From Wikipedia, the free encyclopedia
Албандар (өз атауы — шкиптар, Италияда — арберештер) — Албания Республикасының мемлекет құрушы ұлты, Албанияның негізгі халқы (2,7 млн адам, 2011 жылғы халық санағы). Жалпы саны 7,5 миллион адам.
| Албандар | |
| shqiptarët | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
7,5 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Албания |
2,7 млн. |
 Косово |
1,6 млн. |
 Италия |
806 000 |
 Грекия |
581 000 |
 Солтүстік Македония |
509 000 |
 Түркия |
500 000 |
 АҚШ |
102 200 |
 Черногория |
30 400 |
 Сербия |
6 300 |
 Румыния |
3 000 |
 Украина |
3 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
| Этникалық топтары | |
|
гегтер және тоскілер | |
Өз атауы — «шкиптарёт» shqiptarët, албанша Shqip — «түсінікті», «түсінуге болатын адам» деген мағынаны білдіреді.
Ағылшынша — «Albanians»; сербше — «Албанци»; хорватша — «Albanci»; македонша — «Албанци»; итальянша — «Albanesi»; түрікше — «Arnavutlar»; румынша — «Albanezi»; мажарша — «Albánok»; украинша — «Албанці».[1]
Албан этносы екі субэтникалық топқа бөлінеді: гегтер (елдің солтүстігі) және тоскілер (Шкумбини өзендерінің оңтүстігі).[2]
Көптеген археологиялық қазбалар және басқа да іс-шаралар кезінде алынған көптеген басқа ақпарат албандардың ата-бабалары Иллирия тайпалары деп айтуға мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда ғалымдар Иллирия тайпаларының қазіргі албандардың мәдениетіне, тіліне және дәстүрлеріне айтарлықтай әсер еткенін айтады.[3]
Балкан-кавказ расасының үлкен еуропеоидтар нәсіліне жатады.
Олардың сыртқы түрінің ерекшеліктерінің бірі - қара тері, қара шаш және көз. Албандардың әдетте орташа биіктігі, жақсы пропорционалды құрылымы және тартымды физикалық ерекшеліктері бар. Олардың сыртқы келбеті тарихта өткен әртүрлі этникалық топтардың қоспасын көрсетеді.[4] Олардың көпшілігі түріктерге, испандықтарға немесе итальяндықтарға ұқсайды. Кейбіреулерінде, әсіресе оңтүстік аймақтарда, қара қоңыр, қоңыр сияқты ақшыл шаштары және сұр немесе басқа ашық реңктері болуы мүмкін.[5]
Үндіеуропалық тілдер отбасының оқшауланған тобы, флективті синтетикалық тілдерге жататын албан тілінде сөйлейді. Гегиялық (солтүстік) диалектілер мен тоскан диалектісі ерекшеленеді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген.[6]
Қазіргі албан жазуы латын әліпбиіне негізделген. Ол ұзақ эволюция процесінде қалыптасты. Албан жазуының біртұтас үлгісі жасалғанға дейін алты түрлі әліпби қолданылған:
Қазіргі албан әліпбиі латын әліпбиіне негізделген және 36 әріптен тұрады:
Aa Bb Cc Çç Dd Dhdh Ee Ëë Ff Gg Gjgj Hh İi Jj Kk Ll Llll Mm Nn Njnj Oo Pp Qq Rr Rrrr Ss Shsh Tt Thth Uu Vv Xx Xhxh Yy Zz Zhzh[7]
17-18 ғ. ислам дінін қабылдады. 20 ғасырдың басында христиандар мен мұсылмандар арасындағы қатынас дерлік тең болды (католиктердің 35% және православтық христиандардың шамамен 15% және мұсылмандардың 50%). Неғұрлым заманауи дереккөзге сәйкес, CIA World Factbook, әртүрлі діндерге сенушілер санының арақатынасы келесідей: мұсылмандар — 56,7%, католиктер — 10%, православтар — 6,8%. Дегенмен, Pew Research Center мәліметтері бойынша, 2009 жылғы жағдай бойынша Албаниядағы мұсылмандардың үлесі тіпті 79,9%-ды құраған.
Албания халқының көпшілігі ислам дінін ұстанатын жалғыз еуропалық ел болып саналады. Албаниядағы исламның тамырын 14 ғасырдан бастауға болады. Ол кезде христиан діні халық арасында әлдеқашан қалыптасып үлгерген, ал кейбір адамдар әлі де ежелгі пұтқа табынушылық нанымдарын ұстанатын. Алайда 16 ғасырда Осман империясы Албанияны жаулап алып, исламдандыру процесі аяқталды.[8]
Олар Албаниямен сонымен қатар Косовода (халықтың басым бөлігін құрайды) және Солтүстік Македонияда тұрады. Грекияның Албаниямен көршілес аймақтарында, Италияда (оңтүстік облыстар мен Сицилия аралында – 15-16 ғасырлардағы отырықшы халықтың ұрпақтары). Албандардың аз бөлігі Түркия, Болгария, Румыния, Украина (Одесса және Запорожье облыстары), АҚШ-та қоныстанған. Халық саны: Сербияда (Косово және Метохия автономиялық провинциясының негізгі халқы 1,6 миллион адам; Сербияның қалған бөлігінде - 6,3 мың адам, 2011, халық санағы), Италияның оңтүстігінде (806 мың адам) , Грекияда (581 мың адам), Солтүстік Македонияда (509,1 мың адам – 2002 жылғы халық санағы), Түркияда (500 мың адам), Черногорияда (30,4 мың адам, 2011 жылғы халық санағы), Болгария, Румыния, Украинада (3 мың адам), АҚШта (102,2 мың адам – 2000, санақ), Канадада (22,4 мың адам – 2006 санағы) тұрады.[9]
Албандардың ата-тектері — Балқан түбегінің ежелгі тұрғындары. Кейбір ғалымдардың айтуынша албандардың этникалық тобын иллирийлер, фракийлар құрайды. Албандар мәдениетіне, тіліне римдіктер билігі (б.з.б. 2-4 ғ.), славяндар (6-7 ғ.) отаршылдығы, Византия ықпалы көп із қалдырған. 11 ғасырда басталған тайпалардың араласуынан жергілікті топтар арасында қауымдастықтар құрылды. “Арбер” энтонимі Албанияның барлық тұрғындарына кеңінен тарай бастады.
.jpg)
Осман империясының үстемдігі (15 ғасырдың соңы — 1912 ж.) албандардың қарқынды эмиграциясын (Осман империясының әртүрлі аймақтарына, Италияға, Ресейге және т.б.) тудырды. Албан өлкелері арасындағы экономикалық байланыстар үзіліп, тұрмыстағы және шаруашылықтағы қарабайыр дәстүрлер сақталып, диалектілік айырмашылықтар тереңдей түсті. 17-18 ғасырларда христиан халқын қатаң кемсітудің салдарынан албандардың басым бөлігі ислам дінін қабылдады. Салыстырмалы тәуелсіздік пен рулық қатынастар элементтерін сақтаған таулы аймақтарда халық православие (оңтүстікте) және католицизмді (солтүстікте) ұстануды жалғастырды. «Арбер» этнонимі бірте-бірте жаңасымен ауыстырылды — «щиптар» (немесе «щиптар», «штиптар»). Италиядағы эмигранттардың ұрпақтары ортағасырлық «Арбреши» этнонимінің нұсқасын сақтап қалды.
18 ғасырдың 2 жартысы мен 19 ғасырдың басында албандардың екі негізгі тобы құрылды: тоскілер (оңтүстікте Тоскария облысы) және гегилер (солтүстігінде Гегерия облысы). 19 ғасырдың ортасынан бастап этникалық консолидация процестері күшейіп, албандардың ұлттық өзіндік санасы өсті. 19 ғасырдың аяғында қазіргі әдеби тіл пайда болды (тоскан диалектісі негізінде).[10]
1912 ж. Албания тәуелсіздік алды. 1939 — 44 ж. Италия, Германия басып алушыларына қарсы демократиялық төңкерістің жеңуінен кейін ұлт болып бірікті.[11]
Жазық аймақтарда дәстүрлі шаруашылығы – егіншілік (бидай, күріш, темекі, зәйтүн, оңтүстік-батысында цитрус жемістері), таулы аймақтарда мал шаруашылығы (қой, ешкі). Уақыт өте келе мал шаруашылығы және егіншілік (жүгері басым) экономикасы дамыды. 1950–90 жылдары аграрлық-индустриалды экономика дамыды, жеңіл өнеркәсіп, тау-кен, мұнай өндіру, ағаш өңдеу. Жұмысшы поселкелері мен тұрмыстық мәдениеттің қалалық (басым) және ауылдық түрлері пайда болды. Албандардың 1/3 бөлігі қалаларда тұрады. Қолөнерден - күміс зерлі әшекейлер, жүннен тоқылған түрлі бұйымдар, әсіресе, түксіз кілемдер, ұсақ оюлармен безендірілген ағаш заттар албан шеберлерінің озық үлгісі.[12]
Албан тайпалары Албания мен Балқанның оңтүстік-батысында ортақ мәдениетпен, көбінесе бір атадан қалған ортақ патрилинейлік туыстық байланыстармен және ортақ әлеуметтік байланыстармен сипатталатын қоғамдық ұйымның тарихи үлгісін құрайды. Фис - туыстық қатынастарға негізделген албан ұйымының орталығы болды. Ежелгі иллириялық қоғамдық құрылымдардан мұра болып қалған албан тайпалық қоғамы ерте орта ғасырларда албандардың қоғамдық ұйымының басым нысаны ретінде пайда болды. Албан тайпалық құрылымына тән элементтердің бірі, албандардың ауызша әдет-ғұрып заңдарының жиынтығы - канунға тәуелділігі. Канун төрт бөлікке - намыс, қонақжайлылық, дұрыс мінез-құлық және туыстарына деген адалдыққа негізделген.
Албанияның ауылдары мен ескі аудандарының тұрғындары құрылыстың әртүрлі түрлермен ұсынылған. Олар құрылыс материалына, құрылысына, орналасуына, сыртқы және ішкі безендіруіне байланысты ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер елдің жекелеген аймақтарының табиғи жағдайларының айырмашылығымен, әлеуметтік-экономикалық өмірдің даму деңгейімен, халықтың әр түрлі шаруашылық-тұрмыстық жағдайымен түсіндіріледі.
Үй салу үшін табиғи материалдар пайдаланылады. Таулы аймақтарда әктас жыныстар жиі кездеседі. Албанияда тас құрылыс басым. Солтүстік Албанияның кейбір аудандарында ағаш құрылыс кең тарағандықтан ағаш құрылыстар болды, қазір ағаштан жасалған ғимараттар анда-санда ғана кездеседі. Құрылыс тасы немесе орман жоқ жерде құрылысқа қамыс пен саз пайдаланылады.
Албандардың таудағы дәстүрлі тұрғын үйлері жерорта теңізі типіндегі екі қабатты тас үйлер (төменгі жағында - қора, жоғарғы жағында - тұрғын үйлер). Аңғарларда тастан, ағаштан немесе тақтайдан жасалған шағын үйшіктер бар. Қалаларда – жабық аулаларда (мұсылмандық дәстүр бойынша) орналасқан екі қабатты үйлерде тұрады. Бұрынғы Солтүстік Албанияға тас үйлер (кула) тән болған. Қазіргі ауылда лоджиялы, кірпіштен, тақтайшамен немесе шифермен жабылған екі қабатты үйлер басым.
Албан шаруаларының иеліктері жазық және таулы аймақтарда. Таулы аймақтарда елдің солтүстігінде де, оңтүстігінде де, тұрғын үйлерден басқа, қора мен азық-түлік қоймасы бар. Таудағы үйлер әдетте бір-бірінен алшақ орналасады. Үйдің алдындағы шағын алаң аула бар. Ол әдетте қоршаумен немесе тас үйіндімен қоршалады. Үйдің алдында конустық төбесі бар жүгері қоймасы немесе төбесі тақтаймен жабылған, төртбұрышты ғимарат котец (kotec) бар. Аулада сүт өнімдерін сақтауға арналған төрт аяқты ағаш жәшік чераник (qeranik) орналасқан.[13]
Албан ұлттық киімдері өзінің ерекше стилімен және осы елдің бай тарихи мұрасын көрсететін бөлшектерімен ерекшеленеді. Халық костюмі 1950 жылдарға дейін Албанияда күнделікті өмірде кеңінен таралған. Кейін, әсіресе, жастар арасында батыстық үлгідегі киімдерге ауыстырылды. Қазірдің өзінде кейбір қарттар күнделікті тұрмыста дәстүрлі киім киюді жалғастыруда. Бұл киімдерді әртүрлі фольклорлық топтар, қарапайым албандар арнайы мерекелерде киеді.
Дәстүрлі ерлер киімі оңтүстігінде ұзын жеңді ақ жейде, пустанелла, солтүстікте ақ тар ұзын шалбар киген. Бұл шалбармен бірге ер адамдар көйлек, жейде және жеңсіз көкірекше киген. Бас киімдерден ер адамдар түрік фескісін, сондай-ақ жолақты тақия киген.
Албанияның таулы бөлігінде әйелдер жиегі кестеленген ұзын зығыр көйлек киген. Көйлек сыртынан күміспен зерленген алжапқыш, орамал тартқан. Аяқ киімдері өңделмеген теріден жасалған. Албандық тау әйелдерінің қысқа күртелері алтын баулармен, аппликациялармен және шашақтармен безендірілген. Шкодер аймағында әйелдер мөлдір көйлектерін иықтарына қызыл лентамен байлап, кеудешелерін күміс тиындармен әшекейлеген. Албанияның солтүстігіндегі Мирдита аймағында жасына байланысты белдіктерін жас қыздар - қызыл, үлкен әйелдер - қара түспен безендірген. Зерчани аймағында әйелдер баумен байланған жеңсіз көйлек киген. Қала тұрғындары мақтадан немесе жібектен тігілген шаровар киген. Әйелдердің, сондай-ақ ерлердің сыртқы киімдері ұзын, қаусырмалы кафтан джубба болды. Ол қалың жүн матадан тігілген және гауһар тәрізді өрнектермен кестеленген. Бас киімдерден орамалдар кең таралған, олар аймаққа байланысты әр түрлі болды. Киім-кешектері ұлттық үлгіде сәндеу әшекейлері, ағаштан, күмістен оюлап жасалатын бұйымдар ежелден сақталған әдістермен өңделеді.[14]
Албан асханасының тағамдарын үш негізгі аймаққа бөлуге болады. Солтүстік өңірдің асханасы ет, балық және көкөністер құрайды. Жергілікті тұрғындар картоп, сәбіз, жүгері, бұршақ, қырыққабат, сондай-ақ шие, грек жаңғағы және бадам сияқты аймақта жиі өсірілетін өнімнің көптеген түрлерін пайдаланады. Сарымсақ пен пияз да жергілікті тағамдардың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады және барлық дерлік тағамға қосылады.
Орталық аймақтың тағамдары үш бөліктен тұрады: ауылдық, таулы және жағалаулық. Орталық аймақ ең жазық және өсімдіктер мен биоәртүрлілікке, сондай-ақ аспаздық тағамдарға бай. Ол теңізге жақын болғандықтан балыққа бай Жерорта теңізінің ерекшеліктеріне ие. Мұндағы тағамдарға бірнеше деликатес ет және барлық десерттері кіреді.
Оңтүстікте асхана екі құрамдас бөліктен тұрады: ауыл тағамдары оның ішінде сүт өнімдері, цитрус жемістері мен зәйтүн майы және теңіз өнімдерін қамтитын жағалау тағамдары. Сарымсақтан басқа, пияз елде ең көп қолданылатын ингредиент. Албания жан басына шаққандағы пиязды тұтыну бойынша әлемде төртінші орында.[15]
Албандар (әсіресе елдің солтүстігіндегі гегтер) бай фольклорды – батырлар туралы эпикалық жырларды, тарихи жырларды сақтаған.
Албан халқының музыка өнері әр түрлі аймақтың (солтүстік, оңтүстік, орталық облыстардың) музыкалық стилімен ерекшеленеді. Көрші елдер мәдениетінің әсеріне қарамастан албан музыкасы өзіндік ерекшелігін сақтаған. Олардың халықтық музыкасында үш дауыстылық басым келеді. Ал лирикалық әндері әуенді, ырғақты болып келеді. Ән, би, эпостық жырлар мол сақталған.
Албан халық әндерін - солтүстіктің эпикалық батырлық жырлары және басқа жырлар, жұмсақ және әуезді, бесік жыры, ғашықтық жырлар, той жырлары, еңбек жырлары деп бөлуге болады. Оңтүстік Албанияның музыкасы жұмсақ, лирикалық және полифониялық. Оңтүстік Албания жерлеуге арналған жоқтау рәсімдерін орындаумен де танымал.
Ұлттық музыкалық құралдары ішекті аспаптар - чифтели, ляхута, үрмелі аспаптар - гайда, зумара, фюэлы, ұрмалы аспап - даулэ. [16]
Көп жылдар бойы албандар коммунистік ел болды, сондықтан жалпы албандар менталитеті жағынан кеңес халқына ұқсас. Албандар мұсылмандар болғанымен халық арасында дін өте нашар тараған. Кеңес үкіметі жылдарында дін белсенді түрде басып-жаншылды. Сондықтан бұл жерде шариғат нормаларын ешкім сақтамайды деуге болады, дегенмен, мұсылмандық менталитет албандардың бойына өте терең сіңіп кеткен, әр нәрседен көруге болады.
Күндіз Албания қалаларының көшелерінде дәмханаларда отырып, кофе ішіп, әңгіме-дүкен құрып, газет оқып отырған және т.б. әр түрлі жастағы адамдарды көруге болады, әсіресе зейнеткерлер арасында.[17]
Жалпы, елдегі жұмыс орындары дәстүрлі түрде нашар. Азаматтардың көпшілігі Еуропа елдеріне барып, сол жерде жұмыс істейді. Қазір албандардың 70 пайызы шетелде тұрып, еліне ақша жібереді. Албандар арасында ұлтаралық немесе дінаралық алауыздық жоқ, мұсылмандар христиандарға, соның ішінде Ресейден келгендерге үйленуде. Албанияға бизнеспен айналысуға келгендер жергілікті тұрғындар арасында көп көмек таба алады.[18]
Албандар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы албан диаспорасы санының динамикасы:
Албан тектес 16 танымал адам, тиісінше:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
