Қожанасыр (түр.Nasreddin Hoca) [1] – Селжұқ сатирашысы, ХІІІ ғасырда қазіргі Түркияның Ескішаһар (Eskişehir) ауданының Сиврихисардағы Хорту ауылында туылған, кейін Конияға жақын маңдағы Ақшаһарда (Akşehir) қайтыс болған.[2] Оның өткір әрі күлкілі қалжыңдары мен ажуа сөздері түркі халықтары арасына кең тарап, жағымды аңыз тұлғаға айналған. Қожанасыр сөздерінен оның жалпылық мағынадағы философ екені, сопылығы, және дана адам болғаны байқалады. Оның қызық оқиғалары мен қалжың сөздері әрі қарапайым, әрі астарлы мағынада болып келеді. Түркі халықтары арасында кездесетін "Әпенділік" деген сөз Қожанасырдың аңғал мінезін негіз етіп қалыптасқан.
Қожанасырдың ХVII ғасырдағы миниатюрасы, қазіргі уақытта Топкапы сарайы мұражайының кітапханасында.АнкарадағыҚожанасыр ескерткіші.
Қожанасыр туралы мыңдаған шағын әңгімелер ауыздан ауызға таралған. Олардың көп сандысы күлкілі және сыни болып келді, тіпті Қожанасыр айтпаған, Қожанасырға қатысы жоқ кейбір күлдіргі істер мен сөздер де Қожанасырдікі болып кеткені мәлім. Әр дәуірде күлкілі оқиғалар Қожанасыр образымен айтыла берген, сөйтіп Қожанасыр халық бұқарасы жағынан қоғам мен өмірді сынаудың күлкі қамшысы болған. Ол кейде дана, кейде ақымақ, кейде аңғал, кейде қу, кейде өткір тілді болып келеді. Көптеген қалжың сөздері әсерлі, және тәрбиелік мәні өте зор.
Халықаралық Қожанасыр фестивалы Қожанасыр туылған ауылда әр жылы шілденің 5 мен 10ы арасында өткізіліп тұрады.[3]
Қожанасыр туралы әңгімелер бүкіл Орта, Кіші және Алдыңғы Азия, Арабия, Грекия, Румыния, Сербия, Еділ бойы, Кавказ халықтары фольклорында кезігеді, онда ол Молла Насреддин, Қожа Насреддин, Насреддин Әпенді деген аттармен кең тараған.[4][5]
Бірде Қожанасыр қазы болып отырса, бір көршісі келіп тағы бір көршісінің үстінен шағым айтыпты. Қожанасыр арызды мұқият тыңдап, сосын "дұрыс айтасыз, құрметті көршім, сіздікі жөн" депті. Сосын екінші көрші де Қожанасырға бірншісінің үстінен арызын айтыпты. Қожанасыр тағы да мұқият тыңдап: "дұрыс айтасыз, құрметті көршім, сіздікі жөн" депті. Қожанасырдың әйелі мұның бәрін естіп тұрған екен: "Қожеке, екі көршінің пікірі бір-біріне қайшы болса, онда олардың екеуі бірдей дұрыс болмайды" депті. Қожанасыр оған: "Дұрыс айтасың, әйелім, сенікі де жөн екен" депті.
Қожанасыр мешітте имам болып жүрген кезі екен. Бір кісі алыстағы туысының жазған хатын көрсетіп, оқып беріңізші депты. Қожекең алай қарап, былай қарап, қалай оқырын білмей тұрыпты. Жаңағы кісі сонда: "Қожеке, қазандай сәлдеңіз анау, қауғадай сақалыңыз мынау, қалай оқи алмайсыз" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр өз басындағы сәлдесін жұлып алып, әлгінің басына кигізіп тұрып айтыпты: "Егер мәселе сәлдеде болса, онда қане оқи қойшы!"
Қожанасыр көшеде жатқан бір жалқаудан сұрапты: "халың қалай?" деп. Жалқау айтыпты: "Жаман емес, тапсам жеймін, таппасам осылай жата беремін". Сонда Қожанасыр: "Онда сенің халің есектің халіндей екен" депті.
Қожанасыр бір кішкентай арықтан секіріп өтем дегенде, өте алмай балағын түгел суға малып алыпты. Сосын ашуланып: "Қап, бала кезім болса, осындай арықтан елік секілді қарғып өтуші едім!" деп, жан-жағына қараса ешкім жоқ екен, сосын өз-өзіне: "қойшы, бала кезіңде де белгілі едің ғой!" - деп жүре беріпті.
Қожанасыр бір күні "Уәзір менің есегімнен де ақылсыз" деп көшеде айғайлап жүріпті. Мұны естіген уәзір Қожанасырды ұстатып, сұлтанның алдына алып келіпті. Сұлтан Қожанасарыдан неге олай айтқанын сұрапты. Сонда Қожанасыр "Есегім бір күні көпірден өтерде көпірдегі тесікке аяғын тығып алып, әрең шығарды. Содан былай ол қанша мәжбүрлесең де көпірден өтпейтін болды. Қараңыз, менің есегім жамандыққтан сабақ ала біледі. Ал, сіздің уәзіріңіз неше рет қазынаға ұрлыққа түсіп, мемлекет қазынасын жымқырғаны жұртқа белгілі болды, бірақ аяғын тартар емес, жамандықтан еш сабақ алмайды. Демек есегім сіздің уәзіріңізден ақылды емей не?" депті.
Сұлтан бір күні Қожанасырға мақтанып: "осы сен менің бағам қанша алтын болатынын айтып көрші" депті. Қожанасыр Сұлтанға сәл қарап тұрып: "Сіздің бағаңыз 50 динар алтынға тең" депті. Сұлтан ашуланып: "менің белбеуімнің өзі 50 динар тұрады, не айтып тұрсың?" десе, Қожанасыр: "Мен де соны айтып тұрмын" депті.
Қожанасыр баласына бір күміс теңге беріп, базардан сүт алып кел депті де, шапалақпен бетіне бір тартып: "сүтті төгіп алма!" депті. Қасындағы кісі Қожанасырға: "Неге ұрдыңыз, балаңыз әлі сүтті төккен жоқ қой" - десе, Қожанасыр: "сүтті төккен соң ұрудың қажеті қанша? Бәрібір төгілген сүт қайтып келмейді" депті.
Қожанасырдың үйіне достары жиналып келіп айтыпты: "Қожеке, ертең ақырзааман болады екен, қойыңызды сойып жейік, бәрібір заманақыр болса қойыңыз бекер кетеді ғой" депті. Қожекең "ол да дұрыс екен" деп қойын көл жағасына апарып сойыпты. Достары ет піскенше қарнымызды ашыра тұрайық деп суға шомыла бастапты. Қожанасыр олардың жағаға шешкен киімдерін түгел әкеліп отқа жағып, ет пісіріпті. Ет піскен соң Қожанасыр шомылған достарын ет жеуге шақырыпты. Достары жағаға келсе киімдері жоқ, дірдектеп, Қожанасырдан киімдері қайда екенін сұрапты. Қожанасыр оларға киімдерді отқа жағып, ет пісіргенін айтыпты. Әлгілер ашуланып, мұның не десе, Қожанасыр: "Ертең бәрібір ақырзаман болады. Ендеше, киімнің қандай қажеті бар? Келіңдер, одан да етке тойып, ақырзаманға бірге дайындаланайық" депті.
Қожанасыр жөнсалдау киіммен тойға барса қонақ қарсы алушылар кіргізбепті. Сосын үйіне келіп, ең жақсы киімін киіп, қайта барса, әлгілер бәйек болып төрге шығарып, алдына табақ тартыпты. Қожанасыр туралған етті киімінің жеңіне апарып: "қане, же, жеп ал" депті. Басқалар таң қалып: "Қожеке, не істеп жатсыз?" десе, Қожанасыр: "Егер осы киім болмаса тойға кіре алмас едім, бұл тамақ киіміме арналған" депті.
Қожанасырдың екі қатыны бар екен, біреуі кәрі, біреуі жас. Бір күні кәрі әйелі сұрапты: "Қайсымызды көбірек жақсы көресің?". Қожанасыр: "Екеуіңді де жақсы көремін" - депті. Жауапқа қанағаттанбаған кәрі әйелі: "Егер екі әйелің бірдей қайықтан құлап суға кетсе, алдымен қайсысын құтқарар едің?" - деп сұрапты. Қожанасыр кәрі әйеліне қарап: "Сен жақсы жүзуші едің ғой" деген екен.
Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.[6]
.jpg)
