Алтай өлкесі

Алтай өлкесі (орыс. Алтайский край, алт. -Алтай кырай-) — Ресей Федерациясы субъектілерінің бірі, өлке, Сібір федералды округіне жатады.

Ресей Федерациясының субъектісі
Алтай өлкесі орыс. Алтайский край
Байрағы Елтаңбасы
Елордасы	Барнауыл
Жер аумағы	22-орында
Барлығы % су беті	167 996 км²
Жұрты	23-орында
Барлығы Тығыздығы	▼2 130 950[1] (2023) 12,68 адам/км²
ЖАӨ	35-орында
Барлығы, ағым. баға Жан басына шаққанда	550,0 млрд руб. (2018) 234,9 мың руб.
Федералды округ	Сібір
Экономикалық аудан	Батыс Сібір
Мемлекеттік тілі	орысша
Губернаторы	Виктор Томенко
РФ субъектісінің коды	22; 122
ISO 3166-2 бойынша коды	RU
Уақыт белдеуі	MSK+4 (UTC+8)
Ресми сайты:	altairegion22.ru

Алтай өлкесінің әкімшілік орталығы — Барнауыл қаласы. 2020 жылғы халық санағы бойынша - 2 163 693 адам^[2] болып келетін бұл субъекттің жер ауданы 167,996 км² тең.

Тарихы

Көшпелі тайпалар көші-қон кезеңдерінде аймақ арқылы өткен. Бұл көшпелі тайпалар әртүрлі халықтардан құралған. Археологиялық ескерткіштер бұл жерде ежелгі адамдардың өмір сүргенін көрсетеді. Алтай халқы — түркі халқы, олардың біразы осында қоныстанған, бастапқыда көшпелі өмір сүрген және біздің дәуірімізге дейінгі 2-мыңжылдыққа жатады.

Өлкенің территориясы Ғұндар мемлекеті (б.з.б. 209–93), Жужан қағанаты (330–555), Моңғол империясы (1206–1368), Алтын Орда, Солтүстік Юань (1368–1691) және Жоңғар хандығы (1634–1758) мемлекеттерінің құрамында болған.

Орыстардың Жоғарғы Обь және Алтай етегіне қоныстануы XVII-ғасырдың екінші жартысында басталды. Территориялардың дамуы жоңғар көшпелілерінен қорғау үшін Бикатун (1709) және Белоярск (1717) бекіністері салынғаннан кейін жеделдеді.

1730 жылдары Барнаулка өзенінің Обь өзеніне құяр жерінде Демидов күміс балқыту зауытында Барнауыл деп аталатын елді мекеннің негізі қаланды. 1771 жылы Барнауыл қала мәртебесін алса, 1937 жылы Алтай өлкесінің астанасы мәртебесін алды.

Ресей империясы кезіндегі Барнауыл қаласы, 1900–1910 жылдар

XVIII-ғасырдың екінші жартысында Колывано-Воскресенский тау округі құрылды, оның аумағына қазіргі Алтай өлкесі, Жаңасібір, Кемерово, Томск және Шығыс Қазақстан облыстарының бөлігі енді, жалпы ауданы 500 мың км² астам және халқы 130 мыңнан астам адам болған.

XIX-ғасырдың аяғында Алтай аумағы, қазіргі Алтай өлкесі және Алтай Республикасы Томск губерниясының құрамында болды.

Қазан төңкерісі және одан кейінгі азамат соғысы Алтайда Кеңес үкіметінің орнауына әкелді. 1917 жылы шілдеде орталығы Барнауылда Алтай губерниясы құрылып, ол 1925 жылы ыдырады. 1925–1930 жылдары аумақ Сібір өлкесінің (облыс орталығы Жаңасібір қаласы), 1930–1937 жылдары Батыс Сібір өлкесінің (облыс орталығы Жаңасібір қаласы) құрамында болды.

28 қыркүйек күні 1937 жылы Алтай өлкесі құрылды. Ұлы Отан соғысының басталуы бүкіл халық шаруашылығының жұмысын қайта құруды талап етті. Алтай өлкесі батыс облыстарынан эвакуацияланған 100-ден астам кәсіпорынды, оның ішінде бүкілодақтық маңызы бар 24 зауытты қабылдады. Сонымен бірге облыс нан, ет, май, бал, жүн және т.б. ірі өндіруші бола отырып, елдің негізгі астық қоймаларының бірі болған. Майданға барлығы 550 мыңнан астам адам аттанып, оның 283 мыңы қаза тапқан немесе хабарсыз кеткен.^[3][4]

1950–1960 жылдары өлкенің батыс далалық бөлігінде тың жерлерді игеру басталды. Барлығы 2,9 млн гектар жер жыртылды, 78 ірі совхоз құрылды. Осы ауқымды жұмыстарға қатысу үшін Алтайға КСРО-ның әр өңірінен (Мәскеу, Ленинград, Украина, Орал, Қобан) 350 мыңға жуық адам келді. 1956 жылы облыста рекордтық өнім алынды: 7 миллион тоннадан астам астық жиналды, бұл үшін облыс Ленин орденімен марапатталды. Алтай өлкесі 1970 жылы екінші Ленин орденін алды.^[5][6]

1991 жылы Таулы Алтай автономиялы облысы Алтай өлкесінен бөлініп шығып, Ресей Федерациясының дербес субъектісі: Алтай Республикасы болып қайта құрылды.

КСРО ыдырауынан кейін Алтай өлкесі Ресейдің «қызыл белдеуіне» кірген, олар көбінесе солшыл партияларға дауыс беретін

КСРО ыдырағаннан кейін облыс экономикасы өнеркәсіптегі мемлекеттік тапсырыстарды жоғалтумен және ауыл шаруашылығы өндірісінің рентабельсіздігімен байланысты ұзаққа созылған дағдарысқа ұшырады, ол 2000 жылдардың басына дейін жалғасты. Халықтың наразылығы Алтай өлкесінің ұзақ уақыт бойы «қызыл белдеу» деп аталатын бөлігінің құрамында болуына, мұнда билік құрылымдарында көпшіліктің солшыл күштерде қалуына ықпал етті. Ресейдің «қызыл белдеуі» көбінесе солшыл партияларға, әсіресе Ресей Коммунистік партиясына дауыс беретін.^[7]

1996 жылы басталған облысты газдандыру оң рөл атқарып, магистральдық газ құбырлары тартылып, қазандықтарды отынның жаңа түріне көшіру басталды. 14 жылда 2300 шақырымнан астам газ тарату желілері орнатылды.^[8]

2004 жылы Алтай өлкесінің губернаторы сайлауында белгілі эстрада әртісі және кино актёрі Михаил Евдокимов жеңіске жетті. Бір жарым жылдан кейін ол Бийск маңында жол апатынан қайтыс болды. 2018 жылдың қыркүйегінен бері Алтай өлкесінің губернаторы — «Біртұтас Ресей» мүшесі Виктор Томенко.

Географиясы

Алтай ауданының табиғаты, Алтай өлкесі

Алтай Республикасымен, Ресейдің Жаңасібір, Кемерово облыстарымен, Қазақстанның Павлодар, Абай және Шығыс Қазақстан облыстарымен шектеседі.^[9]

Халқы

Ұлттық құрамы

2010 жылғы Бүкілресейлік санақ бойынша Алтай өлкесінің ұлттары:

№	Ұлт	Халық саны	%
1	Орыстар	2,234,324	93.9
2	Немістер	50,701	2.2
3	Украиндар	32,226	1.4
4	Қазақтар	7,979	0.3
5	Армяндар	7,640	0.3
6	Татарлар	6,794	0.3
7	Беларустар	4,591	0.2
8	Алтайлықтар	1,763	0.1
9	Құмандылар	1,401	0.1

Дереккөздер

1. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.)  (орыс.) (1 января 2023). Тексерілді, 9 шілде 2023.
2. https://nazaccent.ru/regions/altai/
3. Полярное сияние - к лихой године. Хроника военных лет на Алтае. Год1941-й Wayback Machine мұрағатында
4. Алтайский край - фронту  (орыс.). Алтай өлкесінің ресми сайты (27 февраля 2010). Тексерілді, 7 шілде 2023.
5. ИОДКОВСКИЙ, Эдмунд: ЦЕЛИНА НАЧИНАЛАСЬ С АЛТАЯ Wayback Machine мұрағатында
6. АЛТАЙ – АГРАРНЫЙ КРАЙ  (орыс.). Алтай өлкесі Ауыл шаруашылығы министрлігінің ресми сайты (5 октября 2010). Тексерілді, 7 шілде 2023.
7. Что будет с алтайскими левыми?  (орыс.). Алтапресс (12 января 2005). Тексерілді, 7 шілде 2023.
8. Сергей Демчик: "Нормативный срок окупаемости газопровода – 40 лет"  (орыс.). Алтапресс (10 марта 2009). Тексерілді, 7 шілде 2023.
9. Краткая информация об Алтайском крае  (орыс.). Алтай өлкесінің ресми сайты. Тексерілді, 9 шілде 2023.