Хейдар Әлирзаұлы Әлиев

Хейдар Әлирзаұлы Әлиев (әз. Heydər Əlirza oğlu Əliyev, 10 мамырда 1923 жылы КСРО Әзірбайжан КСР, Нахшыван, - 12 желтоқсанда 2003 жылы, АҚШ Огайо. Кливленд,) — Әзірбайжанның тұңғыш президенті, мемлекет қайраткері. Әзірбайжан мемлекеттік университетінің тарих факультетін бітірген. 1941 — 44 жылдары Нахшыван ӘКСР-ының Ішкі Істер Халкомында, 1950 — 67 ж. Әзірбайжан КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Мемлекетінің қауіпсіздігі министрлігінде — Мемлекет қауіпсіздігі комитетінде жұмыс істеді. 1967 — 69 жылдары республика Мемлекет қауіпсіздігі комитетінің төрағасы болды. Генерал-майор. 1969 — 82 жылдары Әзірбайжан Компартиясы ОК-нің 1-хатшысы, 1982 — 87 жылдары КСРО Министрлер Кеңесі төрағасының 1-орынбасары, КОКП Саяси бюросының мүшесі, 1987 — 88 жылдары КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы мемлекетінің кеңесшісі қызметтерін атқарды. 1991 жылы Нахичевань Автономиялық Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы болып сайланды, бір мезгілде Әзірбайжан Жоғары Кеңесі Төрағасының орынбасары болды. 1991 жылы 19 шілдеде Әлиев өз еркімен компартия қатарынан шықты. 1992 жылдың қарашасынан бері “Жаңа Әзірбайжан” партиясын басқарады. 1993 жылы 3-і күні Әлиев Әзірбайжан Республикасының Президенті болып сайланды. ОлТаулы Қарабах оқиғасымен байланысты Әзірбайжан-армян қақтығыстарының бәсеңсіп, бір қалыпқа түсуіне көп еңбек сіңірді. Сыртқы және ішкі саясатта бейбітшілік, бітімгершілікті сақтауға, Әзірбайжан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігін қорғауға, экономикалық байланыстар саласында өзара тиімді уағдаластықтарға қол жеткізуге баса көңіл бөледі. Қазақстан Республикасы мен Әзірбайжан Республикасы арасындағы достық пен ынтымақтастықты, түркі тілдес елдер арасындағы бірлікті нығайтуға елеулі үлес қосты. Ол екі мәрте Социалистік Еңбек Ері атағын алған, КСРО Жоғары Кеңесінің депутаты болып сайланған.^[4]

Хейдар Әлиев әз. Heydər Əliyev
Хейдар Әлиев 1993 жыл.
Лауазымы
Ту 3-ші Әзірбайжан президенті Ту
10 қазан 1993 жыл — 31 қазан 2003 жыл (м.а. 24 маусым б/1 қыркүйек 1993 жылы)[1]
Премьер-Министр	Сурəт Гусейнов Фуад Гулиев Артур Расизадə Ильхам Әлиев
Ізашары	Əбульфəз Эльчибəй
Ізбасары	Ильхам Әлиев
Ту Әзірбайжан Милли Меджлисінің төрағасы Ту
15 маусым 1991 жыл[2] — 5 қараша 1993 жыл[3]
Ізашары	Иса Қамбар
Ізбасары	Рəсул Гулиев
Ту Нахичеван Автономиялық Республикасының Әли Меджлисінің Төрағасы Ту
5 қыркүйек 1991 жыл — 23 маусым 1993 жыл
Ізбасары	Васиф Талыбов
Ту КСРО Министрлер Кеңесінің Төрағасының бірінші орынбасары Ту
24 қараша 1982 жыл — 23 қазан 1987 жыл
Премьер-Министр	Николай Тихонов Николай Рыжков
Ту Кеңес Одағының Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің саяси бюросының мүшесі Ту
22 қараша 1982 жыл — 21 қазан 1987 жыл
Ту Азербайжанның Коммунистік партиясының Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасындағы бірінші хатшысы Ту
14 шілде 1969 жыл — 3 желтоқсан 1982 жыл
Ізашары	Вəли Ахундов
Ізбасары	Кямран Бағыров
Ту Әзірбайжан КСР-нің КГБ төрағасы Ту
21 маусым 1967 жыл — 14 шілде 1969 жыл
Ізашары	Семён Цвигун
Ізбасары	Виталий Красильников
Өмірбаяны
Партиясы	1) КОКП (1945—1991) 2) «Жаңа Әзірбайжан» (1992 бастап
Білімі	Әзірбайжан мемлекеттік мұнай академиясы Баку мемлекеттік университеті
Мамандығы	Сәулетші Тарихшы
Дүниеге келуі	10 мамыр 1923 (1923-05-10) КСРО Әзірбайжан КСР, Нахшыван,
Қайтыс болуы	12 желтоқсан 2003 (2003-12-12) (80 жас) АҚШ Огайо. Кливленд,
Әкесі	Әлирза Кербалаи Джафарұлы Әлиев
Анасы	Иззəт Джафароғлықызы Әлиева
Жұбайы	Зəрифə Әлиева
Балалары	Ұлы:Ильхам Қыздары:Севиль
Қолтаңбасы
Марапаттары
Хейдар Әлиев Ортаққорда
өңдеу

 Басқа мағыналар үшін Әлиев деген бетті қараңыз.

Өмірбаяны

Ерте жылдар

Хейдар Әлиев 10 мамыр 1923 жылы Нахшыван қаласында дүниеге келді, үйде, Пушкин ағыны ретінде белгілі орналасқан Әлиев теміржолшы отбасында дүниеге келген Олар отбасындағы сегіз баланың төрттен бірі болды. Әлиевтің отбасы Әзірбайжан Джомартли кенті Зангезур уезі (Кейінірек Сисан аймағы, қазір Арменияның Сюникск ауданының Танаат ауылы), бірақ Гейдар туған кезіне дейін ол Нахичеванға. Әжемнің әкесі Урд ауылынан болатын (қазір Армениядағы Воротан кенті). Оның ата-бабаларының арасында керфаланың құрметті атағына ие болғандар, негізінен Шиит Мұсылмандары берген, Кербала қажылыққа жасады. Гейдар Алиев сұхбатында былай деді: «Мен тамырларым бойынша мұсылман дініне жатамын. Мен ұлты бойынша әзірбайжанмын, мен оны мақтан тұтамын» Отбасында төрт бауыры бар: Хасан, Гусейн, Агиль және Жалал; сондай-ақ, үш сіңілім - Сура, Шафига және Рафига.

Әлиевтің отбасы. Хейдар екінші сол жақтан, 1930 жыл.

1939 жылы Нахичеван педагогикалық колледжін бітіргеннен кейін, Хейдар Әлиев Әзірбайжан Индустриалдық Институтының Баку сәулет факультетіне түсті. Соғыс өршуі оның білімін аяқтауға мүмкіндік бермеді. 1941 жылдан бастап Гейдар Алиев Нахичеван Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының НКВД және Нахшыван Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының Халық Комиссары Кеңесінің бөлім бастығы, ал 1944 жылдан бастап мемлекеттік қауіпсіздік жүйесінде қызмет етті. 1945 жылы СССР-дің МГБ бас офисінің қайта даярлау мектебінің біліктілігін арттыру мектебін бітірді сол жылы КОКП-қа қосылды(b). 1948 жылдан бастап - Әзірбайжанның Мемлекеттік қауіпсіздік министрлігінің 5-ші басқармасының бастығы. 1949-1950 жылдар аралығында Ленинградтағы КСРО МГҚ жетекші жедел қызметкерлері үшін қайта даярлау мектебінде оқыды.

Гейдар Алиевтің Шахтуз қаласында мектептік куәліктің көшірмесі.

КСРО КГБ төрағасының көмекшісі Игорь Синициннің айтуынша, Әлиев Ирандағы, Түркиядағы КГБ-да жұмыс істеген, Пәкістан және Ауғанстан. Сыртқы барлауда ол осы елдердің бірінде резидент ретінде қызмет етті. 1956 жылы ол КГБ Баку бөлімінің бастығының орынбасары болып тағайындалды. Осы уақытта, оның басшылығымен және тікелей қатысуымен, жедел іс-шаралар жүргізілуде «Дуэль», «Алагёз», «Натуралист» және басқалар. 1957 жылы тарих факультетін бітірген Әзірбайжан мемлекеттік университеті. С.М Киров ат. 1960 жылы Әлиев Әзірбайжан КСР-нің СҚ-дағы КГБ-ның Қарулы-барлау бөлімінің меңгерушісі болды, ал 1964 жылы - Әзірбайжан КСР Министрлер Кеңесі жанындағы КГБ төрағасының орынбасары, содан кейін С.К. Цвигун болды. КСРО КГБ төрағасының бірінші орынбасары, Армия генералы Филип Бобков еске түсірді, бұл Әлиев Цвигунға, Әзірбайжан Орталық Комитетінің бірінші хатшысының лауазымына келгеніне қарамастан, Әлиев жемқорлықпен күреске кірісті. Әлиевтің мәлімдемесі, бірінші хатшы лауазымында ол «режимге қарсы соғысқан», Бобков өзін-өзі лакировка деп сипаттаған, 1966 жылы Ф.Э. Дзержинский атындағы КГБ Жоғары мектебінің аға кадрларының қайта даярлау курстарын бітірді. 1966 жылдан бастап Әзірбайжан Коммунистік партиясының Орталық Комитетінің мүшелігіне үміткер.

Кеңес Әзірбайжан басшысы

Хейдар Әлиев жастық шағында

МҚК полковнигі Хейдар Әлиев

1969 жылы Әзірбайжанда, Вели Ахундовтың кезінде, іс жүзінде барлық лауазымдар мен атақтар ашық сатылған жағдай болды - академиктер, аудандық комитеттердің хатшылары, министрлер. Номенклатура кландары Әзірбайжан билігі мен экономика жүйесін жекешелендіріп, ол Мәскеуді Ахундовты алып тастап, Әзербайжан басшысын жіберді «Күшті тұлға» бұрынғы Әзірбайжан КГБ басшысы, Хейдар Әлиевтің^[5][6]. Хейдар Әлиев сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте бірқатар жетістіктерге жетті, өте көп адамдар түрмеде мерзімге сотталды; 1975 жылы колхоздардың бес жетекшісі мен зауыт директорлары сыбайлас жемқорлық үшін көп мөлшерде өлім жазасына кесілді^[7]. Оның келісімімен КГБ мен Әзірбайжан ІІМ Республика Сауда министрлігінің мемлекеттік сауда инспекциясымен 24 адамнан толық көлемде тұтқындалды. Республика басшылығының алғашқы бес жылында министрлердің үштен екісі, Орталық Комитет Бюросының 10 мүшесінің 8-і, аудандық комитеттердің 45 хатшысының 37-і. КСРО КГБ Төрағасының бірінші орынбасары Ф.Бобковтың айтуынша, лауазымға кіргеннен кейін үш жыл өткен соң, «сіз көп нәрсе істей алдыңыз ба», Әлиев жауап берді: «Мен бір ғана нәрсеге кепілдік бере аламын» - пара пара алмайды Әзірбайжан Орталық комитетіне». Кейіннен, алайда, сыбайлас жемқорлық әкімшілік және командалық жүйеде әртүрлі позициялар Отандастар мен Нахичеванның тұрғындарын басып алған кезде үлкен пропорцияға жетті. Әзірбайжанға сәйкес айтарлықтай тазалаудан кейін «Мәндер жүйесі», Әлиев барлық туыстарына өз туыстарын және Нахчыванның мекен-жайларын отырғызды. Ахундовская «Жекешелендіру» Әзірбайжан бір топтың топтық топтарының жалпы үстемдігімен алмастырылды. Жазушы Шыңғыс Абдуллаев «Аян уақыты» мақаласында Әлиевтің дамуы жағдайын сипаттайды:

Зардут Әлизаде, 1980-1990 жылдардағы Әзірбайжан ұлттық-демократиялық қозғалысының белсенді қатысушысы, Әлиевтің Әзербайжанға берген жауабы:

1988 жылға дейін әзербайжандар КСРО-ға адал болды,«Социалистік жүйе, Ресей. Бұл ыдырау болғанымен, сыбайлас жемқорлық толықтай институционализацияланған, көлеңкелі экономика мемлекеттік аппаратпен жүктеліп, бірақ тұрғындар осы шарттарға бейімделген табиғи пластиктің арқасында және наразылық пен диссиденттерге қарсы органикалық бөтен ... Соңғы жиырма жылда билеуші партия-экономикалық бюрократияның қалыптасуы Әлиевтің Хейдар Әлиевичтің бақылауында болды, партияның беделді «шебері» толығымен толы — КСРО бұл бұрышында. Партиялық комитеттер хатшылары мен аудандық атқарушы комитеттердің төрағалары, министрлер, депутаттар. министрлер, командирлердің бастықтары және төменде, әдетте, пара үшін сатылды ... Парадан басқа, рөл ойнады және непотизм және аймақтық сияқты фактор. Республиканың тікелей басшылығының он үш жылында Хейдар Әлиев көптеген туыстарын және жерлестерін ең маңызды лауазымдарға — мемлекеттік басқарудағыдай, экономика, мәдениет және білім салалары. Идеологиялық фактор рөл ойнады, немесе, керісінше, ресми коммунистік идеологияның факторы емес, бірақ нақты идеология факторы — Г.Алиевке адалдық идеологиясы және қолданыстағы тәртіппен келісу. Осылайша, партиялық-экономикалық элитаның негізгі жақтаушысы қалыптасты.

80-жылдардың басында Гейдар Алиев республиканың заң мектебін жауып тастады, Сыбайлас жемқорлыққа негізделген элитаның өсуін тоқтату^[8]. Во время своего управления советским Азербайджаном он не выполнял обязательство по модернизации социальных структур, но его усилия привели к значительному экономическому росту в Азербайджанской ССР^[9]. Әзербайжан Кеңес Әкімшілігінде Әзірбайжанның әлеуметтік құрылымдарын жаңғырту бойынша міндеттемелерін орындамады, бірақ оның күш-жігері Әзірбайжан ССР-нің маңызды экономикалық өсуіне әкелді^[9]. Евгений Примаков, Әлиевтің Кеңес Әзірбайжанның басшылығындағы қызметін бағалады: «Оның басшылығымен Әзірбайжан ең кеңестік республикалардың бірі болды. Жылдам дамыған экономика, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы. Әзірбайжан киносы өте танымал болды» Эксклюзивті сұхбаттың бірінде Хейдар Әлиев еске түсірді:

Бұл жүйенің артықшылығы бар еді. Оның мүмкіндіктерін пайдалана отырып, Мен Әзірбайжанның дамуын іздедім. Мысалы, 1970-1980 жылдар аралығында жүзім өнімін он есе көтердім, жылына 200 мың тоннадан 2 миллион тоннаға дейін. Осыған байланысты Әзірбайжан, әрине, байытылған. Өкінішке орай, 1988-1989 жылдардан кейінгі өтпелі кезеңде біз жасаған нәрселердің көбісі жойылды. Алғашқы соққы Горбачев алкоголизмге қарсы науқанды бастады және плантацияларды қысқарта бастады. Содан кейін, тәуелсіз мемлекет бола отырып, біз Кеңес Одағындағы экономикалық интеграциядан айырылдық.

Бұл мүмкін болатын «алдаушылық» жомарт сыйлықтар мен Леонид Брежневтің Әзірбайжан КСР-ге жасаған үш сапары кезінде бай қабылдаулары^[10]. Мұндай жағдайда Әлиев оны ортасында бір үлкен таспен алмас сақинасымен таныстырды, - Брежнев, - 15 кішкентайлармен қоршалған, құрылтайшы кеңестік республикалардың символы, құны 226 000 рубль болды^[11]. В период с 1974 по 1979 годы являлся заместителем председателя Совета Союза Верховного совета СССР. 1976 жылғы 5 наурыздан бастап 1982 жылғы 22 қарашаға дейін КОКП ОК-нің Саяси бюросының мүшелігіне үміткер.

Мәскеудегі іс-шаралар

Хейдар Әлиевтің Социалистік Еңбек Ері екі реті

Юрий Андроповтың келуімен, 1982 жылдың 24 қарашасында Хейдар Әлиев КСРО Министрлер Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары болып тағайындалды. Әлиев өзі бұл газетке берген сұхбатында айтты «Новые Известия»: «Біз жақын, тіпті достық қарым-қатынастарымыз болған еді, бірақ мен: Юрий Владимирович, Бакуде тұруға рұқсат етіңіз дедім. Андропов талап етті, мен КСРО Министрлер Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары болдым». Өзінің жаңа лауазымында инженерлік, жеңіл өнеркәсіп және көлік; оның міндеті мәдени-ағартушылық салалар болды. 1982 жылғы 22 қарашадан 1987 жылғы 21 қазанға дейін КОКП ОК-нің Саяси бюросының мүшесі. 1983 жылдың маусым айында Әлиев мемлекеттік комиссияны басқарып, кеме апатының зардаптарын жою жөніндегі жұмысты ұйымдастырды «Александр Суворов», ол Сімбір маңындағы Еділ өзенінің бойындағы көпірдің сегізінші кеме емес кемелеріне құлады. соның нәтижесінде әртүрлі бағалаулар бойынша 176-дан 600-ге дейін адам қаза тапты, 1984 жылдан бастап Әлиев Совет мектебін реформалау жөніндегі комиссияны басқарды, Кейінірек, 1986 жылғы 31 тамызда ол кеме апатының тергеуіне арналған үкімет комиссиясын басқарды. «Адмирал Нахимов», Новороссийск кентінде құйын көтергішпен соқтығысып, батып кетті «Питер Василов», олардың құрбандары 423 адам болды. Сол жылдың қазан айында КСРО Министрлер Кеңесі Бюросының төрағасы болды әлеуметтік даму.

Әлиев сондай-ақ Байқал-Амур магистралі (БАМ) құрылысы мен дамуы бойынша Министрлер Кеңесінің комиссиясын басқарды. 1987 жылдан бастап 1988 жылға дейін - КСРО Министрлер Кеңесінің мемлекеттік кеңесшісі. Әзірбайжан ССР-нің 8-11 шақырылымдарында (1970-1989 жж.) Кеңес Одағы Кеңесінің депутаты^{[12][13][14][15]}..

Отставка және отставкаға оралу

Саяси бюроның 1985 жылғы 11 наурыздағы отырысында Әлиев Михаил Горбачевті қолдауымен жаңа бас хатшыны сайлау туралы мәселені талқылады. Алайда, Горбачев билікке келгенде, Хейдар Әлиев масқараға кетті. Ассистент Горбачев А.С. Черняева 1987 ж. 9 қазандағы күнделіктерінде: Содан кейін ол Әлиевтің ісін есіне алды. Біз оны қазып жатырмыз, дейді ол, және Рашидовқа қарағанда бәрі таза.

Кейінірек Әлиев Кремльдегі аурухананың дәрігерлері оған ұзақ өмір сүрмейтінін айтты:

Үш ай бойы төсекте тұрдым, алайда бір жарым айдан кейін оңалту болды. Мұның бәрі Кеңеспен аяқталды, олар денсаулық сақтау себептері бойынша министрлер кеңесінде жұмыс істей алмайтынымды дәлелдеуге тырысты. Мен сұрадым: «Сіз неге қол жеткізуге тырысып жатырсыз?» Бірақ мен Горбачевтің нұсқауымен: Әлиевтің ерікті түрде отставкаға кету туралы кез келген бағаға қатысты өтінішін алуды айтар едім. Сондықтан мені көндіріп, қорқытып жіберді. Олар тіпті бес жылдан бері тұрамын деп айтқан соң, көп емес.

1988 жылдан 1990 жылға дейін Әлиев кәсіподақтың жеке зейнеткері болды. 1990 жылғы 20 қаңтардағы совет әскерлері Бакуге келген қайғылы оқиғаларға байланысты Гейдар Алиев Әзірбайжан КСР-нің Мәскеудегі (қазіргі Әзірбайжан елшілігі) тұрақты өкілдігінде баспасөз мәслихатын өткізді, онда ол Бакудегі әскерлерді енгізуді айыптады Горбачевты Конституцияны бұзған деп айыптады. Біраз уақыттан кейін, 4 ақпанда, «Правда» газетінде медицина ғылымдарының докторы В. Ефендиевтің «Әлиевичина немесе тәтті уақытта жалаңаш» деген мақаласы жарық көрді. 9 ақпанда Гейдар The Washington Post газетіне сұхбат берді, онда ол Горбачевке қарсы айыптауларын растады және Эфендиевтің телеграммасын оқып берді. Ол бұл мақаланың «фантастика және жалған сөздер болатын, оған ешқашан қол қойған жоқпын». Осы шарттарда Әлиев өз Отанына оралуды шешеді.

1990 жылдың шілдесінде Әзірбайжанға оралған Хейдар Әлиев алғаш Бакуде қалды, бірақ жергілікті билік Әзербайжан астанасынан кетуін талап етті, сосын Нахичеваға барды. Сол жылдың күзінде Әзербайжан ССР-нің депутаты болып Нахшыванан сайланды. 1991 жылдың шілдесінде ол Совет Одағының Коммунистік партиясының қатарынан шыққан (басқа дереккөздер бойынша, Әлиев Таулы Карабахта өткір қақтығыс жағдайына байланысты КСРО басшылығының саясатына наразылық білдірді).

Нахшываннның басында

Хейдар Әлиевтің Нахшыван Автономиялық Республикасының 75 жылдығына арналған почта маркасында

1991 жылдың 3 қыркүйегінде Хейдар Әлиев Нахшыван ӘССР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы болып сайланды. Оның айтуынша, оның сайлануымен құттықтаған жалғыз лауазымды тұлға Армян Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Левон Тер-Петросян болды. Қыркүйектің 8-інде ел президенттік сайлау өткізді, онда жалғыз кандидат Айаз Муталибов жеңіске жетті. Нахшыван Автономиялы Жоғарғы Кеңесі сайлауды бойкот жариялады. 10 қыркүйекте «Время» бағдарламасында Мұталибов Мәжілісті өмірге әкелуге» уәде берді. Әлиев Бакудегі қарулы шабуыл болған жағдайда, Нахшыванның 330 мың тұрғыны меджлисті қорғауға дайын, себебі төңкерілген күндерде орыстар Ақ үйді қорғады» деп жауап берді^[16].

1992 жылдың 24 наурызында Хейдар Әлиев пен Түркия Премьер-Министрі Сүлеймен Демирел Түркия мен Нахшыван арасында әуе кеңістігін ашуды қарастырған экономика, көлік және байланыс саласында ынтымақтастықты нығайту туралы хаттамаға қол қойды, сондай-ақ Нахчыванға 100 млн. Үйге оралғаннан кейін Әзірбайжан Жоғары Кеңесінің кезектен тыс сессиясы Әзербайжан Конституциясының 112-бабының тұжырымдамасын мақұлдады^[17], оған сәйкес Нахичеван Жоғарғы Меджлисінің төрағасы Әзірбайжан Қарулы Күштері төрағасының орынбасары ретінде қалпына келтірілді, нәтижесінде Әлиев Әзірбайжан Жоғары Кеңесі төрағасының орынбасары қызметін атқарған.

Автономия жетекшісі көршілес Иран мен жақсы қарым-қатынас орнатып, Нахшыванға қаржылық көмек көрсетті. Тамыз айында Хейдар Әлиев Иранға барып^[18], «Нахшыван автономиялық республикасы мен Иран Ислам Республикасы арасындағы түрлі салалардағы ынтымақтастық туралы» Хаттамаға қол қойды. Тегеранға жасаған сапарларының бірінде Алиевтің айтуынша, «Шайтан ешқандай Шайтанмен қарым-қатынасымызға зиян келтіре алмайды».

Мамыр айында Нахшыванда армян әскерлері (армян тарапының айтуынша, олар тұрақты емес әскерлер болған) армян-әзірбайжандық қақтығыстардың сахнасына айналды. Бұл өңірдегі ең ауыр шайқас 18 мамырда болған. Хабарланғандай, армян әскерлері Задар мен артиллерияны пайдаланып, Садарак қаласының айналасындағы төбені басып алды. 23 мамырда Әлиев біржақты атысты тоқтату туралы жариялады^[19]. Нахичеван аймағында армян-әзірбайжандық шекарада шиеленісті азайту үшін Әлиев күн сайын ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесші Ашот Манучарянмен телефон байланысын сақтап қалды, ол кейде оны Нахичевандан Баку арқылы Армения арқылы ұшуға арналған әуе дәлізін қамтамасыз етті.

Нахшывандағы шайқас Әзірбайжандағы төңкеріспен тұспа-тұс келді, нәтижесінде Президент Мұталибов құлатылып, Елулепи бастаған халықтық фронт билікке келді. Муталибов сияқты, Эльчибей Нахшыван анклавыны бағындыра алмайды. Қазан айында Әзірбайжан Ішкі істер министрі Ескендір Хамидов автономиялық республиканың Ішкі істер министріне Сиявуш Мұстафаевты тағайындауға тырысты, бірақ Нахичевань парламенті оны ІІМ басшысы етіп бекітуден бас тартты. 24 қазанда Нахшыван Ішкі істер министрі С.Мұстафаевтың қызметтік міндеттерін орындау үшін жағдайын қамтамасыз ету үшін Әзірбайжан Халықтық майданының екі жүз жақтастары Ішкі істер министрлігі мен Нахичеван телеарнасының ғимараттарын жеті сағат бойы басып алды. Хейдар Әлиевтің ультиматумды ұсынғаннан кейін, Халық майданының жақтастары Ішкі істер министрлігінің ғимаратын тастап кетіп, келесі күні Халық майданының жақтастарының «төңкеріс әрекеті»^[20] деп аталатын сөздерін шақырып алды. «Свобода» газеті НАТО-ның басшысы дін қызметкерлерінің фанатикалық бөлімін оның митингілеріне шақырғанын және газет 26-27 қазанда Нахичевандағы митингтерде Ираннан келген молдалардың сөйлегенін айтты. Алайда, Әлиевтің өзі мұндай фактілерді жоққа шығарды. Ескендір Хамидов Бакудегі студенттермен кездесуде Гейдар Әлиевке «күніне бес рет Армения президенті Левон Тер-Петросянға сөйлесіп, Әзірбайжан президентін тіпті бір рет шақырмады» деп айыптады. Ол сондай-ақ: Егер Әлиев республикада хаос құруға немесе Нахшыванда Әзірбайжаннан бөлуге ниет білдірсе, мен оның біреуіне емес, маңдайында екі пулға жол берер едім деді.

Нахшыван қаласында 21 қараша Сол жылы Хейдар Әлиевтің төрағалығымен Жаңа Әзірбайжан партиясы, сайланды құрылды. Партияны құру бастамашысы деп аталатындар болды. «Тоғызыншы топ» тобы Әлиевке осы жаңа ұйымды басқаруға өтініш білдірді^[21].

Билік оралу

Әзербайжанда Әзірбайжандағы басшылығымен Хейдар Әлиев пайдаланған автомобильдер - 1969 жылдан 2003 жылға дейін^[22]. Хейдар Алиевтің мәдени орталығы

1993 жылғы 28 мамырда Ресей әскері, белгілі мерзім өткенге дейін, Гәнжәдан шығарылып, орыс бөлімшелерінен кеткен қарулы полковник Сурет Гусейновтың жауынгерлері болды. 4 маусымда үкімет күштері жеңіліске ұшыраған және өлімге ұшыраған бүлікші полковникді құрту үшін Тайфун Операциясын іске қосты. Сурет Гусейновтың жақтастары Бас прокурор Ихтияр Шириновты ұстады^[23]. Ең алдымен, Гусейнов Бас прокурорға Абульфаз Ельчибейді тұтқындауға кепілдеме жазуды бұйырды, ал 10 маусымнан бастап оның бөлімшелері Баку қаласына көшеді. Елде болған ішкі саяси дағдарыс аясында Әлиев Эльчибейдің шақыруымен Бакуге келеді. Сол кезде елордалық кештерде өмір үзілді - әртүрлі топтардың қарулы жасақтары ғана еркін сезінді. Кейінірек Әлиев: «... Бұл жерде Азаматтық соғыс болды, олар бір-бірін атып тастады. Олардың әрқайсысында өздерінің қарулы жасақтары болды. Мен тәртіпті қалпына келтіру үшін екі жарым жыл алдым...» Кездесуде Эльчибей оған премьер-министр лауазымын ұсынды^[24], алайда Әлиев қарастыруды шешті^[25]

Хейдар Алиевтің ұлықтау рәсімі. 1993 жыл

Хейдар Әлиевтің тапсырысы бойынша Сүрт Гусейновпен келіссөздер ештеңеге айналды. Милли Меджлисінің төрағасы Иса Ғамбар 10 маусымда қызметінен босатылып, 15 маусымда Хейдар Әлиев парламенттің жаңа басшысы болып сайланды. 17-18 маусым түні Эльчибей күтпеген жерден Нахшыванға ұшып, өзінің Келелек ауылына қоныстанды. Көп ұзамай, 25 маусымда Әзірбайжанның Милли Меджлисі президенттік өкілеттіктерді Эльчибейден айыруға және оларды парламент спикері Әлиевке беру туралы шешім қабылдады^[26], бірақ мұндай шешім елдің Конституциясына сәйкес келмегендіктен, парламентшілер Елбасының жалпыхалықтық референдумға сенімін беру туралы шешім қабылдады. Сонымен бірге Әзірбайжандағы ішкі саяси жағдай турбулентті болып қалып, кейде азаматтық соғысқа ұласуы үшін қауіп төндіреді.

21 маусымда Әзірбайжанның Талыш әскері полковнигі, Қорғаныс министрінің орынбасары Алакрам Гумматов пен 704-ші бригада офицерлері Әзірбайжанның жеті аймағында Талыш-Муган автономиялық республикасын жариялады^[27]. Гумматов отставкаға кетуді талап етті. туралы Президент Хейдар Әлиев пен бұрынғы президенті Аяз Мұталибовтың Бакуге оралуына байланысты. Гумматовтың әрекеттері Әлиевтің билікке келуіне қарсы болды. Дегенмен, оның сөзі талыш тұрғындарының айтарлықтай қолдауына ие болмады, ал екі айдан кейін 1993 жылдың 23 тамызында автономиялық республика құлап, қашуға мәжбүр болды. Қыркүйек айында «Коммерсант» газетінің тілшісімен телефон арқылы әңгімелесуінде, ол «Әлиев режиміне қарсы ең күрделі жолмен күресуді» айтты, себебі ол оны Легитимация деп санамады^[28], бірақ соңында қамауға алынды.

Әскери аймақтағы жағдайды өте нашарлатады. Болуы және. туралы Президент Әлиев халық майданының 33 волонтерлік батальондарын таратып, негізінен оппозициялық жақтаушылардан құрылды, бұл майданда дағдарысқа әкелді. 27 маусымда армян қарулы күштері Мардакертті басып алды, ал 23 шілдеде ұзаққа созылған шайқастан кейін Агдам құлады. Жетістікке жету үшін армяндар Физули шекаралас ауданын, сондай-ақ Әзірбайжанның оңтүстік-батыс аймақтарын елдің қалған бөлігімен байланыстыратын жолды жауып тастады. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі Ауғанстанды басып алуды талап еткен және армян әскерлерін шығаруды талап ететін № 853 қарарын қабылдады, бірақ 22 тамызда Физули аудандық орталығы армян қарулы күштері мен одан кейін тағы екі ауданды қабылдады. Осы тұрғыдан алғанда, 28 тамызда елімізде Абульфаз Ельчибейге сенім білдіру бойынша референдум өткізілді, оның нәтижесі бойынша ел азаматтарының 97,5% Эльчибейдің орнынан түсуіне дауыс берді^[29]. Әзірбайжанның Халықтық майданы референдумның нәтижелерін жалған деп жариялады, ал АҚШ Мемлекеттік департаменті арнайы мәлімдемеде референдум ұйымдастыру және оны өткізудің төтенше жағдайлары туралы алаңдаушылығын білдірді^[30].

Дереккөздер

1. м.а. болды 24 маусымнан кейін Әзірбайжан президенті Милли Меджлисінің төрағасы ретінде Милли Меджлис Елбасы Абульфаз Елчибайдың қызметінен босатылды. расталды 28 тамыз Ельчибей тоқтата тұру жалпыхалықтық референдум, ол 1 қыркүйекте күшіне енді
2. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MİLLİ MƏCLİSİ H. Ə. Əliyevin Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri seçilməsi haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MİLLİ MƏCLİSİNİN QƏRARI </noinclude> (әзір.). e-qanun.az. e-qanun.az (15.06.1993). Тексерілді, 16 наурыз 2015.
3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MİLLİ MƏCLİSİ Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri Heydər Əlirza oğlu Əliyevin Azərbaycan Respublikasının xalq deputatı səlahiyyətlərinə xitam verilməsi haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MİLLİ MƏCLİSİNİN QƏRARI </noinclude> (әзір.). e-qanun.az. e-qanun.az (05.11.1993).
4. Қазақстан энциклопедиясы 1-том
5. Richard Sakwa. Soviet politics in perspective, Routledge, 1998, ISBN 0-415-16992-5, p. 71
6. Bernard Anthony Cook. Europe Since 1945: An Encyclopedia, Taylor & Francis, 2001, ISBN 0-8153-4057-5, p. 70
7. James Stuart Olson. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires, Greenwood Press, 1994, ISBN 0-313-27497-5, p. 71

   Түпнұсқасы  (ағыл.)  

   Corruption has been a continuing problem in Azerbaijan and is probably linked to the passive resistance that Azerbaijanis have used in response to centralized Soviet rule. Aliyev apparently produced some results in this area. A number of people were sentenced to prison terms; and, in 1975, five factory and collective farm managers were sentenced to death for "gross corruption.

8. Louise I. Shelley. Policing Soviet Society: The Evolution of State Control, Routledge, 1996, ISBN 0-415-10469-6, p. 88
9. Christian Schmidt-Häuer. Gorbachev: The Path to Power, I. B. Tauris, 1986, ISBN 1-85043-015-2, p. 205
10. Thomas De Waal. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War, NYU Press, 2003, ISBN 0-8147-1945-7, p. 134
11. Harold James Perkin. The Third Revolution: Professional Elites in the Modern World, Routledge, 1996, ISBN 0-415-14337-3, p. 134
12. Список депутатов Верховного Совета СССР 8 созыва
13. Үлгі:Книга:Депутаты Верховного Совета СССР 9 созыва
14. Список депутатов Верховного Совета СССР 10 созыва
15. КСРО Жоғарғы Кеңесінің 11 сайланған депутаттарының тізімі
16. Роман Глебов. Әзірбайжанның бір бөлігі президент болмады. Және отынсыз, Журнал «Коммерсантъ» (16 қыркүйек 1991).
17. Константин Медведев. Әлиев: Мен түрік жағаға қажет, Журнал «Коммерсантъ» (30 наурыз 1992).
18. Нахчыванская АР - И. Р. Иран, Сайт Управления Министерства иностранных дел АР в Нахчыванской Автономной Республике.
19. Overview of Areas of Armed Conflict in the former Soviet Union, Human Rights Watch, Helsinki Report

    Түпнұсқасы  (ағыл.)  

    After four years of heavy fighting in Nagorno-Karabakh, the civil war has now also spilled into Nakhichivan, an Azerbaijani enclave to the south which is isolated from the rest of Azerbaijan by Armenia to the noth, and Turkey and Iran to the south. The hostilities broke out around May 4 when three people was killed in the first Armenian attack of Nakhichivan, and have escalated subsequently. The heaviest fighting there took place on May 18 when it is reported that Armenian forces captured the hills surrounding the town Sadarak using rockets and shells, allegedly leaving as many as twenty Azerbaijanis dead and 120 injured. Armenian authorities have denied any official Armenian involvement, maintaining that the Armenian advances are being perpetrated by irregulars. The President of Nakhichevan Majlis (parlament), Geidar Aliyev, declared a unilateral ceasefire on May 23 and now apparantly is seeking to conclude a separate peace the Armenia, although the legality of these efforts has been contested. Armenian President Levon Ter-Petrossian has expressed his willingness to sign a cooperation treaty with the Republic of Nakhichevan to end the fighting.

20. Игорь Щёголев. Әзірбайжанның халықтық майданы Нахшыванды басып алуға тырысты, «Коммерсантъ» (27 қазан 1992).
21. Алиса Епишина. Әзірбайжан республикасы желтоқсанның 1999 жылы , Халықаралық гуманитарлық және саяси зерттеулер институты (желтоқсанда 1999).
22. Ильхам Әлиев Гейдар Алиевтің орталығында құрылған Хейдар Әлиевтің мұражайына қатысты
23. Екінші Республикасының соңы Мұрағатталған 6 қазанның 2008 жылы. by Zardusht Alizadeh
24. {{{тақырыбы}}} — 2003.
25. Семён Ульянич. Хейдар Әлиевке Әзірбайжан үкіметіне басшылық ету ұсынылды, «Коммерсантъ» (11 маусым 1993).
26. Дмитрий Камышев. Судьбу президента решит народ, «Коммерсантъ» (31 шілде 1993).
27. Олег Медведев. Хейдар Әлиев Ресеймен қарым-қатынасты жақсарту үшін сөйледі, «Коммерсантъ» (18 тамыз 1993).
28. Әлиев Мәскеудің қолдау күтіп, оны алады отыр, «Коммерсантъ» (14 қыркүйек 1993).
29. Наргиз Асадова. Ильхамның патшалығы, Журнал «Власть» (31 қазан 2005).
30. !Әзербайжанда энергетикалық дағдарыс, «Коммерсантъ» (1 қыркүйек 1993).