Салжұқ мемлекеті - түрік оғыздардың үрім бұтағынан таралып, Салжұқ есімді басшыларының есімімен аталған, сондай-ақ салжұқ мұсылман әулетінен құрылған мемлекет.[1]
ХІ ғасырдағы 30 жылдары Салжұқтар Ғазнауи мемлекетінен васалдық жағдайда Хорасаннан жер алды. Кейінен Ғазнаиулерге қарсы шығып, 1040 жылы Данденакан түбіндегі ұрысқа жеңіске жетті. Сұлтан лауызымын қабылдаған Тоғрұлбек (1038-1063 жылдары) тұсында Салжұқтар Хорезм, Иран, Әзірбайжан, Курдистан, Иракты жаулап алып, 1055 жылы Бағдадқа басып кірді. Тұрұлбек мемлекетінің астанасы Рей қаласы ағасы Чағрыбек иеліктірінің орталығы Мерв болды. Алп- Арслан тусында (1063-1072 жылдар) Арменияны жаулап алып (1064 жылы), Манцикерт түбінде Византия әскерлерін жеңді (1071 жылы). 1071 жылы және 1081 жылы аралығында Кіші Азия және басқада жерлерді жаулап алды.
Сұлтан Мәлік шаһтың (1072-1092 жылдары) тусында Грузия мен Орта Азиядағы Қарахан мемлекетін бағындырды. Салжұқ мемлекеті саяси жағынан мықтап күшейді. Сонымен Мәлік шаһ тусында Салжұқ мемлекетінің шекарасы Сырдариядан Нілге дейін, Каспийден Жерорта теңіз]]іне дейін созылды. Мемлекет астанасы Исфаһан қаласы болды. Көшпелі оғыз және басқа да түркі тайпаларының әскери шонжарлары мен ақсүйектері байтақ территорияларын иемдеу құқығын алып, орталық өкімет билігінен тәуелсіз болуға ұмтылды. Сұлтандар ішкі саясатта күшті сұлтан өкіметінің билігіне мүдделі болған Иран ақсүйектеріне ие артты.[2] Бұл топтың мүддесін көздеуші Низам әл-Мүлк болды.[3]
Салжұқ әулеті - (1038-1194 жылдары) оғыз тайпаларының ақсүйек тұқымынан шыққан әулет. Олардын әуелі бастағы ата мекені Сырдарияның орта саласы (Оңтүстік Қазақстан) болған. Одан кейін салжұқ тайпалары Сығанақ пен Қаратауда мекендеген. Олардың негізгі кәсібі мал шаруашылық болған.
Бірақ Салжұқ мемлекетіндегі бытыранқылық тоқтаған жоқ. Мәлік шаһ тұсындағы Салжұқ әулетінің үрім-бұтағы билеген Керман (1041-1187 жылдары), Рум (Кіші Азияда 1077-1307 жылдары), Сирия (1094-1117 жылдары) сұлтандықтары құрылды. Бірінші крест жорығынан кейін салжұқтар Палестинадан, кейін Сириядаң, Грузиядан, Азияның кейбір елдерінен айырылды. Мәлік шаһтың өлімінен кейін ішкі тартыстар исмаилшылдар қозғалысына байланысты. 1118 жылы Салжұқ мемлекетін Мәлік шаһтың балалары бірнеше иеліктерге бөліп алды. Олар төменгідей: Санжарға – астанасы Мерв қаласы болған шығыс облыстары, Махмұдқа –Батыс Иран мен Ирак, (Ирак салжұқ сұлтандығы 1118-1194 жылдары) тиді. Санжар (1118-1154 жылдары) дербестікке ұмытылған ақсүйектермен күрес жүргізді. Бірақ 1141 жылы қарақытайлардаң жеңіліс тауып Орта Азиядағы биілігінен айырылды. 1153 жылы оғыздар Хорасанның Мерв, Нишапур, Тус тағы басқа қалаларын басып алды. 1157 жылы Санжар өлімінен кейін Хорасадығы ұлы Салжұқ өкіметі өмір сүруін тоқтатты. Хорасан, Керман және батыс Иран арасындағы отыз жылдық өзара тартыстан кейін хорезмшаһ үстемдік алды. Тек Коний сұлтандық сақталып қалды.[4]
Салжұқтар – көшпелі түрік оғыз ордаларының бірі. Қолбасшысы салжұқ есімімен сондай-ақ олар құрған әулеттің аталуына байланысты аталды. құрамына қынық тайпасы басшылығымен әр түрлі оғыз тайпаларының бөлігі енді. Салжұқтар Женттіде мекендеп кейін (985 жылы шамалы) Нұрата тау маңында қоныс аударды. 1038 жылы Салжұқ Нишапур қаласынан кейін Хорасанды (1040 жылы) жаулап алды. Осы кезден бастап Салжұқтың саяси тарихы Салжұқ мемлекетті тарихмен тығыз байланысты болды. ХІ-ХІІІ ғасырларда басқа да оғыз ордаларымен және Иран, Әзірбайжан, Кіші Азияның байрығы араласып, түркімен, Әзірбайжан, және түрік халықтарының қалыптасуына ықпал болды.[5]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
