Арк (Бұхара)

Арк (өзб. Ark) — қазіргі Өзбекстандағы Бұхарадағы көне шағын қала; айналасындағы аймақ деңгейінен 20 метрге жуық биіктікте көтеріліп, шамамен 4 гектар аумақты алып жатқан монументалды бекініс. Бекініс – Бұхараның ең көне сәулет және археологиялық ескерткіші. Бұл төбені құраған қираған құрылымдардың ғасырлар бойы қабаттары бар қаланың ең көне бөлігі болып саналады.

Арк
(ағылш.) Ark of Bukhara*
ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұрасы
Ел	Өзбекстан
Түрі	Бекініс, шағын қала
Критериялар	(ii)(iv)(vi)
Сілтеме	602
Аймақ**	Бұхара
Координаттар	39°46′40″ с. е. 64°24′37″ ш. б.39.77778° с. е. 64.41028° ш. б. / 39.77778; 64.41028 (G) (O) (Я)
Қосылуы	1993  (17-сессия)
Картадағы Арк
* Атауы ағыл. ресми тізімінде ** ЮНЕСКО-ның классификациясы бойынша аймақ

Кезінде Регистан алаңында тік тұрған Арқа ұлылықтың, құдіреттіліктің және қол жетпестіктің символы болған. Арқаның бір қабырғасында бір кездері Бұхара әмірлігінің билігінің символы болып табылатын үлкен былғары қамшы ілінген.

Бекіністің тарихы

Доғалық бекіністер

Археологтар Бұхараның Зерафшанның төменгі ағысының оңтүстігінде бірнеше арнаға бөлініп жатқан аласа батпақты жазықта пайда болғанын, оның үстінде қалалық цитадельдің үлкен жасанды төбесі Арк әлі де көтеріліп тұрғанын дәлелдеді.^[1] Ғалымдар бұл цитадель бірнеше рет қайта салынып, аяқталатын кеңейтілген бекініс үйі деп есептеді. V—VI ғасырларда оның кеңейгені сонша, ол жазықтан жоғары көтерілген екі қақпасы (батыста және шығыста) берік бекініске айналды. Аңыздарда Бұхардың үлкен көне дәуірі жатады және оның іргетасы Арқаның шығыс қақпасында моласы болуы керек болған мифтік батыр Сиявушпен байланыстырылады.^[2] Кушан дәуірінде кемеден аз ғана қашықтықта және оның оңтүстік-шығысында ауыл пайда болып, уақыт өте келе жүйелі түрде ұйымдастырылған шаһристанға айналды.

VII ғасырда цитадельдің бекіністері қайта қалпына келтіріліп, онда жаңа Бұхархудат сарайы тұрғызылды, оның жоспары НаршаҺи айтқандай, сиқырлы мақсатта Үлкен аю шоқжұлдыздың пішінін қайталады. Сарайдың жанында кеңсе ғимараттары, қазына, түрме және храм салынды. Арктың батыс қақпасынан арғы жағында егістік жерлер мен бақтар созылып жатты, олардың үстінде екі мыңнан астам бекініс қамалдар көтеріліп, жүздеген саяжайлар тұрды, олар да бекіністі және құлыптардан айтарлықтай ерекшеленбейді. Қақпа Регистан – «Құмды» алаңына ашылды. Кейіннен қираған шығыс қақпасы жақын маңдағы Шахристанға қараған.

VIII ғасырда арабтар келгенге дейін бұл жерде Бұхархудат сарайы, аты аңызға айналған батыр Сиявуштың киелі бейіті және Құтайба ибн Муслим мешітке айналдырған ғибадатхана болған. Бұхараның алғашқы мешітін арабтар 713 жылы Арқада (кухендиз) «пұтқа табынушылық» храмының орнына салған. VIII ғасырдың аяғында бұл мешіт цитадельден Арк пен Шахристан арасындағы аумаққа көшірілді.

Саманидтер тұсында, Арктың батыс биік қасбеті мен рабад қабырғасының арасында Регистан алаңы пайда болды - мұнда порталы бар сарай салынды, Әл-Истахри оны ислам елдеріндегі ең айбынды деп таныды. Портал Арктың кіре берісіне қарады.

Бекініс тарихы туралы деректер Әбу Наср Кубавидің 10-шы мәтінге толықтырулар түрінде енгізуінің арқасында бізге жеткен Абул Хасан Нишапуридің «Хазоин әл-улум» кітабынан үзінділермен қамтылған. араб тілінен парсы тіліне аударылған, XII ғасырда қысқартып, өңдеген Наршахи ғасырлық еңбегі. Сондай-ақ ежелгі дәуірде Арктың жойылуы және Бұхархудат Бидун (?—673) тұсында қалпына келтірілуі, Қарахандық Арслан ханның (1102—1130) екінші рет қиратуынан кейін Арқтағы құрылыстар салуы, Хорезмдіктердің үшінші қиратуы туралы айтылады. Шах Ала әд-Дин Атсыз (1128—1156) 1140 ж.ж. және 1141—1142 ж. Қарахандық Али-тегіннің қалпына келтіруі, оғыздардың төртінші рет талқандауы және Мұхаммед II Ала әд-Дин Хорезмшах (1200—1220) қайтадан салуы туралы. 1207 жылы, шамамен 1220 жылы моңғолдардың қоршау және қала тұрғындарын жою кезіндегі бесінші қирауы.^[3]

Арқада ең үлкен жөндеу жұмыстары 1164—1165 жылдар.^[4]

Орта ғасырларда Аркада Рудаки, Ибн Сина, кейін Омар Хайям еңбек етті. Мұнда бірегей кітапхана да сақталған, ол туралы Ибн Сина былай деп жазды: «Мен бұл кітапханадан өзім білмейтін және өмірімде ешқашан көрмеген кітаптарды таптым. Соларды оқып, әр ғалымның өз ғылымындағы орны маған түсінікті болды. Менің алдымда мен білмеген білімнің тереңдігінің қақпасы ашылды». Сірә, кітапхана соғыстардың бірінде талан-таражға түскен.

Тимуридтер дәуірінің шежірелеріне қарағанда, 1405 жылдың көктемінде Әмір Темір қайтыс болғаннан кейін, таққа талас жүріп жатқан тұста Мирзо Ұлықбек пен Ибраһим Сұлтан қазыналары мен қамқоршыларымен Бұхараға аттанып, сол жерде қалады. Арк бекінісі. Мұнда олар бір ай бойы қаланың қабырғалары мен қақпасын бекітті. Шежірелер сол кезде бұрынғыдай екі Арк қақпасының - шығыс пен батыстың болғанын айтады.^[5][6]

Дереккөздер

1. Саййид Мухаммад Насир ибн Музаффар, 2009, p. 53
2. Мухамеджанов, 1997, p. 3—9
3. Андреев, 1972, p. 13
4. Рахманов, 2002, p. 61—67
5. Архитектурная эпиграфика Узбекистана, 2016, p. 26
6. Андреев, 1972, p. 13—14