Кеген ауданы

Кеген ауданы — Алматы облысының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан әкімшілік бірлік. Орталығы – Кеген ауылы.

Қазақстан ауданы
Кеген ауданы
Әкімшілігі
Облысы	Алматы облысы
Аудан орталығы	Кеген
Ауылдық округтер саны	12
Ауыл саны	34
Әкімі	Нұрбақыт Молдахметұлы Теңізбаев
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Кеген ауылы, Момышұлы көшесі, №19
Тарихы мен географиясы
Координаттары	43°10′08″ с. е. 78°50′56″ ш. б.43.16889° с. е. 78.84889° ш. б. / 43.16889; 78.84889 (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	31 наурыз 2018 жыл
Жер аумағы	7 103[1] км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	28 323[2] адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (99,36%), қырғыздар (0,45%), басқалары (0,19%)[3]
Сандық идентификаторлары
Пошта индексі	041400-041432[4]
Автомобиль коды	05
Кеген ауданының әкімдігі

 Басқа мағыналар үшін Кеген деген бетті қараңыз.

Тарихы

Кеген ауданы 1930 жылы 17 желтоқсанда Қазақ АКСР құрамында бұрынғы Алматы округінің Қарқара және жартылай Еңбекшіқазақ ауданының жерлерінен құрылған.

1932 жылы 20 ақпанда Кеген ауданы Алматы облысының құрамына енді.

1933 жылы 1 мамырға қарай Кеген ауданында Бірлік-Сүмбе, Бөдеті, Жалаңаш, Есекартқан, Қайнар, Қарабұлақ, Қарашығанақ, Кеген, Кеңбұлақ, Көкбел, Қақпақ, Көмірші, Мерке, Мұрап, Нарынқол, Отырықшы-Сүмбе, Пияздық, Подгорный, Сарыжаз, Таушілік, Текес, Тоғызбұлақ, Ұзынбұлақ, Өкірші және Шалкөде ауылдық кеңестері болды.

1934 жылы №336 кеңшар, №337 кеңшар, №50 жылқы зауыты кенттік кеңестері құрылды. Қарашығанақ ауылдық кеңесі таратылды.

1935 жылы Кеген ауданынан жаңа Ұйғыр ауданына Бірлік-Сүмбе, Бөдеті, Пияздық, Подгорный, Тоғызбұлақ ауылдық кеңестері берілді.

1936 жылы Кеген ауданынан жаңа Нарынқол ауданына Есекартқан, Қайнар, Көкбел, Қақпақ, Көмірші, Мұрап, Нарынқол, Отырықшы-Сүмбе, Сарыжаз, Текес, Өкірші және Шалкөде ауылдық кеңестері берілді.

1943 жылы Кеген ауданының орталығы Кегеннен Жалаңашқа көшірілді.

1954 жылы Кеңбұлақ және Мерке ауылдық кеңестері таратылды.

1957 жылы №50, №336, №337 кеңшарлардың кенттік кеңестері сәйкесінше Қарқаралы, Шырғанақ және Тасбұлақ болып өзгертілді.

1959 жылы Тасбұлақ ауылдық кеңесі Алғабас ауылдық кеңесі болып өзгертілді.

1963 жылы 2 қаңтарда Кеген ауданына таратылған Нарынқол ауданының Жамбыл, Қақпақ, Қызылшекара, Ленин, Нарынқол, Сарыжаз, Текес және Шалкөде ауылдық кеңестері қосылды. Сол жылы Кеген ауданының орталығы Кеген ауылына қайтарылды.

1965 жылы Кеген ауданында Тұйық қала типтес кенті құрылды. Жамбыл, Көкпақ, Қызылшекара, Ленин, Нарынқол, Сарыжаз, Текес және Шалкөде ауылдық кеңестері қалпына келтірілген Нарынқол ауданына берілді.

1973 жылы Таушілік ауылдық кеңесі таратылып, Тасашы ауылдық кеңесі құрылды.

1979 жылы Саты ауылдық кеңесі құрылды.

1981 жылы Жылысай және Бөлексаз ауылдық кеңестері құрылды.

1997 жылы 23 мамырда Кеген ауданы таратылып, аумағы Райымбек ауданына берілді.^[5].

2018 жылы 31 наурызда жеке аудан болып қайта құрылды.

Географиялық орны

Солтүстігінде Еңбекшіқазақ, Ұйғыр аудандарымен, шығысында Райымбек ауданымен, батысында Талғар, Қарасай аудандарымен, оңтүстігінде Қырғызстанмен шектеседі.

Аудан Іле, Күнгей, Теріскей Алатауларының етегіндегі тау аралық аңғарда орналасқан. Аудан жерінде Аманжол, Көкжайлау, Саты, Қарақия, Қызыл-кезең, Сартасу (Шоқан асу) асулары бар. Таудан басталатын ағыны қатты Қарқара, Кеген, Талды, Шырғанақ, Иірсу, Кеңсу, Орта Мерке, Шет Мерке (бұлардың қосылуынан Шарын өзені құралады) Қарабұлақ , Шелек, Қайыңды, Жіңішке өзендері бар. Көлдері – Қайыңды, Қарақия, Көлсай. Пайдалы қазындылардан қорғасын, мырыш, көмір және құрылыстық тас, құм, балшық кездеседі.

Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Климаты қоңыржай, континенттік. Қаңтардың орташа температурасы 13,7 градус, шілдеде 14,8 градус ( Кеген станциясында). Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 300-400 мм. Жері күлгін сұр, қиыршық тас аралас қоңыр, қара топырақты келеді. Шырша, қарағай, қайың, терек, үйеңкі, қарағаш, тобылғы, бозқараған, ақ селеу, бетеге, жусан т. б. өседі. Аңдардан сілеусін, түйебөрі, жабайы шошқа, марал, тау ешкісі (тау теке), қарақұйрық, түлкі, қарсақ, суыр, қасқыр, борсық, қоян; құстардан ұлар, қаршыға, ителгі, бұлбұл, көкек, қаз, үйрек т. б. кездеседі.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989[6]	2021
13766	▲23639	▲39020	▲41682	▲43869	▼29003

Аудан халқының саны 32 415 адам (2019), ұлттық құрамы: қазақтар (99,36%), басқалары (0,64%).

Әкімшілік бөлінісі

Аудандағы 34 елді мекен 12 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)^[7]

Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Алғабас ауылдық округі	1640	▼1090	66,5	827	▼590	71,3	813	▼500	61,5
Бөлексаз ауылдық округі	1377	▼1012	73,5	708	▼514	72,6	669	▼498	74,4
Жалағаш ауылдық округі	5470	▼4266	78	2706	▼2199	81,3	2764	▼2067	74,8
Жылысай ауылдық округі	2176	▼1717	78,9	1097	▼896	81,7	1079	▼821	76,1
Кеген ауылдық округі	9630	▼9087	94,4	4684	▼4595	98,1	4946	▼4492	90,8
Қарабұлақ ауылдық округі	3188	▼2062	64,7	1608	▼1085	67,5	1580	▼977	61,8
Қарқара ауылдық округі	2361	▼1819	77	1201	▼942	78,4	1160	▼877	75,6
Саты ауылдық округі	1648	▼1230	74,6	851	▼632	74,3	797	▼598	75
Тасашы ауылдық округі	1677	▼1094	65,2	847	▼578	68,2	830	▼516	62,2
Тұйық ауылдық округі	1296	▼1008	77,8	637	▼500	78,5	659	▼508	77,1
Ұзынбұлақ ауылдық округі	3157	▼2551	80,8	1621	▼1352	83,4	1536	▼1199	78,1
Шырғанақ ауылдық округі	3131	▼2067	66	1554	▼1058	68,1	1577	▼1009	64
ЖАЛПЫ САНЫ	36751	▼29003	78,9	18341	▼14941	81,5	18410	▼14062	76,4

Әкімдері

• 1928 жылы- Гайнуллин Уәли Нәбиұлы;
• 1929жылы- Күзембаев Мысабек;
• 1930 жылы- Жаңбыршин Кәдір;
• 1931 жылы- Тәжібаев;
• 1932 жылы - Жәрдемәлиев Кәдір;
• 1933-1935 жылдары- Ораз Жандосов;
• 1936 жылы - Қожамбаев;
• 1937 жылы - Сұлтанғалиев;
• 1938 жылы - Үмбетәлиев Байнүсіп;
• 1940 жылы - Мәжит;
• 1941-1944 жылдары Әбдірахманов Байхан;
• 1944-19946 жылдары - Мұқанбаев Хамит;
• 1947-1950 жылдары - Бейсенбаев Сұмағұл;
• 1951-1953 жылдары - Жұбандықов Сағидолла;
• 1954 жылы - Ұрмұрзин Ғазиз;
• 1955-1957 жылдары - Әбдішов Садыр;
• 1958-1959 жылдары - Ибатыов Ғазиз;
• 1959-1962 жылдары Әбілғожин Бекмұханбет;
• 1962-1967 жылдары - Ақбаев Әбдіғани;
• 1967-1677 жылдары Нұрғазиев Үмбетжан;(албан қыстық)
• 1977-1983 жылдары- Серкебаев Сәдуақас;
• 1983-1985 жылдары - Мыңбаев Зиядин;
• 1985-1990 жылдары - Данышпанов Бексырға;
• 1990-1991 жылдары Ұлдарбек Босатқан.^[8]
• Талғат Ескендірұлы Байеділов 04.2018-03.2023
• Нұрбақыт Молдахметұлы Теңізбаев 08.2023 бастап

Шаруашылығы

Ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жері 536,0 мың га (1972), оның ішінде егістік 56,5, тыңайған жер 1,1, шабындық 20,9 жайылым 457,5 мың га. 1971 жылғы егісі 72,5 мың га, оның 57,2 мыңына дәнді дақылдар егілді. Аудан негізінен мал шаруашылығымен шұғылданады. 1971 жылдың басында 20,9 мың мүйізді ірі қара, 267,9 мың қой мен ешкі, 10,5 мың жылқы, 86,5 мың құс болды. Қазақтың арқар-меринос қойының тұқымы осы ауданда шығарылған. Аудан автомобиль жолымен қатынасады. Кеген ауданында 37 мектеп, 7 клуб, 47 кітапхана, 35 кино қондырғы, 9 аурухана бар. Қазақ тілінде (1931) «Коммунизм нұры» газеті шығарылады. Орта ғасырлық 36 тас және топырақ қорғандарының, мазарлардың орны сақталған. Бірнеше жерден мыс, қорғасын қорытқан ошақтар мен тасқа түсірілген жазулар табылды.^[9][10]

Дереккөздер

1. Кеген ауданы бойынша 2023-2024 жылдарға арналған жайылымдарды басқару және оларды пайдалану жөніндегі жоспарды бекіту туралы
2. Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
3. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
4. Қазақстан почталық индекстері
5. Алматы облысының әкімшілік-аумақтық бөлінісінің тарихы бойынша анықтама (10 наурыз 1932 ж. — 1 қаңтар 2000 ж.). Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 тамыз 2016.
6. Ресей империясы, КСРО халық санақтары
7. 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
8. https://vk.com/wall259802224_628
9. Аубакиров Ж. А., Алма-Атинская область. (Экономико-географическая характеристика), Алма-Атинская, 1959;
10. Археологическая карта Казахстана, Алма-Ата, 1960.