អាហ្វហ្កានីស្ថាន
From Wikipedia, the free encyclopedia
ប្រទេសអាហ្វហ្កានីស្ថាន (ភាសាដារី/បាស្តូ៖ افغانستان) ដោយមានឈ្មោះជាផ្លូវការថា អេមីរ៉ាតឥស្លាមអាហ្វហ្កានីស្ថាន គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅតំបន់អាស៊ីកណ្ដាល។ ប្រទេសនេះមានព្រំប្រទល់ជាប់នឹងប្រទេសប៉ាគីស្ថាននៅភាគខាងកើតនិងត្បូង អ៊ីរ៉ង់នៅភាគខាងលិច តួកមេនីស្ថាន អ៊ូសបេគីស្ថាន និងតាជីគីស្ថាននៅភាគខាងជើង និង ប្រទេសចិននៅភាគឦសាន។ អាហ្វហ្កានីស្ថានមានផ្ទៃក្រឡាសរុប ៦៥២,៨៦៤ គីឡូម៉ែត្រការ៉េដោយគ្របដណ្តប់ទៅដោយតំបន់ភ្នំ និងវាលទំនាបនៅភាគខាងជើងនិងនិរតី។ កាប៊ុលគឺជារដ្ឋធានី និងទីក្រុងធំបំផុតនៅក្នុងប្រទេស។ យោងទៅតាមវិវេចនាចំនួនប្រជាជនពិភពលោកដែលគិតត្រឹមឆ្នាំ២០២១ បានបញ្ជាក់ថា ប្រជាជនអាហ្វហ្កានីស្ថានមានចំនួន ៤០.២ លាននាក់ រីឯអាជ្ញាធរព័ត៌មានស្ថិតិជាតិអាហ្វហ្កានីស្ថានវិញបានប៉ាន់ប្រមាណចំនួនប្រជាជនខ្លួនថាមានចំនួន ៣២.៩ លាននាក់គិតត្រឹមឆ្នាំ២០២០។[16]
| د افغانستان اسلامي امارت (ភាសាបាស្តូ) امارت اسلامی افغانستان (ភាសាដារី) | |
|---|---|
 ទង់ជាតិ
 វរលញ្ឆករ
| |
បាវចនា لا إله إلا الله، محمد رسول الله "គ្មានព្រះណាក្រៅពីអាឡោះទេ មហាម៉ាដគឺជាទេវទូតរបស់អាឡោះ" (សាហាដា) | |
.svg) ទីតាំងប្រទេសអាហ្វហ្កានីស្ថាន (ក្រហម) នៅលើភូគោល | |
| រដ្ឋធានី និង ទីក្រុងធំបំផុត | កាប៊ុល 33°N 66°E |
| ភាសាផ្លូវការ | |
| ក្រុមជនជាតិ |
|
| សាសនា |
|
| រដ្ឋាភិបាល | អេមីរ៉ាតបណ្ដោះអាសន្ននិយមឥស្លាម ក្រោមអំណាចអត្ថាធិបតេយ្យ |
- មេដឹកនាំកំពូល | ហៃបាទូឡា អាហ៊ុងហ្សាដា |
- នាយករដ្ឋមន្ត្រី | ហាស្សាន អាឃុន (ស្តីទី) |
- ប្រធានតុលាការកំពូល | អាប់ឌុល ហាឃីម ហាក់កានី |
| នីតិបញ្ញត្តិ | គ្មាន[ស 2] |
| និម្មិតកម្ម | |
- ចក្រភពហូតាក់ | ១៧០៩–១៧៣៨ |
- ចក្រភពឌូរ៉ានី | ១៧៤៧–១៨២៣ |
- អេមីរ៉ាត | ១៨២៣–១៨៣៩ |
- ទទួលឯករាជ្យ | ១៩ សីហា ១៩១៩ |
- ព្រះរាជាណាចក្រ | ៩ មិថុនា ១៩២៦ |
- ប្រកាសជាសាធារណរដ្ឋ | ១៧ កក្កដា ១៩៧៣ |
- សាធារណរដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យ | ២៧–២៨ មេសា ១៩៧៨ |
- រដ្ឋឥស្លាម | ២៨ មេសា ១៩៩២ |
| ២៧ កញ្ញា ១៩៩៦ | |
| ២៦ មករា ២០០៤ | |
- អេមីរ៉ាតឥស្លាមបានស្តារឡើងវិញ | ១៥ សីហា ២០២១ |
| ក្រឡាផ្ទៃ | |
- ផ្ទៃសរុប | ៦៥២,៨៦៧ គ.ម២ (ទី៤០) |
- ផ្ទៃទឹក (%) | គ្មានទិន្នន័យ |
| ប្រជាជន | |
- ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២២) |  ៣៨,៣៤៦,៧២០[11] (ទី៣៧) |
- ដង់ស៊ីតេ | ៤៨.០៨ នាក់/គ.ម២ |
| GDP (PPP) | ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២០) |
- សរុប | ៨១.០០៧ ពាន់លានដុល្លារ[12] |
- ក្នុងម្នាក់ | ២,៤៥៩ ដុល្លារ[12] |
| GDP (ចារឹក) | ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២០) |
- សរុប | ២០.១៣៦ ពាន់លានដុល្លារ[12] |
- ក្នុងម្នាក់ | ៦១១ ដុល្លារ[12] |
| ជីនី (២០០៨) |  ២៧.៨[13]ទាប |
| HDI (២០២១) |  ០.៤៧៨[14][15]ទាប · ទី១៨០ |
| រូបិយវត្ថុ | អាហ្វហ្កានី (افغانی) (AFN) |
| ល្វែងម៉ោង | UTC+៤:៣០ ប្រតិទិនសុរិយគតិ (ម៉ោងអាហ្វហ្កានីស្ថាន) |
| ទិសបើកបរ | ស្តាំ |
| កូដហៅទូរស័ព្ទ | +៩៣ |
| កូដ ISO 3166 | AF |
| ដែនកម្រិតខ្ពស់ | .af افغانستان. |
មនុស្សបានមកតាំងទីលំនៅលើទឹកដីអាហ្វហ្កានីស្ថានចាប់តាំងពីយុគសម័យប៉ាឡេអូលីទិកកណ្តាលមកម្លេះហើយវាមានទីតាំងស្ថិតនៅជាប់ផ្លូវសូត្រដែលត្រូវជាផ្លូវពាណិជ្ជកម្មបុរាណដ៏សំខាន់នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រមនុស្សជាតិដោយវាបានភ្ជាប់តំបន់បជ្ឈឹមបូព៌ាជាមួយផ្នែកផ្សេងទៀតនៃទ្វីបអាស៊ី។ ទឹកដីអាហ្វហ្កានីស្ថានគឺជាទីកន្លែងកំណើតនៃជាតិសាសន៍ជាច្រើនហើយធ្លាប់បានឆ្លងកាត់ប្រតិបត្តិការយោធាប្រវត្តិសាស្ត្រធំៗរួមមាន៖ យុទ្ធនាការឈ្លានពានរបស់មហាក្សត្រអាឡិចសាន់ដឺ ចក្រភពមយូរ ជនជាតិអារ៉ាប់ ពួកម៉ុងកូល ចក្រភពអង់គ្លេស សូវៀត និងក្នុងពេលថ្មីៗនេះគឺយុទ្ធនាការរបស់សហរដ្ឋអាមេរិកនិងអង្គការណាតូ។ ចក្រភពជាច្រើនបាននិម្មិតឡើងនៅលើទឹកដីប្រទេសនេះរួមមាន៖ ចក្រភពសាណានីដ សាហ្វារីដ ហ្កាស្សនាវីដ ហូតាក់ ឌូរ៉ានី និងចក្រភពជាច្រើនៗទៀត។[17]
រដ្ឋសម័យនៃអាហ្វហ្កានីស្ថានបានផ្តើមឡើងដំបូងចេញពីរាជវង្សហូចាក់ និងរាជវង្សឌូរ៉ានីនៅក្នុងសតវត្សទី១៨។ នៅចុងសតវត្សទី១៩ អាហ្វហ្កានីស្ថានបានក្លាយជារដ្ឋទ្រនាប់រវាងទឹកដីអាណានិគមអង់គ្លេសគឺរាជឥណ្ឌា និងចក្រភពរុស្ស៊ី។ បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមអង់គ្លេស-អាហ្វហ្កានីស្ថានលើកទី៣ បានបញ្ចប់នៅក្នុងឆ្នាំ១៩១៩ ប្រទេសនេះក៏បានរួចផុតពីនឹមត្រួតត្រារបស់បរទេសហើយទីបំផុតបានបង្កើតចេញជារាជាណាចក្រអាហ្វហ្កានីស្ថាននៅខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩២៦ ដោយមានការដឹកនាំពីស្តេចអាម៉ានូឡា។ របបរាជានិយមនៅអាហ្វហ្កានីស្ថានមានអត្ថិភាពជិត ៥០ ឆ្នាំមុនពេលត្រូវបានដួលរលំនៅក្នុងរជ្ជកាលស្តេចសាហ៊ែររួចក៏លេចចេញជាសាធារណរដ្ឋនៅអំឡុងខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៧៣។ នៅឆ្នាំ១៩៧៨ រដ្ឋប្រហារមួយទៀតបានកើតឡើងហើយប្រទេសអាហ្វហ្កានីស្ថានក៏បានក្លាយជារដ្ឋកុម្មុយនីស្ត។ នៅទស្សវត្តឆ្នាំ១៩៨០ សង្គ្រាមសូវៀត–អាហ្វហ្កានីស្ថានក៏បានផ្ទុះឡើងដោយចលនាមូចាហ៊ីឌីនចង់ផ្តួលរំលំរបបកុម្មុយនិស្តថ្មី។ នៅត្រឹមឆ្នាំ១៩៩៦ ទឹកដីអាហ្វហ្កានីស្ថានភាគច្រើនបានធ្លាក់ចូលក្នុងដៃក្រុមមូលដ្ឋាននិយមឥស្លាមមួយដែលគេតែងហៅថាតាលីបង់, ក្រុមនេះបានបង្កើតចេញជារបបផ្តាច់ការរយៈពេល ៥ ឆ្នាំមុនពេលត្រូវផ្តួលរំលំវិញនៅក្នុងឆ្នាំ២០០១។ តាលីបង់ត្រូវបានទម្លាក់ចេញពីអំណាចដោយកងកម្លាំងអាមេរិកប៉ុន្តែក្រុមនេះមិនបានរលាយសាបសូន្យឡើយ។ ដោយហេតុនេះហើយទើបមានសង្គ្រាមរយៈពេល ២០ ឆ្នាំផ្ទុះឡើងរវាងរដ្ឋាភិបាលរណបអាមេរិកនិងចលនាតាលីបង់ហើយនៅក្នុងឆ្នាំ២០២១ អាមេរិកបានប្រកាសដកទ័ពចេញខណៈដែលក្រុមតាលីបង់បានបើកប្រតិបត្តិការយោធាប្រឆាំងដ៏ធំមួយដែលនាំឱ្យពួកគេឡើងត្រឡប់កាន់អំណាចវិញ។
អាហ្វហ្កានីស្ថានមានកម្រិតភេរវកម្ម ភាពក្រីក្រ កង្វះអាហារូបត្ថម្ភសម្រាប់កុមារ និងអំពើពុករលួយខ្ពស់បំផុតនៅក្នុងចំណោមប្រទេសដទៃលើពិភពលោក។ ប្រទេសនេះសព្វថ្ងៃគឺជាសមាជិកនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ អង្គការកិច្ចសហប្រតិបត្តិការឥស្លាម សមាគមអាស៊ីខាងត្បូងសម្រាប់កិច្ចសហប្រតិបត្តិការក្នុងតំបន់ ហ្សេ៧៧ អង្គការសហប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ច និងចលនាមិនចូលបក្សសម្ព័ន្ធ។ សេដ្ឋកិច្ចរបស់អាហ្វហ្កានីស្ថានគឺស្ថិតនៅលំដាប់ថ្នាក់ទី ៩៦ នៅលើពិភពលោកដោយមានផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប (ផសស) ស្មើនឹង ៧២.៩ ពាន់លានដុល្លារបើគិតតាមយុគភាពអំណាចនៃការទិញ។ ប៉ុន្តែបើគិតជាផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបសម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗវិញ (យអទ) អាហ្វហ្កានីស្ថានគឺស្ថិតនៅក្នុងចំណោមប្រទេសក្រីក្របំផុតដោយជាប់ចំណាត់ថ្នាក់លេខ ១៦៩ នៅក្នុងចំណោមប្រទេសសរុបចំនួន ១៨៦ ប្រទេសគិតត្រឹមឆ្នាំ២០១៨។
អាហ្វហ្កានីស្ថាន រួមភាគ अश्वक (អស្វកៈ) និង स्थान (ស្ថាន) ជាភាសាសំស្ក្រឹត។ अश्वक (អស្វកៈ) ផ្លាស់ប្តូរជា आश्विन (អស្វិន ៖ អ្នកជិះសេះ)។ ជាភាសាខ្មែរ នាមនៃប្រទេសនេះជា «អស្វិនស្ថាន» ។
ប្រវត្តិសាស្ត្រថ្មីៗរបស់ប្រទេសអាហ្វហ្កានីស្ថានកើតឡើងដោយសារសង្គ្រាម និង ការរំជើបរំជួលផ្ទៃក្នុង ។ សហភាពសូវៀត បានចូលមក ឈ្លានពាននៅ ឆ្នាំ១៩៧៩ ប៉ុន្តែ កម្លាំងដែលមកឈ្លានពានត្រូវដកចេញទៅវិញនៅរយៈពេល១០ឆ្នាំ។ ក្រោយមក ដោយសារ កម្លាំងតស៊ូប្រឆាំងនឹងរបបកុំមុយនីស្តរបស់អាហ្វហ្កានីស្ថាន របបកុំមុយនីស្តនៅក្នុងទីក្រុងកាប៊ុលបានរលំរលាយទាំងស្រុងនៅឆ្នាំ១៩៩២។
ការតស៊ូប្រឆាំងបានផ្ទុះឡើងជាបន្តបន្ទាប់ក្នុងចំណោមចលនាតស៊ូរបស់អាហ្វហ្កានីស្ថានផ្សេងៗគ្នាបានជួយដល់ពួកតាលីបង់ជាចលនាបណ្ដាញគាំទ្រប៉ាគីស្ថានមួយ ដែលបានតស៊ូដើម្បីបញ្ចប់ពួកជ្រុលនិយម និង សង្គ្រាមក្នុងស្រុក ដែលបានបង្រួបបង្រួមប្រទេស ជាយថាហេតុ។ ពួកតាលីបង់បានឈ្លានរឹបអូសយកទីក្រុងកាប៊ុលបាននៅឆ្នាំ១៩៩៦ និងអាចចាប់យកចំណែកដីនៃប្រទេសជាច្រើនដែលនៅក្រៅការគ្រប់គ្រងនៃពួកសម្ព័ន្ធមិត្ត ខាងជើង នៅភាគឦសាន។ ក្រោយអំពើភេរវកម្មកាលពីថ្ងៃទី១១ខែកញ្ញាឆ្នាំ២០០១ ទាហានសហរដ្ឋអាមេរិក និង ទាហានសម្ព័ន្ធមិត្ត រួមទាំង ទាហានសម្ព័ន្ធមិត្តខាងជើងបានផ្ដួលរំលំពួកតាលីបង់ដែលផ្ដល់ជម្រកដល់អូសាម៉ា ប៊ីនឡាដិន។ នៅចុងឆ្នាំ២០០១ មានកិច្ចប្រជុំមួយនៅទីក្រុងប៊ែន ប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ ដើម្បីបង្កើតនូវបែបបទមួយសម្រាប់ការស្ថាបនានយោបាយឡើងវិញ ដែលផ្ដល់ជាចុងក្រោយនៅក្នុងការស្ថាបនារដ្ឋធម្មនុញ្ញ និង ការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសប្រធានាធិបតីនៅឆ្នាំ២០០៤។ នៅថ្ងៃទី០៩ខែតុលាឆ្នាំ២០០៤ ហាមីដ កាហ្សៃ បានក្លាយជាប្រធានាធិបតីដែលឆ្លងកាត់ការបោះឆ្នោតតាមលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដំបូងបំផុតក្នុងប្រទេសអាហ្វហ្កានីស្ថាន។
![[icon]](#/media/ឯកសារ:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។ |
| ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។ |
| ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។ |
| ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។ |
| ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។ |
- អាហ្វហ្កានីស្ថានគឺជារដ្ឋអត្ថាធិបតេយ្យសុទ្ធសាធ ដោយច្បាប់ទាំងអស់មានប្រភពចេញមកពីមេដឹកនាំកំពូល។ ច្បាប់ឯកភាពត្រូវបានប្រើប្រាស់ដំបូងនៅក្នុងចំណោមក្រុមតាលីបង់ ប៉ុន្តែត្រូវបានលុបចោលវិញខណៈដែលមេដឹកនាំកំពូលបានក្ដោបអំណាចផ្តាច់មុខនៅប៉ុន្មានខែក្រោយបន្ទាប់ពីតាលីបង់បានត្រឡប់មកកាន់អំណាចវិញនៅឆ្នាំ២០២១។[7][8][9] អាហ្វហ្កានីស្ថានមានអង្គក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋាភិបាលមួយហៅ ក្រុមប្រឹក្សាថ្នាក់ដឹកនាំ ប៉ុន្តែតួនាទីរបស់វាកំពុងត្រូវរងការគំរាមកំហែងដោយសារតែមេដឹកនាំកំពូលប្រទេសមិនបានកោះប្រជុំអស់រយៈពេលជាច្រើនខែ (គិតត្រឹមខែមីនា ឆ្នាំ២០២៣) ហើយការដឹកនាំដោយក្រឹត្យកំពុងកើនមានកាន់តែខ្លាំង។[10]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
