Belarûs

Belarûs bi fermî Komara Belarûsê (bi belarûsî: Беларусь, Belarus; rûsî: Белоруссия, Belorussija), welatekî bê derya yê li Ewropoya rojhilat e. Welat li rojhilat û bakurê rojhilat bi Rûsyayê, li başûr bi Ûkrayna, li rojava bi Polonyayê re û li bakur rojava bi Lîtvanya û Letonya re hevsinor e. Rûerda Belarûsê 207.600 kîlomêtre çargoşe ye û bi nifûsa 9.2 milyonê, Belarûs 13em-mezintirîn û 20em welatê herî qelebalix ê Ewropayê ye.^[1] Mînsk paytext û bajarê herî mezin ya welêt e; ev wek bajarekî xwedî statuyeke taybet cuda tê rêvebirin.

Беларусь  Belarûs Рэспубліка Беларусь
Ala Mertal
Dirûşm: Hospitality Beyond Borders
Sirûd: My Belarusy
Belarûs li ser nexşeyê
Paytext		Mînsk  53°31'42"Bk, 28°2'48"Rh
Zimanên fermî		zimanê belarûsî zimanê rûsî
Zimanên tên bikaranîn		zimanê rûsî zimanê belarûsî
Rêveberî		pergala serokatiyê
•	Serokdewlet	Alexander Lukashenko (1994–)
•	Serokwezîr	Raman Hałowčanka (2020–)
Avakirin
•	Dema avakirinê	25 tebax 1991, 19 îlon 1991
•	Rûerd	207.595 kîlometre çargoşe
Gelhe
•	Giştî	9.155.978 (2024)
Demjimêr		UTC+3 Europe/Minsk
Hatûçûna ajotinê		rast
Koda telefonê		+375
Malper https://www.belarus.by/, https://www.belarus.by/ru/, https://www.belarus.by/by/, https://www.belarus.by/cn/

Di navbera serdema navîn û sedsala 20an de, dewletên cihêreng de axên Belarûsê îro kontrol kirin ku di nav wan de Kievan Rus', Mîreketiya Polotskê, Mîrîtiya Mezin a Lîtvanyayê, Yekîtiya Polon û Lîtvanî û Împeratoriya Rûsî hebûn.^[2][3][4] Di encama Şoreşa Rûsyayê di sala 1917 de, dewletên cûda rabûn ku ji bo meşrûiyetê di nav şerê navxweyî de pêşbaziyê kirin, ku di dawiyê de bi bilindbûna Belarûsa Sovyet, ku di sala 1922an de bû komara damezrîner a Yekîtiya Sovyet, bi dawî bû.^[5] Piştî şerê Polonya-Sovyetê, Belarûs nîvê axa xwe ji aliyê Polonya winda kir. Piraniya sînorên Belarûsê di sala 1939an de şeklê xwe yê nûjen girt, dema ku hin axên Komara Polonî ya Duyemîn piştî dagirkirina Sovyetê ya Polonya ji nû ve hatin entegre kirin, û piştî şerê cîhanî yê duyem bi dawî bûn.^[6] Di dema şerê cîhanê yê duyem de, operasyonên leşkerî Belarûs wêran kir, ku dora çaryeka nifûsa xwe û nîvê çavkaniyên xwe yên aborî winda kir.^[7] Di sala 1945an de, Belarûsê Sovyetî bi Yekîtiya Sovyetê re bû endamê damezrîner ê Neteweyên Yekbûyî.^[8] Komar malê tevgerek serhildanê ya li dijî Nazî ya berbelav û cihêreng bû ku heya salên 1970an serdestiya siyasetê dikir, çavdêriya veguherîna Belarûsê ji aboriyek çandinî bo pîşesaziyê kir.^[9]

Parlemenê komarê di 27ê Tîrmeh 1990an de serweriya Belarûsê ragihand û di dema hilweşandina Yekîtiya Sovyetê de, Belarûs di 25ê Tebax 1991an de serxwebûna xwe bi dest xist. Piştî pejirandina makezagoneke nû di sala 1994an de, Aleksander Lukaşenko di hilbijartina yekem û yekane ya azad a welatê piştî serxwebûnê de wek yekem serokomarê Belarûsê hat hilbijartin û ji wê demê ve wek serokkomar kar kir. Lukaşenko serokatiya hikûmeteke otorîter a pir navendîparêz dike. Belarûs di pîvanên navneteweyî yên azadiya çapemenî û azadiyên sivîl de di rêza jêrîn de ye. Gelek polîtîkayên serdema Sovyetê berdewam kir, wek xwedîtiya dewletê ya beşên mezin ên aboriyê e. Belarûs yekane welatê Ewropayê ye ku cezayê darvekirinê bi kar tîne. Di sala 2000 de, Belarûs û Rûsyayê peymanek ji bo hevkariyek mezin îmze kirin, ku dewleteke yekîtî di nav wan du ava dikî.^[10]

Belarus welatekî pêşkeftî ye û di rêza 60emîn de li ser gorî rêxistina Pêrista Pêşveçûna Mirovî ye.^[11] Welat ji roja damezrandina xwe ve endamê rêxistinê Neteweyên Yekbûyî ye û tevlî rêxistinên wek Hevbendiya Dewletên Serbixwe, Rêxistina Peymana Ewlekariya Kolektîf, Yekîtiya Aborî ya Ewrasyayê, Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê û Tevgera Bêalî bûye.

Nav

Navê "Belarûs" bê gumanî ji "Bely" û "Rus" derketiye. "Bely" berê ji bo rojavayî dihate bikaranîn, ango bêlarûs "rûsê rojavayî" ye. Lê ew wek Rûsyaya Sipî derbazî zimanên din bûye.

Erdnîgarî

Rûsyaya Sipî bi aqare xwe sêzdehemîn welatê herî mezin ê Ewropayê ye. Firehbûna welatê herî mezin 560 km, bejna xwe jî 650 km ye.

Çemên mezin ên Belarûsê evna ne: Dnyepr, Byaresina, Prypyaz û Memel. Gola wê ya herî mezin Naraç e.

Nifûs

Nifûsa Belarûsê

Rûsyaya Sipî 9,7 milyon rûniştvanên wê hene. Ji wan nêzîkî 11% rûsî ne. Ji rûsan bêtir polandî (3,9%), ûkraynî (2,4%) jî hene. Gelanî Rûsyaya Sipî nêzîkî 80% xiristiyanên ortodoks e. Ê din katolîk, protestan, cihû û misilman in.

Nifûs -0,15% kêm dibe. Mirov bi nîvek heta 68,14 salan dijî ye; mêr 62,06 û jin jî 74,52 salan dijîne.

Sîstema kargeriyê

Rûsyaya Sipî hatiye parve 6 navçe bûye. Minsk ne teva wan 6 navçeyan be.

1. Bajarê Mînskê
2. Woblast Brest
3. Woblast Homel
4. Woblast Hrodna
5. Woblast Mahiljou
6. Woblast Minsk
7. Woblast Wizebsk

Çavkanî

1. "National Statistical portal of the Republic of Belarus". www.belstat.gov.by (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 29 îlon 2023.
2. "History, Belarus | Belarus.by". www.belarus.by. Ji orîjînalê di 2 nîsan 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 29 îlon 2023.
3. "Belarus - Soviet Union, WWII, Independence | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 29 îlon 2023.
4. "The History of the Statehood of Belarus – Rada of the Belarusian Democratic Republic" (bi îngilîziya brîtanî). 1 hezîran 2017. Roja gihiştinê 29 îlon 2023.
5. "Belarus - Countries - Office of the Historian". history.state.gov. Roja gihiştinê 29 îlon 2023.
6. "Belarus During WW2 | World War II | Belarus Travel". belarus (bi îngilîziya amerîkî). 5 nîsan 2016. Ji orîjînalê di 22 îlon 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 29 îlon 2023.
7. "The history of the war: a survey of events | Archives of Belarus" (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 29 îlon 2023.
8. "The United Nations Organisation - Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Belarus". mfa.gov.by. Roja gihiştinê 29 îlon 2023.
9. "Nazi Collaborators and Cold Warriors: America's Belarusian Quislings".
10. "The Republic of Belarus and the Russian Federation signed the Union State Treaty on 8 December 1999".^{[girêdan daimî miriye]}
11. "Belarus: Country Profile". Freedom House (bi îngilîzî). 8 tebax 2023. Roja gihiştinê 29 îlon 2023.

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Belarûs de hene.

• wezîrêtiya karûbarên derveyê Rûsya Sipî ^{Girêdana arşîvê 2011-07-16 li ser Wayback Machine}