From Wikipedia, the free encyclopedia
Даттықтар (дат. danskere) — Солтүстік Еуропадағы халық, Данияның негізгі тұрғындары, ең жақын халықтар - скандинавиялықтар (норвегтер және шведтер). Халқы 5 миллион адам (2011, халық санағы). Олар сондай-ақ Германияның солтүстігінде (50 мың адам), Норвегияда (52,5 мың адам, 2011, санақ), Швецияда (42 мың адам, 2011, халық санағы), АҚШ-та (1,4 миллион адам, 2000, санақ), Канадада (203 мың адам, 2011 ж., санақ) т.б. тұрады. Жалпы саны 7,0 млн.[1]
Тілі — дат тілі, үндіеуропалық тілдер отбасының герман тобына кіреді. Оның ең жақын «туыстары» ағылшын, неміс, швед және исланд тілдері. Бұл тілдердің барлығы ежелгі тевтон тілінен тамыр алады. Дат тілі жеке әлеуметтік және географиялық диалектілерге бөлінеді. Айырмашылықтар интонация, тон, дауыс биіктігі, айтылу ерекшеліктері бойынша байқалады. Данияда ресми түрде қабылданған екінші мемлекеттік тіл жоқ, бірақ мектепте бірнеше тіл – ағылшын, неміс, француз, испан және орыс тілдері оқытылады. Даттардың көпшілігі ағылшын және неміс тілдерінде сөйлейді.[2]
Сенушілер - негізінен лютерандар, басқа протестанттық шіркеулердің ізбасарлары бар, католиктер. Ресми түрде Дания халқының 75%-ы Евангелдік лютерандық шіркеудің тіркелген мүшелері. Дегенмен, даттардың бестен бір бөлігінен азы өздерін «діндар» санайды. Қалалар мен ауылдар ескі (1100-1200) салынған шіркеулермен ерекшеленеді. Дегенмен, оларға тұрақты түрде аз адамдар барады. Олар Рождество қарсаңында ғана көп жиналып, қалған уақытта үйлену рәсімдері, балаларды шомылдыру рәсімінен өткізуге немесе өлгендерді жерлеу рәсімдеріне келеді.[3]
Болжам бойынша даттар мен олармен байланысты халықтардың — норвегиялықтар мен шведтердің ата — бабалары біздің дәуірімізге дейінгі 3 мыңжылдықтың соңында Ютландия мен Дания архипелагының аралдарына келген малшылар мен егіншілердің тайпалары болған. Скандинавиялық тайпалар ең алдымен, даттардың қалыптасуына этникалық негіз болды. Даниялықтардың құрамына Ютландияның оңтүстік-батысын және батыс аралдарын алып жатқан фризиялықтардың бір бөлігі және Дания архипелагындағы Балтық славяндары кірді.
Викингтер дәуірінде Дания мемлекеті құрылды, христиан діні қабылданды, XI-XII ғасырда Дат этникалық қауымдастығы қалыптасты. XIX ғасырда ұлттық шоғырландыру процестері күшейе түсті.
Дәстүрлі кәсібі – егіншілік және ет-сүт шаруашылығы. 19 ғасырдың аяғында даниялықтар өз экономикасын астық шаруашылығынан мал шаруашылығына айналдырды, осы мақсатта үлкен сулы-батпақты жерлерді құрғатып, жерді мал азықтық шөптерді егу үшін пайдаланды. Тамақ өнеркәсібі, жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, т.б. дамыды. Дәстүрлі қолөнер - темір ұстасы, зергерлік бұйымдар, керамика, ағаш ою, тоқу, кілем жасау, шілтер тоқу және кесте тігу. Металл брошьтермен ою-өрнектері бар түймелер, қыш ыдыстар (ыдыс-аяқ, кәстрөлдер, табақтар, сыра кружкалары), 19 ғасырдың аяғына дейін геометриялық ою-өрнектері бар қоңыр немесе қызыл түсті дәстүрлі бояумен боялған. Ағаш оюларында жануарлардың суреттері басым болды. Әйелдер де, ерлер де тоқумен айналысты.[4]
Даниялықтар кеш үйленеді (көбінесе 30 жастан кейін). Некеге дейін ерлі-зайыптылар қарым-қатынасты рәсімдемей, бірнеше жыл бірге өмір сүре алады.
Үйлену тойындағы қызық салт - қалыңдықтың күйеу жігіттің шұлығын кесіп алуы. Бұл рәсімнің символдық мағынасы жас күйеу тек әйеліне тиесілі, басқа әйелдің алдында тесік шұлық кию ұят.
Марқұмның отбасы жерлеу рәсімімен айналыспайды, барлығы салттық агенттіктер шешеді. Елдің көптеген тұрғындары өздерін атеист деп санайды. Бірақ өлім туралы куәлік протестанттық шіркеуде алынады және қайтыс болған адам шіркеу зиратына жерленеді. Ғибадатханада жерлеуге өте сирек тапсырыс беріледі.
Даниялықтардың көпшілігі қала тұрғындары. Ауылдық жерлерде шаруа қожалықтары басым. Ауылдар Ютландияның шығысында және кейбір аралдардың тығыз қоныстанған аудандарында жиі кездеседі, теңіздер мен фьордтардың жағалауларында балық аулайтын ауылдар бар. Ауылдық елді мекендерді орналастырудың төрт түрі тән: шоғырланған, ең көне, аумақтық - шалғынның, жайылымның (ішкі Ютландияның) айналасы, жол жиегі (Г-, Т-, Х-тәрізді), кәдімгі (балық аулайтын ауылдар мен орман шетіндегі хуторлар). Екі қатарлы үй (бір жағынан — тұрғын үй, қора, екінші жағынан — жабық қойма, тазартылмаған астық бөлмесі және қора) негізінен Ютландияның батыс жағалауында, П-тәрізді — Фюн және Альс аралдарында таралған. XVIII ғасырдың екінші жартысында тікбұрышты жабық аула, ал XIX ғасырдың аяғынан бастап жабық аула пайда болды. Дат халқының тұрғын үйлері үш түрге бөлінеді - жақтаулы (ең ескі), кірпіш (немесе тас) және саман (олар Оңтүстік және Батыс Ютландияда XVII ғасырдан ерте пайда болған).
XX-ғасырдың басына дейін ауылдық әйелдер киімі жүннен тоқылған күртешеден, кең ұзын белдемшеден, көкірекшеден, алжапқыштан, ұштары кеудешенің астына оралған иық шарфынан, жүн шұлықтан және аласа -өкшелі аяқ киім, бастың артқы жағында түйінмен байланған басындағы орамалдан тұрады. Күнделікті киімдердің түсі қою және ашық жасыл, ал мерекелік киімдердің түсі қызыл және көк. Ер адам киімі – ақ көйлек, тізеден төмен шалбар, тізеден жоғары ілмектері бар жүн шұлық, былғары аяқ киім, кеудеше және жүннен жасалған қалпақ (жастар үшін) немесе кафтан және кеудешенің үстіндегі қалпақ (егде жастағы адамдар үшін).
Мұнда көптеген ет тағамдары бар, балық негізінен қайнатылған және тұздалған, маргарин кеңінен қолданылады. Ботқа, сұлы жармасы, арпа, жарма, сонымен қатар орта ғасырдың соңынан бастап күріш бүкіл Скандинавиядағы сияқты дәстүрлі болып табылады. Мейіз қосылған күрішпен толтырылған "шұжық" тән. Дәстүрлі сусын - кофе. Шаруалар арпа сырасын қайнатады.
Ұлттық музыка мен би XVIII ғасырдың екінші жартысына дейін халық өнері болып қала берді. Христианға дейінгі және христиандық аңыздардың тақырыптарына негізделген халық балладалары тән. Танымал күнтізбелік мерекелерге Әулие Люсия (13 желтоқсан), Сент-Кнуд (13 қаңтар) жатады.[5]
Дат есімдері:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
