Welatekî Ewropayê From Wikipedia, the free encyclopedia
Polonya yan jî bi fermî Komara Polonyayê; bi polonî: Polska; bi poloniya fermî: Rzeczpospolita Polska), welatekî Ewropaya Navendî ye ku li 16 parêzgehên îdarî yên bi navê voivodeships hatiye dabeşkirin. Polonya bi giştî 313.931 km² rûerd vedigire. Nifûsa Polonyayê li dora 38 milyon kes û welatê pêncem e ku bûye endamê Yekîtiya Ewropayê. Warşova paytexta netewe û metropola herî mezin ê Polonyayê ye. Bajarên din ên mezinên welêt Kraków, Gdańsk, Wrocław, Katowice, Łódź, Poznań, Szczecin û Lublîn e.
Rzeczpospolita Polska  Polonya Rzeczpospolita Polska |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Dirûşm: Move your imagination |
||||||
| Sirûd: Poland Is Not Yet Lost |
||||||
.svg) |
||||||
Polonya li ser nexşeyê | ||||||
| Paytext |
52°Bk, 19°Rh | |||||
| Zimanên fermî | ||||||
| Zimanên tên bikaranîn |
|
|||||
| Rêveberî | Pergala parlamenter, dewleta yekpare, Pergala nîvserokatiyê |
|||||
| • | Serokdewlet | Andrzej Duda (2015–) |
||||
| • | Serokwezîr | Donald Tusk (2023–) |
||||
| Avakirin | ||||||
| • | Dema avakirinê | 11 çiriya paşîn 1918 (dewleta desthilatdar) |
||||
| • | Rûerd | 312.683 kîlometre çargoşe |
||||
| Gelhe | ||||||
| • | Giştî | 38.382.576 (2019) |
||||
| Demjimêr | ||||||
| Hatûçûna ajotinê |
|
|||||
| Koda telefonê | +48 | |||||
Polonya xwedan avhewa veguhêzeka nerm e û axa welêt ji deşta ewropî ya navîn derbas dibe ku ji Deryaya Baltîkê li bakur heya Çiyayên Sudeten û li başûr jî heya Çiyayên Karpatanan dirêj dibe. Çemê polonî yê herî dirêj Çemê Vistulayê ye û xala herî bilind a Polonyayê Çiyayê Rysy ye ku li Çiyayê Tatraya Karpatanê ye. Welêt li aliyê bakurê rojhilat ve bi Lîtvanya û Rûsya, li rojhilat ve bi Belarûs û Ûkrayna, li başûr bi Slovakya û Çekya û li rojava ve bi Almanyayê re sînor e. Di heman demê de sinorên xwe yê deryayî bi Danîmarka û Swêdê re parve dike.
Jiyana mirovî yên pêşdîrokî ya li ser axa polonî heya 10.000 salên b.z. diçe. Ji hêla çandî ve li seranserê kevnariya paşîn ê cihêreng, herêm ji hêla eşîrên polonan ve hatiye cihwarkirin ku navê wan di serdema navîn a destpêkê de li Polonyayê hatiye kirin. Dewleta polonî di sala 966an de hatiye damezrandin ku di dema serwerekî pagan ê polonî di bin banê Dêra Romayê de dibe xiristiyan hatiye avakirin. Qiraliyeta Polonyayê di sala 1025an de derdikeve holê û di sala 1569an de têkiliya xwe ya dirêj bi Lîtvanya re zexm dike ku bi vî rengê Hevpeymaniya Polonî-Lîtvanî hatiye avakirin. Polonya di wê demê de yek ji hêzên mezin ên Ewropayê bû ku bi pergalek siyasî ya bêhempa ya lîberal di sala 1791an de yekem destûra nûjen a Ewropayê pejirandiye.
Bi derbasbûna Serdemek Zêrîn a Polonî ya dewlemend, welat di dawiya sedsala 18an de ji hêla dewletên cîran ve hate dabeş kirin û carek din dîsa di sala 1918an de serxwebûna xwe wekî Komara Duyem a Polonî bi dest dixe. Di îlona sala 1939an de dagirkirina Polonya ji hêla Almanya û Yekîtiya Sovyetê ve dibe sedema Şerê Cîhanê yê Duyem û Şerê Cîhanê yê Duyem dibe sedema bi milyonan qurbaniyên polonî. Weke endamek Bloka Komunîst a di dema Şerê Sar a cîhanî de, Komara Gel a Polonyayê damezrînerê Peymana Warşovayê bû. Bi derketin û tevkariya Tevgera Hevgirtinê (Sendîkaya Polonî), hikûmeta komunîst hate hilweşandin û Polonya di sala 1989an de carek din dîsa wekî dewletek demokratîk ji nû ve hatiye avakirin.
Polonya komarek parlamenî ye ku du meclîsên sejm û senatoyê pêk tê. Welêt xwedî bazarek pêşketî û aborîyek bilind e. Polonya di warê aboriyê de wekê hêza navîn tê hesibandin ku welêt ji hêla Dahata Berhemên Kesane ya Neteweyî ve di Yekîtiya Ewropayê de şeşem aboriya herî mezin û ji hêla (PPP) ve welatê pêncemê Ewropayê ye. Welêt standardek pir bilind a jiyanê, ewlehî û azadiya aborî peyda dike welat xwedî perwerdehiya zanîngehê ya belaş û xwedî sîstema lênerîna tenduristiyê ya gerdûnî ye. Li welêt 17 Mîrateyên Cîhanî yên UNESCOyê hene ku 15 ji wan mîrateyên çandî ne. Polonya dewletek endamek damezrîner a Neteweyên Yekbûyî ye, endamê Rêxistina Bazirganiya Cîhanî, NATO, Yekîtiya Ewropayê û endamê Herêma Schengen e.
Her çiqas avhewaya dijwar ku pê re çêdibe rê nade ku mirovên pêşîn cihwarên mayînde avabikin, mirovên arkaîk ên Serdema kevirî û celebên Homo erectus ên pêşîn bi qasî 500 hezar sal berê li Polonyayê bi cih bûne.[1] Hatina Homo sapiens û mirovên nûjen ên anatomîkî di dawiya Serdema Qeşaya Dawî (10.000 b.z.) de li Polonyayê bicih dibin.[2] Vekolînên neolîtîk di vê serdemê de pêşketineke berfireh nîşan didin ku delîlên herî pêşîn ên çêkirina penîr a ewropî (5500 b.z.) li Kuyavyaya polonî hatiye dîtin[3] û teswîra li ser dîzika Bronosîse teswîra herî zû ya naskirî ya ku wesayitek bi teker (3400 BZ) destnîşan dike.[4]
Serdemên ku Serdema bronzî û Serdema hesinî ya Destpêkê (1300 b.z.–500 b.z.) vedihewîne bi zêdebûna nifûsê, damezrandina cihwarbûnên dorgirtî (gords) û berfirehbûna Çanda Lusatiyanê destnîşan dikin.[5][6] Vedîtinek girîng a arkeolojîk a ji protodîroka Polonyayê, runiştgehek li Biskupin e ku wek Çanda Lusatiyan a Serdema Bronz a Dereng (navenda sedsala 8an a b.z.) tê dîtin.[7]
Li seranserê kevnariyê (400 b.z. – 500 b.z.) gelek nifûsên kevnar ên cihêreng li ser axa Polonyaya îro jiyan kirine nemaze eşîrên kelt, skît, german, sarmatî, baltîk û slavî li Polonyaya îro jiyan kirine.[8] Wekî din, vedîtinên arkeolojîk hebûna Lejyonên Romayî yên ku ji bo parastina bazirganiya kehrîbarê hatine şandin, piştrast dikin. Eşîrên polon piştî pêla duyem a Koça Qewman li dora sedsala 6an a p.z. derketine holê ku ew slavî bûn û dibe ku bermahiyên asîmîlebûyî yên gelên ku berê li herêmê rûdiniştin jî di nav wan de bin.[9][10] Di destpêka sedsala 10an de, polon li herêmê serweriya eşîrên din ên lekîtîk dikin û di destpêkê de federasyonek eşîrî û piştre jî dewletek qiraliyeta navendî ava dikin.[11]
_(cropped).jpg)
Polonya di nîvê sedsala 10an de di bin serweriya Xanedana Piast de dest pê kir ku bibe yekitiyek yekbûyî û yekitiyek herêmî ya naskirî. Di sala 966an de serwerê polonan Mieszko I bi vaftîzma Polonya di bin banê Dêra Romayê de xiristiyaniyê qebûl dike.[12] Destpêkek bi navê Dagome iudex yekem car sînorên erdnîgarî yên Polonya bi paytext û metranên Polonyayê li bajarê Gniezno diyar kir û teqez kir ku monarşiya wî di bin parastina serokatîya papayan de ye.[13] Destpêka koka gelên welêt ji hêla Gallus Anonymus ve di Gesta principum Polonorum de ku kevnartirîn kronika polonî ye, hatiye vegotin. Bûyerek girîng a neteweyî ya serdemê şehadeta Ezîz Adalbert bû ku di sala 997an de ji aliyê paganên Prûsyayê ve hate kuştin û bermayiyên wî bi giraniya zêr ji hêla cîgirê Mieszko, Bolesław I ve hatiye kirîn.[13]
Di sala 1000an de, di Kongreya Gniezno de, Bolesław mafê veberhênanê ji Otto III, împeratorê Roma yê Pîroz ku ji bo afirandina piskoposên din razî dibe, distîne.[13] Piştre li Kraków, Kołobrzeg û Wrocław sê piskoposên nû têne damezrandin.[14] Wekî din, Otto cilûbergên key û kopiyek Rima pîroz diyariyê Bolesław dike; ev paşe ji aliyê Papa Benedict XIX ve ji Bolesław re hatin pêşkêş kirin. Dema ku wî destûr ji John ji bo tackirina xwe wergirt, ev cilûberg di tackirina wî de wekî keyê yekem ê Polonyayê di sala 1025an de hate bikar anîn. Bolesław bi desteserkirina beşên Luzatyaya Alman, Moravyaya Çek, Mecaristana Jorîn û herêmên başûrê rojavayê Rûsyayê Kîevê ve qada deshilatdariya gelek berfireh dike.[15]
Derketina ji paganiya li Polonyayê ne ji nişka ve pêk nayê.[16] Polonya ji ber sedema bertekên li hemberî paganiya di salên 1030an de ji paganiyê derdikeve.[17] Di sala 1031an de Mieszko II Lambert keyîtiya xwe winda dike û jiber tûndûtûjiya li Polonyayê direve.[18] Di sala 1038an jiber bûyeran paytexta welêt ji aliyê Kazimierz I ve derbasê bajarê Krakovê dibe. Di sala 1076an de Bolesław II ji nû ve meqama key saz dike lê di sala 1079an de ji ber kuştina dijberê xwe metran Stanislaus tê qewirandin.[19] Di sala 1138an de, dema ku Bolesław III Wrymouth erdên xwe di nav kurên xwe de parve dike ku welat bi pênc mîrektiyên serwer ve perçe dibe. Ev mêrektî ji Polonyaya Biçûk, Polonyaya Mezin, Silesiya, Masoviya û Sandomiyerz pêk hatiye ku Pomeraniya jî di navberê de di destê xwe de girtine. Di sala 1226an de Konrad I yê Masoviyayê şahsiwariyên Teutonîk (Şovalyeyên Teutonîk) vexwend ku di şerê li dijî Prûsiyên Baltîkê de bibin alîkar. Piştre ev biryar dibe sedema şerê sedsalanê di navbera siwariyan re.[20]
Di nîvê sedsala 13an de, Henryk I Brodaty û Henryk II armanc dikirin ku dukên perçebûyî bikin yek lê jiber êrişên mongolan û mirina Henryk II di şer de yekitî pêk nayê.[21][22] Ji ber wêran bûna ku li pey vê yekê diqewime, kêmbûn û daxwaza keda zenaetî dibe sedema koçberiya rûniştvanên alman û flaman ber bi Polonyayê ve ku ji hêla dûkên polonî ve hatine teşwîq kirin.[23] Di sala 1264an de, Statuya Kalisz ku ji bo cihûyên polonî ku ji ber çewisandinên li deverên din ên Ewropayê direviyan Polonya, otonomiyek bêhempa ji wan re bidest xistiye.[24] Piştî Przemysł II yê ku di sala 1296an de bibû keyê Polonyayê, Wladysław I a Kurt di sala 1320an de dibe yekem keyê Polonyaya yekbûyî û yekem key bû ku li Katedrala Wawel a li bajarê Krakówê hatiye tac kirin.[25]
Di destpêka sala 1333an de, desthilatdariya Kazimierz III yê Mezin bi pêşveçûnên binesaziya kelehê, artêş, dadwerî û dîplomasiyê ve hate naskirin.[26][27] Di bin desthilatdariya wî de Polonya veduguhere hêzek mezin a ewropî.[28] Wî di sala 1340an de desthilatdariya polonî li ser Rutenyayê saz kir û qerentînekî da destpêkirin ku pêşî li belavbûna Mirina Reş bigire.[29] Di sala 1364an de, Kazimierz Zanîngeha Krakówê vekiri ye ku zanîngeh yek ji kevintirîn saziyên xwendina bilindê li Ewropayê ye. Piştî mirina wî di sala 1370an de, xanedana Piast bi dawî dibe. Li cihê wî xizmê wî yê herî nêzîk, Louis a Anjou hate ser textê ku Polonya, Mecaristan û Kroatya di bin yekîtiyek de birêve biriye. Keça Louis ya piçûk Jadwiga di sala 1384an de bûye yekem keybanûya (yekem rêvebera jin) Polonyayê.[30]
Di 1386an de, Jadwiga ya Polonya bi Wladysław II Jagiełło, Dûka Mezin a Lîtvanya re zewacek pêk tîne ku bi vî rengî xanedana Jagiyeloniyan û yekîtiya Polonî-Lîtvanya ku di dawiya Serdema Navîn û destpêka Serdema Nûjen de derbas dibe tê ava kirin.[31] Hevkariya di navbera polonî û lîtvaniyan de herêmên lîtvanyayî yên pir-etnîkî yên berfireh anîn qada bandora Polonyayê û ji bo rûniştvanên polonî yên ku di yek ji mezintirîn pêkhateyên siyasî yên ewropî yên wê demê de bi hev re jiyan dikirin, bi fayde dibe.[32]
Li herêma Deryaya Baltîk têkoşîna Polonya û Lîtvanya li dîjî Siwariyên Teutonî berdewam dike û di Şerê Grunwaldê a sala 1410an de artêşa polonî-lîtvanî ya hevbeş biserketinek diyar li dijî wan bi dest dixin.[33] Di sala 1466an de, piştî Şerê Sêzdeh Salan, key Kazimierz IV Jagiellon pejirandina qiraliyetê da Aştiya Thorn ku Duka Prûsya ya pêşerojê di bin serweriya polonî de damezrand û hikûmdarên Prûsyayê neçar dike ku bacê bidin qiraliyetê.[34] Xanedaniya Jagiyeloniyan jî kontrola xanedaniyê li ser qiraliyeta Bohemya (1471 û pê ve) û Mecaristanê saz kir. Li başûrê welêt Polonya di bin xetereya dagirkirina Împeratoriya Osmanî û Teterên Kirimê dimîne û li rojhilat jî alîkariya Lîtvanya dike ku li dijî şerê Rûsyayê biser bikevin.[34]
Polonya wek dewleteke feodal bi pêş diçû ku aborîya welêt bi giranî bi çandiniyê birêve diçû û esilzadeyên xwedî erd ku her diçû bi hêztir dibûn ku nifûsa welêt ji ber mecbûriyê di nav zozanên mîrîtî yên taybet yan jî di nav folwarkan de jiyan dikirin.[35] Di sala 1493an de Jan I Olbracht pejirandina avakirina parlamenek du-meclîsî ku ji meclîsa jêrîn, Sejm û ji meclîsek jorîn, Senatoyê pêk tê dipejirîne.[36] Qanûna Nihil novi ji hêla general Sejm ve di sala 1505an de hate pejirandin ku piraniya hêza qanûndanînê ji qiraliyeta derbasî parlamenê dibe û dema ku dewlet ji hêla esilzadeyên polonî yên ku azad û wekhev dixuyiyan ve dihate birêvebirin, ev bûyera destpêka heyama ku bi navê Azadiya Zêrîn tê zanîn hatiye destnîşan kirin.[37]
Di sedsala 16an de tevgerên Reformasyona Protestan di nav xirîstiyantiya polonî de kûr dibe ku di encamê de polîtîkayên ku tolerasyona dînî tê pêşxistin ku di wê demê de li Ewropayê nehatibû dîtin. Ev tolerans poloniyan ji aloziya dînî û şerên dînî yên ku Ewropayê dorpêç kiribû dûr dixe.[38] Li Polonyayê, xiristiyaniya nontrinitarian dibe doktrîna bi navê Birayên Polonî yên ku ji mezheba xwe ya kalvînîst veqetiyan û dibin hev-damezrînerên unitarianîzma cîhanî.[39]
Ronesansa Ewropî di bin serweriya Zygmunt I û Zygmunt II Augustus de di hewcedariya pêşvebirina şiyarbûnek çandî de hestek lezgîn derdixe holê.[34] Di Serdema Zêrîn a Polonî de, aborî û çanda neteweyî geş dibe.[34] Bona Sforza ku bi eslê xwe îtalî ye ku keça dûkê Mîlanoyê , keybanû û hevjîna Zygmunt I , beşdariyên girîng di mîmariyê de pêk tîne.[34]
Yekîtiya Lûblîn a sala 1569an, Hevbendiya Polonî-Lîtvanî ava dike ku wekî dewletek federal a yekbûyî bi qiraliyetek hilbijartî hatibû damezrandin lê bi piranî ji hêla esilzadeyan ve hatibû birêvebirin.[40] Qiraliyeta paşîn bi serdemek dewlemend re hevdem bû ku di vê serdemê de Yekitiya Polonyayê serdest dibe û piştre jî dibe hêzek pêşeng û hebûnek çandî ya sereke ku kontrola siyasî li ser beşên Ewropaya Navendî, Ewropaya Rojhilat, başûrê rojhilata Ewropayê û bakurê Ewropayê pêk tîne. Yekîtiya Polon-Lîtvanî di lûtkeya xwe ya herî bilind de bi qasî 1 milyon km² erd bidest dixe û dibe dewleta herî mezinê Ewropayê.[41] Di heman demê de, Polonya polîtîkayên polonîzasyonê li herêmên ku nû bi dest dixistin pêk dianî, rastî berxwedanên hindikahiyên etnîkî û dînî hatine.[40]
Di sala 1573an de, Henry de Valois ê Fransayê ku yekem padîşahê hilbijartî bû Bendên Henrician dipejirîne ku padîşahên paşerojê mecbûr dimînin ku rêzê li mafên mîran bigirin.[42] Piştre Stephen Báthory di Şerê Lîvoniyan de kampanyayek serketî bi rê ve dibe û li ser peravên rojhilatê Deryaya Baltîkê erdên heyî yê Polonyayê winda dike.[43] Pişî vê şerê karên dewletê ji aliyê Jan Zamoyskî ve ku serokwezîrê Krownê ye hatiye birêvebirin.[44] Di sala 1592an de Zygmunt III yê ku bi eslê xwe polonî bû li sêwîdî li şûna bavê xwe John Vasa dibe rêveber.[45] Heya ku ew ji alîyê swêdiyan ve ji welat hate derxistin, yekîtiya polonî-swêdî heya sala 1599an dewam dike.[46]
Di sala 1609an de, Zygmunt êrîşî Rûsyayê dike ku ew dem Rûsya di nav şerekî navxweyî de bû û salek şûnda yekîneyên hussar ên baskê polonî yên di bin serokatiya Stanisław Żółkiewski de, heya ku rûsan wî li Klûşînoyê têk dibin, du salan Moskoyê dagir dike.[34] Zygmunt jî li başûrê rojhilat li hember Împeratoriya Osmanî, li Xotînê di sala 1621an de Jan Karol Chodkiewicz biserketinek girîng bi dest dixe ku ev serketin dibe sedema hilweşîna siltan Osmanê duyem.[47]
Serweriya dirêj a Zygmunt li Polonyayê rastî hevdema Serdema Zîvîn a Polonî tê.[48] Lîberal Władysław IV bi awayekî bandor axa Polonyayê diparêze lê piştî mirina wî Yekîtiya Polonyayê ya berfireh dest bi tevliheviya navxweyî û bi şerê domdar dest bi paşveçûyinê dike.[49] Di sala 1648an de hegemonyaya polonî ya li ser Ûkrayna dibe sedema Serhildana Kmelnîtskî û piştî re jî Tofana Swêdî di dema Şerê Bakur ê Duyem de têk diçe û serxwebûna Prûsyayê di sala 1657an de tê ragihandin. Di sala 1683an de, John III Sobieski dema ku wî pêşveçûna Artêşa Osmanî ya li Ewropayê di Şerê Viyanayê de radiwestîne ji nû ve hêza xwe yê leşkerî saz dike.[50] Serdema paşîn a Saxon, di dema desthilatdariya Augustus II û Augustus III de, di encama Şerê Mezin ê Bakur (1700) û Şerê Serkeftina Polonî (1733) de bilinbûna welatên cîran dibîne.[50]
Hilbijartina key a di sala 1764an dibe sedema bilindbûna Stanisław II Augustus Poniyatowskî wek key .[51] Namzediya wî bi berfirehî ji aliyê evîndara wî ya berê, împeratorbanû Yekaterîna II ku şahjina Rûsyayê bû, hate fînanse kirin.[51] Keyê nû di navbera daxwaza xwe ya pêkanîna reformên nûjen ên pêwîst û hewcedariya ku bi dewletên derdorê re di aştiyê de bimîne, polîtîkayên xwe diguherîne.[51] Îdealên wî dibin sedema damezrandina Konfederasyona Barê ya 1768an ku serhildanek li dijî Poniatowski û hemî bandora derveyî hate rêve kirin ku bi neheqî armanc kir ku serwerî û îmtiyazên Polonyayê yên ku ji aliyê esilzadeyan ve hatine girtin, biparêzin.[52] Hewldanên têkçûyî yên ji nû veavakirina hikûmetê û her weha tevliheviya navxweyî cîranên wê provoke dikin ku sedema destekariya (mudaxile) Polonyayê.[52]
Parvekirina Yekem a Yekîtiyê ku di sala 1772an de ji aliyê Prûsya, Rûsya û Awistiryayê ve tê parvekirin; kiryareke ku Sejm dabeşkirinê, di bin zordestiyek mezin de û di dawiyê de wekî bûyerek pêkhat dipejirîne. Ji xeynî windahiyên axê, di sala 1773an de planek reformên krîtîk hate damezrandin ku tê de Komîsyona Perwerdehiya Neteweyî, yekem desthilatdariya perwerdehiyê ya hikûmetê li Ewropayê, hatiye vekirin.[53] Di sala 1783an de bi awayekî fermî cezakirina zarokên dibistanê hate qedexekirin. Poniyatowskî fîgurê sereke yê ronakbariyê bû ku teşwîqê pêşketina pîşesaziyê dide destpêkirin û neoklasîsîzma komarî qebûl dike.[52] Ji bo tevkariyên wî yên di warê hûner û zanistê de, xelata Endamê Civata Qraliyetê wergirtiye.[54]
Di sala 1791an de parlamena Sejm a Mezin, Destûra Bingehîn a 3ê gulanê ku yekem koma qanûnên neteweyî yên bilind e dipejirîne û monarşiyek destûrî destnîşan dike. Konfederasyona Targowîka ku rêxistinek esilzade û parlamenterên ku li dijî vê kiryarê bûn, gazî Yekaterînayê dike û ev bûyer dibe sedema Şerê Polonî-Rûsî ya sala 1792an.[55] Ji ber tirsa vegerandina hegemonyaya Polonya, Rûsya û Prûsya di sala 1793an de ku Parvekirina duyem pêk hatiye Polonyayê ji axê û ji serxwebûnê bêpar dihêlin. Di 24ê cotmeha sala 1795an de, Yekîtiya Polonyayê cara sêyem hat dabeşkirin ku wekî pêkhateyek herêmî dimîne.[56] Stanisław Augustus ku keyê paşîn ê Polonyayê bû di 25ê mijdara sala 1795an de dest ji textê berdide.[57]
Gelê Polonyayê çend caran li dijî parçeker û artêşên dagirkeran serhildanan pêk anîne. Di Serhildana Kościuszko 1794an de hewldanek neserketî ya parastina serweriya Polonyayê pêk hat ku tê de generalê binavûdeng Tadeusz Kościuszko ku çend sal berê di Şerê Şoreşgerî yê Amerîkî de di bin serokatiya George Washington de xizmet kiribû, pêşengî kiriye.[58] Tevî biserketina di Şerê Racławice de, têkçûna wî ya dawî hebûna serbixwebûna Polonyayê ji bo 123 salan bi dawî dibe.[59]
Di sala 1806an de, serhildanek ku ji hêla Jan Henryk Dąbrowskî ve hatiye organîze kirin, rojavayê Polonyayê berî pêşveçûna Napoleon ber bi Prûsyayê ya di dema Şerê Hevbendiya Çarem de, azad dike. Li gorî Peymana Tilsitê ya sala 1807an, Napoleon Duka Warşovayê ku berê dewletek mişterek bû û ji aliyê hevalbendê wî Frederick Augustus I saksonyayî ve dihate birêvebirin, îlan dike. Polonî di Şerên Napoleon de bi awayekî çalak arîkariya leşkerên Fransî dikirin, nemaze alîkariya leşkerên di bin desthilatdariya Józef Poniyatowskî de ku berî mirina wî li Leipzig di sala 1813an de bibû mareşalê Fransayê. Piştî sirgûnkirina Napoleon, Duka Warşovayê di Kongreya Viyanayê ya di sala 1815an de hat betalkirin û axa Dukê di nav Qiraliyeta Kongreya Rûsyayê ya Polonya, Dûkaya Mezin a Prûsya ya Posenê û Galîsiya Awistiryayê ya bajarê azad a Krakówê de hate dabeş kirin.[60]
Di sala 1830an de efserên nefermî li Dibistana Karmendên Kadet a Warşovayê di Serhildana Mijdarê de serî rakirin.[61] Piştî hilweşîna Polonyaya Kongreyî, Polonya xweseriya destûrî, artêş û meclîsa zagonsaz winda dike.[62] Di dema Bihara Miletan a Ewropî de, Polonan di Serhildana Polonyaya Mezin a sala 1848an de çek hilgirtin ku li dijî almanibûnê bisekinin lê ev serhildan têk diçe ku statûya dukayê vedigere rêveberiya parêzgehek û di sala 1871an de heman parêzgeh entegreyê Împeratoriya Almanan dibe.[63] Li Rûsyayê, hilweşîna Serhildana Çileyê (1863–1864) dibe sedema tolhildanên giran ên siyasî, civakî û çandî ki li piştre jî sirgûn û kuştina (Pogrom) nifûsa polonî-cihûyan destpêdike. Di dawiya sedsala 19an de, Polonyaya Kongreyî bi giranî pîşesazî dibe ku hinardeya (îxracat) wê ya sereke komir, zinc, hesin û tekstîl bû.[64][65]
.jpg)
Di encama Şerê Cîhanê yê Yekem de, hevalbendan li ser ji nû ve avakirina Polonya li hev dikin ku bi Peymana Versayê ya hezîrana 1919an hatiye pejirandin. Bi tevahî 2 milyon leşkerên polonî bi artêşên sê dewletên dagirker re şer dikin û zêdetirî 450.000 lêşkerên polonî di şer de dimirin.[66] Piştî agirbesta bi Almanyayê re di mijdara sala 1918an de, Polonya serxwebûna xwe wekî Komara Duyem a Polonî bi dest dixe.[67]
Komara Polonya ya Duyem piştî çend pevçûnên leşkerî, bi taybetî jî di Şerê Polonî-Sovyetê, dema ku Polonya di Şerê Warşovayê de derbekê giran li Artêşa Sor dide, serweriya xwe dubare dike.[68]
Serdemên navbera şer de mizgîniya serdemek nû yê siyaseta polonî desnîşan dike. Digel ku çalakvanên siyasî yên polonî di dehsalan de heya Şerê Cîhanê yê Yekem bi sensûrek giran re rû bi rû mabûn, kevneşopiyek siyasî ya nû li welêt tê destpêkirin. Gelek çalakvanên polonî yên sirgûnkiriyên wekê Ignacy Jan Paderewskî ku paşê dibe serokwezîr, vedigerin welatê xwe. Piştre hejmareke girîng ji sirgûnan di nav pêkhateyên nû yên siyasî û hikûmetê de cih girtine. Di sala 1922an de dema ku Gabriel Narutowicz ku xwediyê desteya serokatiyê ye, li Galeriya Zachęta ya Warşovayê ji hêla wênesaz û neteweperestek rastgir Eligiusz Niewiadomski ve hate kuştin, trajediyek di sala 1922an de rû dide.
Di sala 1926an de, Derbeya Gulanê ku ji aliyê lehengê kampanyaya serxwebûna Polonyayê Mareşal Józef Piłsudski ve tê rêvebirin, desthilatdariya Komara Polonya ya Duyem radestî tevgera Sanacja (Healing) ya nepartî dike ku rê li rêxistinên siyasî yên radîkal ên li ser çep û rast bigire ku li welat bêîstiqrarî dernekeve.[69] Di dawiya salên 1930an de ji ber zêdebûna metirsiyên tundrewiya siyasî ya li hindurê welêt, hikûmeta polonî her ku diçe radîkal dibe ku hêjmarek rêxistinên radîkal qedexe dike ku di nav de partiyên siyasî yên komunîst û ultra-neteweperest ku îstîqrara welêt dixistin xetereyê.
Şerê Cîhanê yê Duyem di 1ê îlona sala 1939an de bi êrîşa Almanyaya Naziyan a li ser Polonyayê dest pê dike û piştre jî di 17ê îlonê de Sovyet dest bi dagirkirina Polonyayê dike û di 28ê îlona 1939an de Warşova dikeve. Di salên 1939 û 1941an de Sovyetê bi sed hezaran polonî ji Polonyayê sirgûn kirin. Sovyetê beriya Operasyona Barbarossa bi hezaran girtiyên şer ên polonî (ji xeynî bûyerên din ên di Komkujiya Katynê de) kuştin.[70] Plansazên alman di mijdara sala 1939an de banga "hilweşandina tevahî polonan" û çarenûsa wan a ku di Generalplan Ost ya jenosîdê de hatibû destnîşan kirin, kiribûn.[71]
Polonya çaremîn beşdariya herî mezin a leşkerî ya li Ewropayê pêk tîne û leşkerên polonî hem ji bo hikûmeta polonî ya li sirgûnê re, li rojava û hem jî ji serokatiya Sovyetê re, li rojhilat xizmet dikirin.[72][73] Leşkerên polonî di Kampanyayên Normandî, Îtalya û Afrîkaya Bakur de rolek girîng dilîzin û bi taybetî ji bo Şerê Monte Cassino têne bîranîn.[74][75] Sixurên îstîxbarata polonî ji hevalbendan re agahiyên pir bi qîmet peyda dikirin ku gelek îstîxbaratên ji Ewropa û ji derveyî wê peyda dikirin ku şîfre şikestkarên polonî ji bo şikandina şîfreya Enigma wekî berpirsiyar dihatin dîtin.[76] Li rojhilat, Artêşa Yekemîn a Polonî ya bi piştgirîya Sovyetê di şerên Warşovayê û Berlînê di warê şerê biserketî de derketine pêş.[77]
Tevgera berxwedanê ya dema şer û Armia Krajowa (Artêşa Malê), li dijî dagirkeriya almanan şer kirine. Ev yek ji sê tevgerên berxwedanê yên herî mezinê di tevahiya şer de bû û di nav rêzek çalakiyên nepenî de tevdigeriyan ku wekî dewletek nepenî bi tevahî zanîngehên lîsans û bi pergala dadgehê tevdigeriya. Berxwedan ji hikûmeta li sirgûnê re dilsoz bû û bi gelemperî ji ramana polonyayek komunîstî aciz bû ku ji ber vê sedemê, di havîna sala 1944an de wê Operasyona Bahozê da destpêkirin ku Serhildana Warşovayê ku di 1ê tebaxa sala 1944an de dest pê kiriye, operasyona herî naskirî ye.[77][78]
Hêzên Alman ên Nazî bi fermana Adolf Hitler şeş kampên qirkirinê yên Alman li Polonyaya dagirkirî ava kirin ku di nav de kampên Treblinka, Majdanek û Auschwitz hebûn. Di dema vê şerê de almanan bi milyonan cihû ji seranserê Ewropaya dagirkirî veguhestin ku di van kampan de bêne kuştin.[79] Bi tevayî, 3 milyon cihûyên polonî - nêzîkê %90ê cihûyên berî şer ên Polonyayê û di navbera 1.8 û 2.8 milyon poloniyên etnîkî di dema Dagirkeriya Alman a Polonyayê de hatin kuştin ku di nav de di navbera 50.000 û 100.000 endamên rewşenbîrên polonî ku di nav wan de akademîsyen, doktor, parêzer, esilzade û kahîn hebûn.[80][81][82] Tenê di Serhildana Warşovayê de zêdetirî 150.000 sivîlên polonî hatin kuştin ku piraniya wan di dema komkujiyên Wola û Ochota de ji aliyê almanan ve hatin qetilkirin.[83][84] Nêzîkî 150.000 sivîlên polonî di navbera salên 1939 û 1941an de di dema dagirkirina Sovyetê ya rojhilatê Polonya (Kresy) de ji aliyê Sovyetê ve hatin kuştin û tê texmîn kirin ku 100.000 polonî ji aliyê Artêşa Serhildêr a Ûkrayna (UPA) ve di navbera salên 1943 û 1944 de ku wekî Komkujiya Wołyê tê zanîn, hatin kuştin.[85][85] Ji hemî welatên di şer de, Polonya xwedî rêjeya herî zêde ya ku hemwelatiyên xwe winda kiriye ku derdora 6 milyon kes mirin. Ji şeşan yek nifûsa Polonyayê ya berî şer ku nîvî ji wan cihûyên polonî ne hatine kuştin.[82][86][87] Nêzîkî %90 ji qurbaniyan gelên sivîlên polonî bûn.
Di sala 1945an de sinorên Polonya ber bi rojava ve hatin guhertin. Zêdetirî du milyon xwemaliyên polonî yên Kresy ji hêla Stalîn ve li seranserê Xeta Kûrzonê hatin dersinorkirin.[88] Sinorê rojava dibe Xeta Oder-Neisse. Di encama şer de, axa Polonya ji sedî 20 yan jî 77.500 kîlomêtre çargoşe kêm dibe. Ev guherîn dibe sedema neçariyê ku bi milyonan mirovan ku piraniya wan polonî, almanî, ûkraynî û cihû bûn, koçber dibin.[89][90]
Li ser xwesteka Yosîf Stalîn, Konferansa Yaltayê avakirina hikumetek nû ya demkî ya hevpeymaniya prokomûnîst li Moskowê hate pejirandin ku hikûmeta Polonya ya li sirgûnê ku li Londonê bû vê yekê qebûl nedikirin. Vê kiryarê gelek polonyan hêrs dike ku ev yek ji hêla hevalbendan ve wekî îxanet hate dîtin. Di sala 1944an de Stalîn garantî dabû Churchill û Roosevelt ku ewê serweriya Polonyayê biparêze û destûrê bide hilbijartinên demokratîk. Lêbelê piştî ku di sala 1945an de serketî dibe, di hilbijartinên ku ji hêla desthilatdarên Sovyetê yên dagirker ve hatiye organîze kirin hîlekariyê dikin û ev hilbijartin ji bo meşrûiyeta hegemonyaya Sovyetê ya li ser Polonyayê hate bikar anîn. Yekîtiya Sovyetê ku li piranîya Bloka Rojhilat demazirandibû, li Polonyayê jî hikumetek nû yê komunîst damezrandiye. Mîna li cîhên din ên Ewropaya Komunîst, bandora Sovyetê ya li ser Polonya ji destpêkê ve bi berxwedana çekdarî re rûbirû dimîne ku heya sala 1950an berdewam dike.[91]
Tevî îtîrazên berbelav, hikûmeta nû ya Polonyayê desteserkirina Sovyetê ya herêmên rojhilatê yên beriya şer ên Polonyayê (bi taybetî bajarên Wilno û Lwów) qebûl dike ku yekîneyên Artêşa Sor li ser axa Polonyayê bi cih bike. Hevbendiya leşkerî di nava Pakta Warşovayê de li seranserê Şerê Sar wekî encama rasterast a vê guherîna di çanda siyasî ya Polonyayê de pêk hat. Di qada ewropî de ev yek, yekbûna tamî ya Polonya di nav biratiya neteweyên komunîst de diyar dike.[92]
Hikûmeta nû ya komunîst bi pejirandina Destûra Biçûkê di 19ê sibata sala 1947an de Polonyayê dixe bin kontrola xwe. Komara Gel a Polonya (Polska Rzeczpospolita Ludowa) di sala 1952an de bi fermî hate ragihandin. Di sala 1956an de, piştî mirina Bolesław Bierut, rejîma Wladysław Gomułka demkî lîberaltir dibe ku gelek kes ji zindanê têne berdan û hinek azadîyên kesane têne berfireh kirin. Kolektîfîzasyon li Komara Gel a Polonyayê têk diçe. Di salên 1970an de di dema Edward Gierek de rewşek bi heman rengî dubare dibe lê pir caran çewsandina komên dijberên antî-komunîst berdewam dike. Tevî vê yekê, Polonya di wê demê de wekî yek ji dewletên herî kêm zordar ên Bloka Rojhilat dihat naskirin.[93]
Di sala 1980an de aloziya karkeran dibe sedema damezrandina sendîkaya serbixwe "Solidarity" ("Solidarność") ku bi demê re ev sendîka dibe hêzek siyasî. Tevî ku di sala 1981an de ji aliyê general Wojciech Jaruzelski ve çewisandin û ferzkirina qanûna leşkerî ku serdestiya Partiya Karkerên Yekbûyî ya Polonyayê ji holê radike, Partiya Karkerên Yekbûyî ya Polonyayê di hilbijartina sala 1989an de ku yekem hilbijartinên parlamena Polonyayê bu bi qismî azad û demokratîk bû, ji dawiya Şerê Cîhanê yê Duyem ve bi awayekî serketî ji hilbijartinê derdikeve. Lech Wałęsa ku berendamê Tevgera Hevgirtinê bû di dawiyê de di sala 1990an de dibe serokkomarê Polonyayê. Piştre Tevgera Hevgirtinê mizgîniya hilweşîna rejîm û partiyên komunîst li seranserê Ewropayê belav dike.[94]
Bernameyek terapiya şokê ku ji hêla Leszek Balcerowicz ve di destpêka salên 1990an de hate destpêkirin, hişt ku welat aboriya xwe ya plansazkirî ya şêwaza sosyalîst veguherîne aboriya bazarê.[95] Wekî welatên din ên post-komûnîst, Polonya rastî kêmbûna demkî ya standardên civakî, aborî û jiyanê hat lê Polonya dibe yekem welatê piştî komunîzmê ku di destpêka sala 1995an de gihîşt asta Dahata Berhemên Kesane ya Neteweyî ya berî sala 1989an de ku xwedî aboriyek geş bû.[96] Polonya di sala 1991am de dibe endamê Koma Vîzegradê û di sala 1999 de tevlî NATOyê bûye.[97] Polonî paşê di giştpirsiya di hezîrana sala 2003an de deng dan ku beşdarî Yekîtiya Ewropayê bibin û Polonya di 1ê gulana sala 2004an de dibe endamê Yekitîya Ewropayê.[98][99]
Polonya di sala 2007an de tevlî Herêma Şengenê dibe ku ji ber vê yekê sinorên welat bi dewletên din ên endamên Yekîtiya Ewropayê re hatin rakirin ku rê dide azadiya tevgerê ya berfirehê di nav piraniya Yekîtiya Ewropayê de.[100] Di 10ê nîsana sala 2010an de serokê Polonyayê Lech Kaczyński, tevî 89 rayedarên din ên payebilind ên polonî di qezayeke balafirê de li nêzîkî Smolensk, Rûsya, mirin.[101]
Di sala 2011an de, Platforma Sivîl a Desthilatdar di hilbijartinên parlamenê de qezenc dike. Di sala 2014an de serokwezîrê Polonyayê Donald Tusk ji bo Serokê Konseya Ewropayê hat hilbijartin û ji serokwezîrtiyê îstifa dike.[102] Hilbijartinên salên 2015 û 2019an ji hêla Partiya Hiqûq û Dadmendiyê (PiS) ya muhafezekar a bi serokatiya Jarosław Kaczyński, bi ser dikeve ku di encamê de ewrûskeptîsîzm zêde dibe û nakokiyên bi Yekîtiya Ewropayê re zêde bû.[103][104] Beata Szydlo, ji sala 2015an heya sala 2017an dibe serokwezîrê Polonyayê. Di kanûna pêşîn a sala 2017an de Mateusz Morawiecki wekî serokwezîrê nû sond dixwe. Serok Andrzej Duda ku ji hêla Partiya Hiqûq û Dadmendiyê ve tê piştgirî kirin, di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2020an de ji nû ve hate hilbijartin.[105] Di sala 2022an de ji ber dagirkirina Ûkraynayê ji aliyê Rûsyayê ve 6.9 milyon penaberên ûkraynî derbasê Polonyayê dibin.[106] Ji mijdara sala 2022an vir ve zêdetirî 1.5 milyon ji wan penaberên ûkraynî ji destpêka şer ve, bi kêmanî demkî, li Polonyayê dimînin.[107] Lêbelê di îlona sala 2023an de, Polonya got ku ew ê dayîna çekan ji Ûkraynayê re rawestîne û li şûna wê giraniyê bide ser parastina xwe. Biryara Polonya ya qedexekirina derhanîna genimê Ûkraynayê, ji bo parastina cotkarên xwe, di navbera her du welatan de dibe sedema aloziyê.[108]
Polonya ji herêmek îdarî ya ji 312.722 km² pêk tê û nehem welatê herî mezinê Ewropayê ye. 311.895 km² ji rûbera welat ji axê pêk tê, 2.041 km² ji avên navxweyî pêk tê û 8.783 km² ji rûava deryayê pêk tê. Ji aliyê topografîk ve, erdê Polonyayê bi cûrbecûr erdê û avê ku bi ekosîstemên cihêreng hatiye katakterîze kirin.[109] Herêma navend û bakur ku sinorê Deryaya Baltîkê ye, di nav Deşta Ewropaya Navendî de ye lê başûrê welat çiyayî ye.[110] Bilindahiya navînî bejahiyê ji asta deryayê, 173 mêtre ye.
Welat xwedan xeteke peravê ye ku bi dirêjiya 770 kîlomêtreyan li ser peravên Deryaya Baltîkê ye. Dirêjahiya peravê ji Kendava Pomeranyayê ji rojava despêdike heya Kendava Gdańskê li rojhilat dirêj dibe. Xeta peravê di nav qadên qûmê an zozanên peravê de pir zêde ye û bi tîx û golan ve dirêj dibe, bi taybetî Nîvgirava Hel û Lagûna Vistulayê ku bi Rûsyayê re parvekirî ye.[111] Girava polonî ya herî mezin li ser Deryaya Baltîk Wolin e ku di nav Parka Neteweyî ya Wolin de ye.[112] Di heman demê Polonya Gola Szczecinê û Girava Usedomê bi Almanyayê re parve dike.[113]
Kembera çiyayî ya li başûrê rojhilata Polonyayê di du rêzên çiyayên mezin de tê dabeş kirin ku li rojava Çiyayên Sûdetê cih digirin û li rojhilat jî Çiyayên Karpatiyê cih digirin. Beşa herî bilind a girseya Karpatan Çiyayên Tatrayê ne ku li ser sinorê başûrê Polonyayê dirêj dibin.[114] Xala herî bilind a Polonyayê Çiyayê Rysyê ye ku bi bilindahiya 2.501 mêtre bilind e ku yek ji çiyayê Zincîreçiyayê Tatrayê ye.[115] Bilindtirîn lûtkeya girseya Zincîreçiyayê Sûdetê Çiyayê Śnieżka ye ku bilindahiya çiyayê 1.603,3 mêtre ye û nîvê çiyayê di erdê Komara Çek de ye.[116] Xala herî nizim a li Polonyayê li Raczki Elbląskie ku li Deltaya Vistulayê de ye û 1.8 mêtre di bin asta deryayê de ye.[117]
Çemên herî dirêjên Polonyayê Çemê Vistula, Çemê Oderê, Çemê Wartayê û Çemê Bugê nin.[117] Welat di heman demê de xwedan yek ji hêjmara zêdeyê golên li cîhanê ye ku hejmara wan derdora deh hezarî ye û bi piranî li herêma bakurê rojhilatê Masûriyê, di nav devera Gola Masûriyê de ne.[118] Golên herî mezin ku zêdetirî 100 kîlometre çargoşe vedigirin ku golên Śniardwy û Mamry ne û gola herî kûr Gola Hańcza ye bi kûrahiya 108,5 mêtre kûr e.[117]
Avhewa Polonya xwedan guhertinek nerm e ku ji okyanûsa li bakurê rojava heta parzemîna li başûrê rojhilat diguhere. Peravên başûr ên çiyayî di nav avhewa alpinî de cih digirin.[119] Polonya bi havînên germ, bi germahiya navînî di meha tîrmehê de li dora 20 °C e û zivistanên bi nermî hewaya sar bi navînî -1 °C e ku di meha kanûnê de pêk tê.[120] Deverê herî germ û bi tav a Polonyayê li başûrêrojavayê Sîlesyaya Jêrîn e û devera herî sar jî quncikê bakurêrojhilatê ye ku li derdora Suwałki li parêzgeha Podlaskie ku avhewa ji hêla eniyên sar ên Skandînavya û Sîbîryayê ve bi bandor dibe. Baran di mehên havînê de pirtir e ku barana herî zêde ji hezîranê heya îlonê tê tomar kirin.
Di hewaya rojane de guheztinek berbiçav heye û awayê hatina demsalan dikare her sal cûda bibe. Guherîna avhewa û faktorên din bûne sedema anomaliyên germî yên navsalane û germahiya zêde ku germahiya hewayê ya salane ya navîn di navbera salên 2011 û 2020an de 9,33 °C bû ku li gorî serdema 2001-2010 dora 1,11 °C bilindtir e. Di demsala zivistan de jî hewa her ku diçe zuwa dibe, şilope û berf kêm dibare.[119]
Ji aliyê fîtogeografî ve Polonya girêdayî parêzgeha Ewropaya Navendî ya Herêma Circumboreal ku di nav Qiraliyeta Borealê de ye. Li welêt çar ekoherêmên Palearktîk hene ku di nav herêman de Navend, Bakur, Ewropî ya Rojavayî, daristana berbelav û tevlihev û daristana çiyayê Karpatê heye. Qada daristanî %31 ji rûerda Polonyayê digire ku daristana herî mezin Daristana Silesiyaya Jêrîn e.[121] Cureya darên herî berbelav ên ku li seranserê welêt têne dîtin darê berû, Darazerî (bi îngilîzî Maple) û Narewan in. Darên pelderzî yên herî berbelav darên çam, çama ladîn û çama fîr in. Tê texmîn kirin ku ji %69 ji hemî daristanan konîfer in.[122]
Flora û faunaya li Polonyayê ya Parzemîna Ewropayê ye ku bi ajelên kovî, leyleka spî û eyloyê poçik spî ku wekî heywanên neteweyî têne binav kirin û gulebûka a sor (xecxecok) kulîlka amblem a nefermî ye.[123] Di nav cureyên herî parastî de bîzonê ewropî ku heywanê herî giran ê bejahiyê ya Ewropayê ye û her weha Darbira Ewrasyayê (Segavî), Werşek, Gurê gewr û Pezkoviya Çiyayê Tatrayê hene. Herêm di heman demê de malavaniya Gakoviyên windabûyî kiriye ku herî dawî di 1627an de li Polonyayê hatiye dîtin.[124] Ajalên nêçîrî yên wekî pezkoviya sor (Red deer), rovî û berazê kovî li piraniya daristanên polonî têne dîtin.[125] Polonya di heman demê de ji bo teyrên koçber û ji bo malavaniya çaryeka nifûsa gerdûnî ya leyleka spî jî cihekî girîng e.[126]
Nêzîkî 315.100 hektar, bi qasî %1 ji axa Polonyayê di nav 23 parkên neteweyî yên polonî de têne parastin ku didu ji wan, Białowieża û Bieszczady cihên mîrateyên cîhanê yên UNESCOyê ne.[127] 123 dever wekî parkên peyzajê hatine destnîşankirin ku ligel gelek rezervên xwezayê û deverên din ên parastî yên ku di bin tora Natura 2000an de ye.[128]
Polonya komareke unîter a parlemanî û demokrasiyeke temsîlî ye ku serokkomar wekê serokê dewletê ye. Desthilata cîbicîkar zêdetir ji aliyê Encumena Wezîran û serokwezîrê ku wek serokê hikûmetê kar dike tê bikaranîn. Endamên takekesî yên encumenê ji aliyê serokwezîr ve têne hilbijartin ku ji hêla serokkomar ve têne destnîşankirin û ji hêla parlamenê ve têne pejirandin.[129] Serokê dewletê ji bo 5 salan di hilbijartinan de ji aliyê gel tê hilbijartin.[129]
Meclisa qanûndanîn a Polonyayê parlamanek du deme ye ku ji meclîsa jêrîn (Sejm) ji 460 endaman û meclîsa jorîn (Senate) ji 100 endaman pêk tê.[130] Sejm ji bo veguherîn a endam û dengan li gorî rêbaza d'Hondt bi nûnertiya rêjeyî ve tê hilbijartin.[131] Senato li gorî sîstema hilbijartinê ya dawîn tê hilbijartin ku ji bo sed herêmên hilbijartinê, ji bo her herêmek senatorek tê hilbijartin.[132] Mafê Senatoyê heye ku qanûna ji aliyê Sejm ve hatiye pejirandin biguherîne yan red bike lê Sejm dikare bi piraniya dengan biryara Senatoyê betal bike.[133]
Ji xeynî partiyên hindikayiyên etnîkî, tenê namzedên partiyên siyasî ku herî kêm %5 ji tevahiya dengên neteweyî werdigirin dikarin bikevin Sejmê.[132] Li Polonyayê her du meclîsên jêrîn û jorîn ên parlamenê ji bo heyamek çar salan têne hilbijartin û her endamek parlamena Polonyayê bi parêzbendiya parlamenê tê garantî kirin. Li gorî qanûnên heyî, divê kesek ji 21 salî an zêdetir be ku bibe wekîl. Ji bo kesek bibe senator divê ji 30 salî mezintir be û ji bo kesek bibe namzedê serokatiyê divê ji 35 salan mezintir be.[134]
Endamên Sejm û Senatoyê bi hev re Meclîsa Neteweyî ya Komara Polonyayê ava dikin. Meclîsa Neteweyî, bi serokatiya Sejm Mareşal jiber van sê sedeman civîn lidardixe; dema ku serokek nû sond dixwe, dema ku ji aliyê Dadgeha Dewletê ve îdianame li dijî serok tê derxistin û dema ku serokek ji ber rewşa tendirustiya wî nekaribe hertimî karibe erka xwe bike, civîn lidardixe.[135]
Polonya di nav 16 parêzgeh an eyaletên ku bi navê voivodeships têne zanîn hatiye dabeş kirin. Ji sala 2022an ve, voivodeship li 380 wîlayetan (powiats) têne dabeş kirin, ku li 2.477 şaredarî (gminas) têne dabeş kirin. Bajarên mezin bi gelemperî hem xwedî statuya gmina hem jî xwedî statuya powiat in.[136] Parêzgeh bi giranî li ser tixûbên herêmên dîrokî hatine damezrandin, yan jî bi navê bajarên yekemê li parêzgehê hatine binavkirin. Desthilatdariya îdarî li ser asta voivodetiyê di navbera parêzgarek ku ji hêla hikûmetê ve hatiye tayîn kirin (voivode), meclîsek herêmî ya hilbijartî (sejmik) û marşalek voivodeship ku rêveberek e ku ji hêla meclîsê ve hatiye hilbijartin ve tê parve kirin.[137]
| Herêmên îdarî (Voivodeship) | Serbajar | Qad | Nifûs |
|---|---|---|---|
| Bi polonî | km2[138] | 2021[138] | |
| Wielkopolskie | Poznań | 29.826 | 3.496.450 |
| Kujawsko-Pomorskie | Bydgoszcz & Toruń | 17.971 | 2.061.942 |
| Małopolskie | Kraków | 15.183 | 3.410.441 |
| Łódzkie | Łódź | 18.219 | 2.437.970 |
| Dolnośląskie | Wrocław | 19.947 | 2.891.321 |
| Lubelskie | Lublin | 25.123 | 2.095.258 |
| Lubuskie | Gorzów Wielkopolski & Zielona Góra | 13.988 | 1.007.145 |
| Mazowieckie | Warsaw | 35.559 | 5.425.028 |
| Opolskie | Opole | 9.412 | 976.774 |
| Podlaskie | Białystok | 20.187 | 1.173.286 |
| Pomorskie | Gdańsk | 18.323 | 2.346.671 |
| Śląskie | Katowice | 12.333 | 4.492.330 |
| Podkarpackie | Rzeszów | 17.846 | 2.121.229 |
| Świętokrzyskie | Kielce | 11.710 | 1.224.626 |
| Warmińsko-Mazurskie | Olsztyn | 24.173 | 1.416.495 |
| Zachodniopomorskie | Szczecin | 22.905 | 1.688.047 |
Ji sala 2021an vir ve nifûsa Polonya bi qasî 38.2 milyon e û welêt nehemîn welatê herî qerebalix ê Ewropayê ye, û pêncemî dewleta endamê herî populer ê Yekîtiya Ewropayê ye.[139] Rêjeya belavbûna niştecihên welêt bi rêjeya 122kes/km² belav dibe.[140] Rêjeya jidayîkbûnê ya giştî di sala 2019an de serê dayikek 1,42 zarok dikeve ku di nav rêjeya herî kêm a cîhanê de ye.[141]
Nêzîkî %60 ji nifûsa welêt li deverên bajarî an bajarên mezin dijîn û %40 li deverên gundewarî dijîn.[121] Li gorî daneyên sala 2020an %50,2 polonî li xaniyên veqetandî û %44,3 di avahiyên pirqatî de jiyan dikin. Parêzgeha îdarî yan jî eyaleta herî qerebalix Voivodeship Masovian e û bajarê herî qerebalix paytexta welat bajarê Warşovayê ye ku 1.8 milyon niştecîh li devera bajarî û 2-3 milyon kes jî li herêma metropolê dijîn.[142][143] Qada metropolê ya Katowice bi nifûsa di navbera 2.7 milyon û 5.3 milyon niştecîh ve mezintirîn devera bajarî ye.[144][145] Rêjeya nifûsê li başûrê Polonya bilindtir e û bi piranî di navbera bajarên Wrocław û Kraków de ye.[146]
Di serjimêriya Polonyaya sala 2011an de, 37.310.341 kesan nasnameya polonî, 846.719 kes sîlesî, 232.547 kaşubî û 147.814 kesan jî nasnameya almanî ragihandine. Nasnameyên din ji hêla 163,363 kesan (%0,41) ve hatine ragihandin û 521,470 kesan (%1,35) ti neteweyek diyar nekirine. Statîstîkên fermî yên nifûsê karkerên koçber ên ku xwediyê destûra rûniştina daîmî an Karta Polaka ne di nav xwe de nagirin. Zêdetirî 1.7 milyon hemwelatiyên Ûkraynayê di sala 2017an de li Polonyayê bi awayekî qanûnî bicih bûne û xebitîne. Hejmara koçberan her ku diçe zêde dibe; welat tenê di sala 2021an de ji bo biyaniyan 504.172 destûrên xebatê pejirandiye.[147]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
