From Wikipedia, the free encyclopedia
Испания (исп. ни Шаблон:Lang-gl, кат. Espanya, Шаблон:Lang-eu, Шаблон:Lang-oc), официал тӀвар — Испаниядин Королвал (исп. ни Шаблон:Lang-gl, кат. Regne d’Espanya, Шаблон:Lang-eu, Шаблон:Lang-oc) — Европадин кьиблединни рагъакӀидай пата ва са пай Африкада авай аслу тушир гьукумат я.
| Испания Испаниядин Паччахвал исп. Reino de España | |||||||||||
|
|||||||||||
| Кьилин шегьер: | Мадрид | ||||||||||
| Шегьерар: | Мадрид, Барселона, Валенсия, Севилья | ||||||||||
| Аслутуширвал: | 1469 йис | ||||||||||
| ЧӀал: | кастилиядин каталан баск галисиядин | ||||||||||
| Идара авунин тегьер: | Конституциядин монархия | ||||||||||
| Кьил: | VІ Филип Педро Санчес (премьер-министр) | ||||||||||
| Майдан: | 504 782 км² (51-лагьай) | ||||||||||
| · Цин кьадар %: | 1,04 | ||||||||||
| Агьалияр: | 46 162 024 кас (27-лагьай) | ||||||||||
| · Агьалийрин чуькьуьнвал: | 91,45 кас/км² | ||||||||||
| Пул: | евро | ||||||||||
| КъВБ: | 1622 млрд. $ (9-лагьай) | ||||||||||
| · АСКА КъВБ: | 35557 $ | ||||||||||
| ИПВИ: | 0,878 (23-лагьай) | ||||||||||
| Домен: | .es, .eu | ||||||||||
| Телефондин код: | +34 | ||||||||||
| Сятдин чӀул: | +1 / +2 | ||||||||||
Испанияди Пиреней зуростровдин чилерикай чӀехи пай (80 %), Канар ва Балеар островар кьунва. Вири санал гьисабайтӀа (Африкадин къерехдал алай чӀехи тушир Испаниядин суверенитет авай чилер — Сеутани Мелилья шегьерар кваз) уьлкведин майдан 504 782 км² я, и къалурзавай лишандал гьалтайла Европада Испания кьудлагьайди я (Урусатдин, Украинадинни Франциядин гуьгъуьна).
Испанияди агъадихъ галай гьукуматрихъ галаз са сергьятра ава:
Кефердинни-рагъакӀидай патарихъай ам Атлантик океанди кьунва, кьиблединни-рагъэкъечӀдай патарихъай — Аравилин гьуьлуь.
Испаниядин чилин винел патан юкьван гьалдин кьакьанвал 650 метр гьуьлуьн дережадилай виниз я, Европада авай гьукуматрикай виридалайни сувганди (дагълух) я.
Уьлкве 17 автономиядин жемятдизни 2 автономиядин шегьердиз чара ийизва. Кьилин шегьер — Мадрид.
España (ва адалай аладайбурун) лугьудай тӀварцӀин этимология гьуьжет алай месэла я. Ибериядин дегь чӀаван римдин тӀвар, Hispania, мумкин Hesperia терминдикай арадал акъатна, римвийри акӀ Испаниядиз къешенгдаказ лугьузвай тир. Вич Hesperia грек Εσπερία гафуникай аладайди я, яни «рагъакӀидай патан уьлкве» (акӀ грекри Италиядиз лугьузвай тир). Римвийри и тӀвар Испаниядиз ганва, вучиз лагьайтӀа ам Италиядилайни пара рагъакӀидай патахъ ала.[1]
Маса версиядив кьурвал, «Испания» тӀвар финикиядин I-Shapan-im («даманрин къерех») гафунилай аладайди я. Римвийри ам вири Пиреней зуростров къейд авун патал паравилин кьадарда (Hispaniae) кӀвалахарзавай тир.[2][3]
Баскрин этимологиядив килигайвал, тӀвар Ezpanna гафунилай аладайди я (яни «къерех, сергьят», вучиз лагьайтӀа Іспания Европадин кьибледин къерех я).[1]
Гуманист Антонио де Небрихади вичин версия теклифарнава. Адан фикирдив кьурвал, тӀвар ибериядин Hispalis гафунилай аладайди (яни «рагъакӀидай патан дуьньядин шегьер»). Хесус Луис Кунчиллосдин фикирдалди, span дувул финикиядин «spy» гафунилай аладайди я («металлар гатун» лагьай чӀал я). АкӀ хьайила i-spn-ya «металлар гатазвай чил» лагьай чӀал я[4].
Испания чӀехи пай сувавилин гьукумат я. Адан гьеч пай кьазва Месета сувандуьзенди, гьуьлелай 660 метр винихъ алай. Испаниядин кефер пата ава Кантабрия суваяр.
Ада хуьзва гьукуматдин къене патар гьуьлуьн гьавайрикай. Испаниядин чӀехи пай 700 метрдилай винихъ гала, и кардай ада Европада кьведлагьай чка кьазва Швейцариядилай кьулухъ.
Испаниядин кьибле пата ава Андалусия дуьзен. Гьукуматдин кьулай физва адан виридалайни чӀехини яргъи вацӀ Тахо. Мадрид Европадин виридалайни кьакьан кьилин шегьер я.
Испаниядин кефердинни рагъакӀидай пата гьуьлуьн мукьув гвай кьулувилерал ва суваррин гар къвезавай патахъай рагъул-хъипи накьвар чкӀанва. Уьлкведин къенен чилер — ЦӀуру ва ЦӀийи Кастилия, Ибериядин сувар ва Арагон плато — шуьтруь накьваралди тафаватлу жезва; киреждин къванер бул авай мукьарра (чкайра) терра роса гьалтзава — элювиал тир накьв. Виридалайни кьурай тамар авачир мукьарра тӀимил гуж авай карбонатдин рагъулни шуьтруь накьвар чкӀанва, гьакӀни инлай-анлай рельефдин депрессийра шуьрекатар гьалтзава. Мурсиядин ариддин ландшафтра рагъул накьвар чкӀанва. Абурук гипсарни уьцӀуьвал квач, чилиз яд гайитӀа абуру емишрин ва маса магьсуларин чӀехи гъалаяр (бегьерар) гузва. Кьул хьтин дегь чӀаван аллювиал тир кьулувилеррал барросрин залан чеб квай накьвар чара жезва, дуьгуь расун патал абур лап виже къведайбур я.
Чи эра эгечӀ тавунмаз къенин Испаниядин чилер Дегь Римдик квай. А гьукумат цкӀир хьайила Испанияда акъвазна вестготорин къуват. 8-лагьай вишйиса Испания кьуна арабри. А чӀавуз абуру Кордовадин эмиратдик кьил кутуна. СакӀус чӀавунилай чилин ватанэгьлийри эгечӀна Реконкиста. Италрини французри абуруз куьмекзавай. Къвез-къведайдивай Кордовадин эмиратдин чилер гъвечӀи жез хьана, ватанэгьлийри чпин чил абурувай гахкъуд ийиз.
Вад паччахвал авай — Кастилия, Арагон, Леон, Португалияни Наварра. Абуру сад хьана арабриз женг гузвай чилер кьулухъ къачудайвал. ГьакӀ хьана 1492-лагьай йиса Кастилияни Арагон кӀватӀ хьана къачуна арабрин эхиримжи къеле Гранада. Арабрин къуват Пиренейра куьтягь хьана. Гьа чӀавуна испанри эгечӀна чпиз колонийрин империя эцигиз.
Испания дуьньяда авай 9-лагьай гьукумат я экономикадай. Гьамиша ина ксари хуьруьн кӀвалахар ийизвай. Индустрия ина хказ жез хьана Дуьньядин Кьведлагьай дяве куьтягь хьайила. Франкодин режим, Гитлераз куьмек гайи, ина амукьнавайвили, гьукумат кӀеви хьана амай дуьньядикай. 1950-лагьай йисарин юкьва Испаниядин индустрияди пара пул гуз хьана хуьруьн кӀвалахрилай. 1964-лагьай йиса эгечӀна экрномикадин дегишвилер, абур кьабул авурла халкьдин уьмуьрдин гьал авайлилай пара хъсан хьана. 1960-лагьай йисара Испаниядин экономика Япониядиндилай кьулухъ виридалайни фад къуватлу жедайди хьана.
Машиностроениени металлургия 50 %дал маса гьукуматрин идарайрик гав Испанияда. Импорт 190 млрд евро я, экспорт 135 млрд евро. Пара пул къвезва гьукуматдиз туризмдивай. Месала, 2004-лагьай йиса Испаниядиз 53 млн кас атана, абуру гъана пул 35 млрд евро. Туризмдин чарадик ква 1,5 миллион кас Испанияда[5]. Вири дуьньядиз чида ихьтин ял ядай чкаяр: Барселона, Мадрид, Валенсия, Канарар, Ибица, Балеарар.
Испаниядин административ паюн Конституциядини алай чӀаван къанунри къайдада тазва. Испания — кьакьан дережадин децентрализация квай унитар гьукумат я.[6]. Баскрин Чилизни[7] Каталуниядиз[8] «гьяркьуь» автономияр ава.
Испаниядин асул административни чилин тек автономиядин жемят (исп. comunidad autónoma, бязи чӀавара абуруз автономиядин вилаят (урус. автономная область) лугьузава).
Алай чӀавуз административни чилин патахъай Испания 50 провинциядиз чара жезва, абур 17 автономиядин жемятдик акатзава.
ГьакӀни Испаниядик Африкада авай 2 автономиядин шегьер (исп.ciudades autónomas) — Сеута, Мелилья ва Испаниядин суверенитет авай чилер акатзава.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
 |
 |
 |
 |
 |
| № | Пайдах | Регион | Административ юкь | Агьалияр, кас (2011 йис) | Майдан, км² | Провинцияр |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | | Андалусия (исп. Andalucía) | Севилья | 8 424 102 | 87 268 | Альмерия, Кадис Кордова, Гранада Уэльва, Хаэн Малага, Севилья |
| 2 | | Арагон (исп. Aragón) | Сарагоса | 1 346 293 | 47 719 | Сарагоса Уэска Теруэль |
| 3 | | Астурия (исп. Principado de Asturias) | Овьедо | 1 081 487 | 10 604 | |
| 4 | | Баскдин Уьлкве (исп. País Vasco баск. Euskadi) | Витория | 2 184 606 | 7 234 | Алава Бискайя Гипускоа |
| 5 | | Балеар островар (исп. Islas Baleares, кат. Illes Balears) | Пальма-де-Мальорка | 1 113 114 | 4 992 | |
| 6 | | Валенсия (исп. Comunidad Valenciana) | Валенсия | 5 117 190 | 23 255 | Аликанте (Алакан) Валенсия Кастельон |
| 7 | | Галисия (исп. Galicia, галис. Galiza) | Сантьяго-де-Компостела | 2 795 422 | 29 574 | Ла-Корунья Оренсе Понтеведра Луго |
| 8 | | Канар островар (исп. Islas Canarias) | Лас-Пальмас-де-Гран-Канария, Санта-Крус-де-Тенерифе | 7 447 | 2 126 769 | |
| 9 | | Кантабрия (исп. Cantabria) | Сантандер | 5 321 | 593 121 | |
| 10 | | Кастилия — Ла-Манча (исп. Castilla-La Mancha) | Толедо | 79 463 | 2 115 334 | Альбасете, Сьюдад-Реаль Куэнка, Толедо Гвадалахара |
| 11 |  | Кастилия-Леон (исп. Castilla y León) | Вальядолид | 94 223 | 2 558 463 | Авила, Бургос Леон, Паленсия Саламанка, Сеговия Сория, Вальядолид Самора |
| 12 | | Каталония (исп. Cataluña кат. Catalunya) | Барселона | 32 114 | 7 539 618 | Барселона Таррагона Льейда, Жирона |
| 13 | | Мадрид (исп. Madrid) | Мадрид | 8 028 | 6 489 680 | Мадрид |
| 14 | | Мурсия (исп. Región de Murcia) | Мурсия | 11 313 | 1 470 069 | Мурсия |
| 15 | | Наварра (исп. Navarra баск. Nafarroa) | Памплона | 10 391 | 642 051 | Наварра |
| 16 | | Риоха (исп. La Rioja) | Логроньо | 5 045 | 322 955 | Риоха |
| 17 | | Эстремадура (исп. Extremadura) | Мерида | 41 634 | 1 109 367 | Бадахос Касерес |
| Чка | Шегьер | Агьалияр (2005) | Агьалияр (2011)[9] | Автономдин шериквал | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Мадрид | Madrid | 3 155 359 | ↑ 3 265 038 | Мадрид |
| 2 | Барселона | Barcelona | 1 593 075 | ↑ 1 615 448 | Каталония |
| 3 | Валенсия | Valencia | 796 549 | ↑ 798 033 | Валенсия |
| 4 | Севилья | Sevilla | 704 154 | ↓ 703 021 | Андалусия |
| 5 | Сарагоса | Zaragoza | 647 373 | ↑ 674 725 | Арагон |
| 6 | Малага | Málaga | 558 287 | ↑ 568 030 | Андалусия |
| 7 | Мурсия | Murcia | 409 810 | ↑ 442 203 | Мурсия |
| 8 | Пальма-де-Майорка | Palma | 375 773 | ↑ 405 318 | Балеар островар |
| 9 | Лас-Пальмас-де-Гран-Канария | Las Palmas de Gran Canaria | 378 628 | ↑ 383 343 | Канар островар |
| 10 | Бильбао | Bilbao | 353 173 | ↓ 352 700 | Баскдин Уьлкве |
Шегьердин агьалияр — 76 % я. Агьалийрин къалинвал — 79,7 кас/км² я.
Кастилиядин (испан) чӀал вири Испания тирвал официал чӀал я.
Амма са бязи автономиядин вилаятра чпин официал чӀаларни ава, абурун статус кастилиядин чӀалаз барабар я:
71%-дилай пара — католикар, 25 % — атеистар, 2 % — мусурманар, 1 % — иудеяр. АкӀ ятӀани, Испаниядин вири агьалийрикай 67%-ди са жинс авай никягьар официал регистрациядикай фикирдин пад хвена. 2005-лагьай йисан чиле вацралай инихъ уьлкведа са жинс авай никягьар ашкара гьалдиз акъуддай ва са жинс авай жуьтриз аялар хвавиле кьабулдай ихтияр гудай къанун акъатна.
Уьлкведин сергьятрин къеце пата 2,7 млн-дилай пара испанар яшамишзава, гьабурукай 1,7 млн кас Кеферпатан Американи Кьиблепатан Америкадин уьлквейра, РагъакӀидайпатан Европада 1 млн пара кас (асул гьисабдалди Франциядани Германияда).
| Йис[10] | 1 | 500 | 1000 | 1300 | 1500 | 1800 | 1900 | 1932 | 1959 | 1977 | 2009 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Агьалийрин сан-гьисаб млн кас | 6,5 | 4,5 | 6 | 11,3 | 6,2 | 11,55 | 18,6 | 24,1 | 29,9 | 36,2 | 45,97 |
[11].
| Испаниядин агьалийрин сан-гьисабдин динамика |
|---|
 |
| Вертикал тир гиг — агьалийрин сан-гьисаб (агъзур кас) къалурзава, горизонтал тир гиг — йисар (Иса пайгъамбар хайидалай кьулухъ). ЦӀарцӀин винелай агьалийрин сан-гьисаб (миллион кас) къалурзавай цифра ала. ЦӀийи чӀавал кьван вири Иберия зуростровдин агьалияр гьисабдик кутазава, 1500 йисалай инихъ — Португалиядин агьалияр квачиз. Виликан цифраяр (цӀийи чӀавал кьван) тахминан тирбур, абуру анжах агьалийрин сан-гьисаб чӀехи хьун ва гъвечӀи хьун къалурзава. XVI ва XVII виш йисарин къалурзавай лишанар — тарихдин документра къалурзавай малуматрин (кутугай макъаладиз килиг ая) юкьван гьалдинбур я. XVIII виш йисан къалурзавай лишанар — vecindario de Campoflorido (садлагьай Испаниядин агьалияр сиягьдиз къачун) малуматрал диб кьазава. 1857 йисалай инихъ ганвай къалурзавай лишанар — Миллетдин статистикадин университетди ганвай малуматар. |
 |
 |
 |
Испаниядин гьайванрин дуьньяди гьяркьуь жуьреба-жуьревал къалурзава. Уьлкве алай мукьан (чкадин) гъиляй (Пиреней зуростровди Атлантик океандинни Аравилин гьуьлуьн ва Африкадинни Европадин арада мукь кьунва) ина яшамишдай мукьарин, биотоприн, климатдин чӀехи жуьреба-жуьревал ава. Испаниядин фауна юкьван-европадинни африкадин жуьрейрикай ибарат я.
Гибралтардин рагал тек сад тир Европада гьакӀ тӀебиидаказ яшамишзавай маймун ава — магот тахьайтӀа магърибдин макак.
Саламанкани Севилья шегьеррин патав авай фермайра корридадин патал яцар хуьзава.
Ина агъадихъ ганвай гьайванрин жуьреяр гьалтзава: цуцӀулар, север, бацӀар, генеттаяр, египетдин мангустар, къуьрер, кротар, тамун кацер, сикӀер, миргер, машахар.
ГьакӀни Испанияда ихьтин некхъвадайбур яшамизава: пиренейрин кьунарни миргер анжах суварра гьалтзава; яру миргел спортунин патахъай гъуьрч ийизава; тамун вакӀар (пара чкайра гьалтзава); косуля; маралар (Эстремадурада (чуьллер) ва Толерода (сувар) яшамишзава); сернаяр (Кантабриядин суварра гьалтзава, Испаниядин рагъэкъечӀдай пата).
Йиртижияр: сев; бацӀ; машах; сикӀ; египетдин мангуст; вивверадин кац; куница; генетта; муьньгъ; ласка, выдра ва мсб.
Саралай ийизвайбур: къуьр; вагьши кроликар; цуцӀул; соня; кьифер; полевкаяр; кӀужур (дикообраз) ва мсб.
Гьашаратар недайбур: кротар; гьакӀан кьуьгъуьр, алжирдин кьуьгъуьр; выхухольдин чкадин жуьре; землеройкадин са шумуд жуьре ва мсб.
Кьаркьулуврин 20-далай пара жуьре яшамищзава.
Рептилийрикай ина агъадихъ галай жуьрер ава: гъуьлягъар (аравилин гьуьлуьн ва испаниядин гадюкаяр); хъалхъас хъиперхамелеонар; пара чурчулар ва мсб..
Гьашаратар: Африкадиз адет тир пепеяр, чӀижер ва мсб.
Испаниядин кьиблединни рагъэкъечӀдай пата авай зуркъумганра атӀраганарни тарантулар гьалтзава.
Испанияда агъадихъ галай нуькӀерин жуьреяр яшамишзаза: лекь, талгу (чалагъан); къузгъун; лацу гьажилеглег; цавун ранг авай керекул; къаз; кьукь (Европада авай виридайлайни чӀехи нуькӀерикай сад я, Эстремадурадинни Месетедин чуьллера гьалтзава); расу-яру кеклик; чуьлдин верчер, султӀандин верч; патӀ; фламинго; цапля ва мсб..
ГьакӀни Испанияда Торрехон тӀвар алай ядхуьнуьхгандин къерехрал дуьньядин виридалайни чӀехи чӀулав чинеругрин колония ава.
Аравилин гьуьлуьн къерехдив гвай ятара анчоусар, лангустар, лососяр, пахлаханар, тунецар яшамишзава.
ВацӀарни вирер линь, усач, форель ва маса гъетерив бул я. [12][13][14][15][16]
Испанияда мажбури тир гьавайдан юкьван маарифдин (6-16 йиса авай агьалияр патал) системади кӀвалахзава. Вири кӀелизавайбурукай гьукуматдин мектебра 70 %, гьукуматдин университетра — 96,5 % чирвилер къачузава.
Уьлкведин виридалайни чӀехи университетар: Мадриддин автономиядин университет, Комплутенсе (Мадридда), Барселонадин юкьванни автономиядин, Сантьяго-де-компостелла, Валенсияда авай Политехникадин университет.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
