vaan de staot löp de Madeira, 'n zijtak vaan oetindelek de Amazone. Hoeger in ziene luip vörmp dees revier, oonder de naome Mamore en Guapore, de grens mèt Bolivia.
Rondia vertuint 'nen euvergaank vaan moessonklimaot (Am: zier naat mèt e rillatief druug sezoen) in 't noorde euver e tropisch klimaot mèt druge winter (Aw) tot aon savanneklimaot in 't zuie. Zoedoende is de natuurleke vegetatie in de staot tropisch bos, zoewel regewoud es tropisch druug bos. In Rondônia is evels de lèste decennia zier väöl woud geveld veur landbouw (zoegeneumde brandcultuur). Dit is illegaol meh 't verbod kin in dunbevolk gebeed slech weure gehanteerd; daobij is corruptie hei (wie in gans 't land) e groet probleem. Al in 2003 waor zoe'n 35% vaan 't oersprunkelek bos (70.000 km²) verdwene; de oontbossing is sindsdeen doorgegaange. Boete de rieke natuur bedreig dit ouch de Indiaonestamme en hun leefwijs (zuug oonder).
Rondônia heet e parlemint mèt 24 zetele. 't Sjik 8 aofgeveerdegde nao 't Federaol Parlemint. Gouverneur is Confúcio Moura vaan de middepartij PMDB.
Rondônia is verdeild in 52 gemeintes, die zien gegróppeerd in 8 microregio's en 2 mesioregio's.
Vaan de oonderhaaf miljoen lui in de staot woent oongeveer 70% in de stad en 30% op 't land. Allein al in de gemeinte Porto Velho woene mier es 500.000 lui (wat dit de veerde stad vaan de regio Noord maak); daan gief 't nog versjèllende lui in de veurstei.
De bevolking vaan Rondônia stamp veur e groet deil aof vaan lui oet 't zuie en zuidooste vaan 't land, die nao de kolonisatie vaan dat gebeed wijer 't binneland in zien getrokke. Heimèt versjèlt Rondônia wezelek vaan aander staote in de regio Noord, die ieder vaanoet 't noordooste zien gekoloniseerd.
Bij de volkstèlling vaan 2010 waor 'n klein mierderheid, 54,81% vaan de bevolking pardo (vaan gemingk blood), 35,95% blaank, 7,56% zwart, 1,08% Aziaot en 0,53% Indiaon. De inheimse volker höbbe in Rondônia diverse rizzervaote. In 2011 gaof 't 'rs 21, mèt nog twie in veurbereiing. De rizzervaote weure op groete sjaol gesjonne door erm boere op zeuk nao landbouwgroond. 't Kump dèks tot geweld tösse de boere en de inheimse. Sommege volker, wie de Kanoê en de Akuntsu, zien al bekaans oetgereujd.
't Portugees dialek vaan Rondônia vertuint d'n euvergaank vaan de dialekte oet de Amazone nao de dialekte oet 't zuie vaan 't land. Zjus wie 't Amazonedialek versjèlt de taol vaan Rondônia neet bezunder väöl vaan de standaardtaol, meh 't accent (details in de oetspraok) vertuint wel dudelek zuieleke trèkke.
Oet Rondônia zien diverse tientalle inheimse taole bekind. De mieste zien gans of bekaans oetgestorve, soms mèt 't volk wat ze spraok. Taole mèt allewijl nog 'n sprekersgemeinsjap zien 't Aikanã, 't Amundava (um perceis te zien 't dialek Uru-Eu-Wau-Wau ), 't Cinta Larga, 't Gavião do Jiparaná, 't Karitiâna, 't Karo, 't Kaxararí, 't Pakaásnovos, 't Suruí en 't Uru-Pa-In.[1] 't Tuparí is irnsteg mèt oetsterve bedreig meh heet bij de awwer generatie nog wel e paar hoonderd sprekers, wat mie is es sommege aander taole mèt e beter veuroetziech.[2] De mieste inheimse taole in de staot hure bij de Tupi-Guaranítaole.
.png)
Rondônia is geine straoterme staot, meh zit mèt 'ne Minseleken Oontwikkelingsindex (HDI) vaan 0,690 (volkstèlling 2010) wel oonder 't lendelek gemiddelde. De Ginicoëfficient (d'n indicator veur inkoumesoongeliekheid) is mèt 0,442 (2013) lieg veur Braziliaanse begrippe.
Mèt de versteideleking vaan Rondônia is de economie vaan deze staot noe ouch gooddeils op deenste gebaseerd: in 2010 wèrkde 64,1% vaan de wèrkende beroopsbevolking in d'n tertiaire sector. Landbouw en vèsserij zien nog ummer good veur 23,6%. In Rondônia weurt veural soja verbouwd en weure keuj gehawwe. Soja en rindvleis zien de veurnaomste exportproducte vaan de staot (zuug neve). 12,3% wèrk in de industrie. Ouch mijnbouw, veural tin, kump in 't gebeed veur.
De ierste Portugese oontdèkkers trokken in de zeventienden iew door 't gebeed. D'n iew dao-op woort in dit gebeed goud oontdèk; hei kaome de ierste koloniste op aof. In de negentienden iew woort hei rubber verbouwd. De goudzeukerij en rubberbouw stèlde evels wieneg veur in vergelieking mèt de naoberstaote.
De oontwikkeling vaan 't later Rondônia, wat daan nog bij Mato Grosso hoort, kaom pas op gaank in 't begin vaan d'n twintegsten iew. In 't Verdraag vaan Petrópolis had ziech Brazilië verpliech 'ne spoorweeg nao de staot Acre te lègke. Die lijn mós ouch door de dit stök vaan de wèldernis koume. Väöl vaan 't gebeed waor toen nog neet verkind. Nog ietot de spoorlijn good en wel tot stand kaom (ze kaom in 1912 veerdeg), woort 't gebeed verkind door Cândido Rondon (daan nog geine maarsjalk), dee e gebeed bekaans t'r gruutde vaan Groet-Brittannië in kaart brach en d'n tillegraaf aonlag, zoetot dit grensgebeed noe ouch mèt de res vaan 't land woort verboonde. 't Gebeed naom laankzaam in belaank touw en in 1943 woort 't es territorium aofgesjeie vaan Mato Grosso. Aonvenkelek hètden 't Território Federal do Guaporé, meh in 1956 duipde me 't um tot Rondônia. Sinds 1981 vörmp 't 'ne volweerdege staot.
Vaanaof de jaore 1960 kaom hei de landbouw in 'n stroumversnelling, en zeker nao 1980 is de oontbossing sterk oet de hand geloupe. 't Instèlle vaan rizzervaote heet tot nog touw mer beperk effek gehad.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
