From Wikipedia, the free encyclopedia
Майя — майя тілінде сөйлейтін этнолингвистикалық топқа жататын Мезоамерикалық халық. Олар негізінен Мексиканың шығыс және оңтүстік штаттарында (Табаско мен Чьяпастың шығысында және Юкатан түбегінде шамамен 2 миллион адам), Гватемалада (3,7 миллион адам), Белиздің оңтүстігі мен солтүстігінде (30 мың) тұрады. Гондурас пен Сальвадордың батысында тропиктік ормандар мен таулы жазықтарды мекендейді (шамамен 30 мың адам). Олар батыс және шығыс тармақтарға бөлінеді[1].
Пенути тіл шоғырының жеке тобын құрайтын, туыстас майя және киче тілдерінде сөйлейді. Испан тілінде де сөйлейді.[2]
Майя діні - римдік католицизм, ол байырғы майя дінімен біріктірілген бірегей синкреттік дінді құрайды, ол бүкіл елде кең таралған және 2010-шы жылдарға дейін ауылдық жерлерде сақталған «православия». Дегенмен, 1960-шы жылдарға дейін протестантизм Гватемалада және басқа қалалық орталықтарда басым дін ретінде пайда болды, ал 2010 жылдардың аяғында бұл Батыс Гватемаланың бірнеше ауылдық жерлерінде болды. Батыс Гватемаланың ауылдық жерлері негізінен католицизммен, ал шағын және орта қалаларда 2013 жылдан бастап христиан дінін баяу қабылдай бастады[3].
Майяның арғы аталары шамамен б.з.б. 4—3-мыңжылдықта Мексика шығанағының солтүстік жағалауынан Чьяпас пен Гватемаланың таулы аудандарына қарай қоныс аударған. Б.з.б. 2-мыңжылдықтың соңында Веракрус пен Табаскада Майя тілдес ольмектер Орталық Америкада алғашқы мәдениеттің негізін қалады. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың ортасында олардың мекеніне басқа тайпалардың (тотонак, ацтек, михе-сохе, т.б.) баса-көктеп кіруінің нәтижесінде ольмектер мәдениеті құлдырады. Б.з. бастапқы кезеңінде Майя қала-мемлекет мәдениеттері қалыптаса бастады. 7—9 ғасырларда Майя қалаларын тольтектер мен оған одақтас тайпалар бағындырғанымен, Юкатан мен таулы Гватемалада науалардың елеулі ықпалына ұшыраған Майя мәдениеті одан әрі дами берді.
21 ғасырдың басында бұл аймақта жеті миллион майялар өмір сүрген деп есептеледі. Гватемала, Мексиканың оңтүстігі және Юкатан түбегі, Белиз, Сальвадор және батыс Гондурас ежелгі мәдени мұраларының көптеген қалдықтарын сақтай алды. Кейбіреулер өздері тұратын елдердің испан тілді метистердің мәдениетінің көпшілігімен біріктірілген, ал басқалары дәстүрлі, мәдени тұрғыдан бөлек өмірлерін жалғастырады.[4]
Ауылдық жерлердегі қазіргі майялар америка үндістеріне тән дәстүрлі мәдениетті сақтайды. Негізгі дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатынг егіншілік. Қарапайым ауылшаруашылық құралдары сақталған (тұқым салатын шұңқырлар жасайтын үшкір таяқ, ағаштарды кесуге арналған балта). Соқа қала маңындағы суармалы егістіктерге таралады. Дәстүрлі омарта шаруашылығы (әсіресе Юкатанда), құс шаруашылығы (түйкетауық, испандар жаулап алғаннан кейін – тауық), аңшылық (шалғайдағы ауылдарда құстар мен маймылдарды аулау, бұғыларды топтасып аулау), терушілік (бал, жаңғақтар, жемістер, ұлулар), балық аулау т.б. Сондай-ақ тауда сиыр, шошқа, жылқы, ешкі, қашыр, есек, қой өсіреді. Дәстүрлі қолөнерден керамика, кесте тігу, тоқымашылық, ағаш өңдеу, ағаш ою, тауда – қол тоқыма станоктарында өрнекті тоқу, зергерлік бұйымдар, музыкалық аспаптар, қайық жасау дамыған. Олар кофе плантацияларында жалдамалы жұмыс істейді, тұз өндірумен, әктас өндірумен, балық аулаумен және орман шаруашылығымен, қызмет көрсету саласында және өнеркәсіпте айналысады.[5]
Әлеуметтік ұйымдарында діни-азаматтық иерархия, ғұрыптық қатынастар орныққан. Қауымның негізін әкімшілік, діни және сауда орталығы — пуэблоның айналасына қоныстанған шағын елді мекендер халқы құрайды. Оқшауланған аудандарда үлкен және кеңейтілген патрилиналдық отбасылар, қауымдық эндогамия сақталған, көп әйелдік, уақытша матрилокалды неке, немере ағайындық неке және қалыңдықтың қалың малын жұмыспен өтеу жүйесі қалыптасқан.
Тұрғын үйлері сырықтардан, құрақтардан, сабаннан құрастырылып, екі немесе төрт жақты, сабанмен немесе пальма жапырақтарымен жабылған биік шатырлы болып келеді. Шағын ауылдардағы үйлер, негізінен, саз кірпіштерден салынады. Сопақ пішінді көне тұрғын үйлер де кездеседі. Әр үйде су құятын үлкен қыш ыдыс, тас дән үгіткіш, аласа орындықтар, сәкі, бұрышта үш тас негізінде ошақ, ішкі аулада ас ішетін орын мен астық сақтайтын қойма болады.
Ерлердің негізгі киімі таңғыш жамылғы (эш) болды - ол белге бірнеше рет оралған, содан кейін ұштары алдына және артына ілініп тұратындай етіп аяқтың арасына өтетін мата жолағынан тұрды. Әйелдер киімі екі негізгі заттан тұрды: кеудеден жоғары басталып, иықты жалаңаш қалдыратын ұзын көйлек (куб) немесе (мысалы, Юкатандағы сияқты) қолдар мен бастарға арналған саңылаулары бар төртбұрышты материал, және белдемше болды. Көйлек пен белдемшені бірге немесе бөлек киюге болады. Сыртқы киім, ұзынырақ жамылғы шекпен болды, киімнің барлық элементтері түрлі-түсті өрнектермен безендірілген. Ер адамдар тапир немесе бұғы терісінен жасалған сандалдар киген. Әйелдер негізінен жалаң аяқ жүрді.
Қазіргі майя әйелдерінің костюмі тобыққа дейін жететін ұзын белдемшеден тұрады - корте. Бұл жай ғана жолақ немесе кішкентай кесте өрнектермен безендірілген тікбұрышты мата. Белдемше өрнекті белдікпен бекітіледі, оның ұзындығы мен ені әйелдің жасына және қоғамдағы орнына байланысты. Әйелдер киімінің екінші құрамдас бөлігі - бос блузка (уипили). Ол әдетте иыққа ілініп киіледі, ол сондай-ақ жүкті тасымалдауға, баланы орап алуға немесе суық мезгілде өзінің орануына болады.
Ерлер костюмдері түрлі-түсті. Әдетте өте кең және қысқа (ұзындығы балтырдың ортасына дейін). Түсті жолақты жейделер шалбарға тығылып, белге түрлі-түсті белбеу оралған. Қосымша иыққа тағылатын немесе белбеуге байланған үлкен кенеп сөмке. Бас киімдері түрлі-түсті ленталармен безендірілген жалпақ жиектері бар панама қалпақтарынан өте тар жиектері бар дөңгелек тар қалпақтарға дейін.
Дәстүрлі ауыз әдебиеті үлгілері, көне әндер, ертегілер мен аңыздар, билер сақталған.[6]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
